Hof van Justitie EU 06-10-1982 ECLI:EU:C:1982:335

Opmerkingen van verzoekster in de hoofdgedingen

Na het door de verwijzende rechter opgeworpen probleem te hebben omschreven, voeren verzoeksters in de hoofdgedingen aan, dat deze vraag neerkomt op e volgende drie punten:

• Hangt de verplichting tot prejudiciële verwijzing af van een beslissing van de rechter a quo, waarbij deze vaststelt dat de voor hem opgeworpen vraag juist de uitlegging en niet de toepassing van het gemeenschapsrecht betreft?

• Is de Corte di Cassazione ook „in claris” verplicht het Hof van Justitie om uitlegging te vragen?

• Moet, afgezien van de duidelijkheid van de tekst, de uitleggingsvraag dus voorshands in wezen gegrond, juist en aannemelijk lijken?

Opmerkingen van de Italiaanse regering

In haar feitenrelaas herinnert de Italiaanse regering eraan, dat zij voor de Corte di Cassazione heeft verklaard dat in casu de feitelijke omstandigheden zo duidelijk en belangrijk waren, dat zelfs de mogelijkheid van twijfel omtrent de uitlegging was uitgesloten en een prejudiciële verwijzing naar het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen dus niet noodzakelijk was.

Niettegenstaande de verschillen tussen de tweede en de derde alinea van artikel 177, heeft de laatste geen afwijkende normatieve strekking. Zij wil de nationale rechter in laatste aanleg dus niet de bevoegdheid ontzeggen om de noodzakelijkheid van een prejudiciële beslissing te beoordelen.

De verdragsauteurs hebben een selectie van de naar het Hof te verwijzen vragen wenselijk geacht; dit blijkt uit het feit dat ook voor geschillen die bij de hoogste nationale rechter aanhangig zijn, de gewone verwijzingsprocedure geldt.

Met zijn verklaring in het arrest-Da Costa en Schaake (reeds aangehaald), dat „de door artikel 177, derde alinea, aan de nationale rechterlijke instanties in laatste aanleg opgelegde verplichting van haar grond (en haar inhoud) kan worden beroofd door het gezag van een in een gelijkaardige zaak bij wege van een vroegere prejudiciële beslissing gegeven uitlegging”, heeft het Hof van Justitie bovendien erkend dat de nationale rechter in laatste aanleg bevoegd is het geding te beperken, en dus mag weigeren in te gaan op een vraag of probleem omtrent de uitlegging van een regel van gemeenschapsrecht, zulks op grond van een eerder door het Hof gegeven antwoord op dezelfde vraag.

Aangezien het gemeenschapsrecht deel uitmaakt van de rechtsorde van elk der Lid-Staten, zou het absurd zijn te stellen dat een nationale rechter een bepaling wel moet toepassen, doch niet mag uitleggen. Men kan dan ook niet stellen dat de nationale rechter in laatste aanleg zich ertoe dient te beperken akte te nemen van een op het gemeenschapsrecht gebaseerd verweer, en het onderzoek ervan aan het Hof van Justitie moet overlaten. Deze rechter moet integendeel bepalen welke vraag voor verwijzing naar het Hof van Justitie in aanmerking komt, en daartoe dient hij na te gaan, of er werkelijk sprake is van twijfel omtrent de uitlegging. Dit vindt bevestiging in de conclusie van advocaatgeneraal Lagrange in zaak-Da Costa en Schaake, waar deze opmerkte dat, „wil er aanleiding bestaan om de procedure van prejudiciële verwijzing van een vraag om uitlegging in te leiden, het klaarblijkelijk vereist is dat zich een vraag voordoet.”

Een rechtsregel kan dus niet alleen als „duidelijk” worden aangemerkt wanneer hij reeds naar aanleiding van een vergelijkbare vraag door het Hof is uitgelegd, doch ook wanneer hij redelijkerwijze slechts één enkele letterlijke, logische en systematische betekenis kan hebben.

Het is immers onwaarschijnlijk dat de hoogste nationale rechter sommige van de gebruikelijke interpretatiemethoden niet op het gemeenschapsrecht zou mogen toepassen en zich dus aan de letter van de tekst zou moeten houden om te beoordelen of een rechtsregel al dan niet duister is, en a priori niet zou mogen onderzoeken of de twijfel standhoudt bij een simpele vergelijking van de resultaten van de letterlijke uitlegging met die van een logische en systematische uitlegging.

De filosofie achter artikel 177 impliceert het nut van een doeltreffende „zeef” bij het verwijzen van uitleggingsvragen naar het Hof van Justitie. Hieruit volgt noodzakelijkerwijs, dat de nationale rechter in laatste aanleg op passende wijze moet beoordelen of er inderdaad plaats is voor echte twijfel.

Blijft nog te bepalen, welke de grenzen van deze beoordeling zijn, een vraag die theoretisch moeilijker valt te beantwoorden dan in de praktijk, althans in het huidige ontwikkelingsstadium van het gemeenschapsrecht en rekening houdende met de in elk der Lid-Staten tot dusver bereikte mate van „communautair bewustzijn”. Gezien het in artikel 177 gestelde doel van eenvormige uitlegging van de regels van gemeenschapsrecht en uitgaande van de gedachte dat elke weerstand op den duur voor de kracht van het recht moet wijken, kan men zich bovendien afvragen in hoeverre een nationale rechter in laatste aanleg in de praktijk het bestaan van een werkelijke prejudiciële vraag te goeder trouw zou kunnen ontkennen.

Bijgevolg geeft de Italiaanse regering in overweging op de vraag van de Corte di Cassazione te antwoorden, dat het Verdrag de nationale rechterlijke instanties in laatste aanleg verplicht het Hof van Justitie om een prejudiciële beslissing te verzoeken, wanneer zij na passende beoordeling tot de bevinding komen dat de voor hen opgeworpen uitleggingsvraag niet kennelijk ongegrond is.

Opmerkingen van de Deense regering

Na het doel en het systeem van artikel 177 in herinnering te hebben gebracht, betoogt de Deense regering dat de derde alinea van dit artikel evenwel niet aldus kan worden verstaan, dat een nationale rechterlijke instantie waarvan de beslissingen niet vatbaar zijn voor hoger beroep, verplicht is om het even welke vraag betreffende de uitlegging of de geldigheid van een regel van gemeenschapsrecht aan het Hof voor te leggen, alleen omdat partijen dit wensen.

Door dit artikel aldus op te vatten zou het een rechtsmiddel voor particulieren worden, wat geenszins het doel van deze bepaling is.

Volgens het arrest van 22 november 1978 (zaak 93/78, Mattheus, Jurispr. 1978, blz. 2203) „zijn de nationale rechterlijke instanties gehouden te beoordelen of een verwijzing naar het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen noodzakelijk is”. Bijgevolg staat het aan de nationale rechterlijke instantie te beslissen of er werkelijk sprake is van zodanige twijfel dat een prejudiciële vraag gerechtvaardigd is; dit standpunt wordt bevestigd door het arrest van het Hof van 16 december 1981 (zaak 244/80, Foglia, Jurispr. 1981, blz. 3045).

Evenals de Italiaanse regering, voert de Deense regering voorts aan, dat de rechtspraak van het Hof, met name het voornoemde arrest-Da Costa en Schaake, bevestigt dat de in artikel 177, derde alinea, neergelegde verplichting tot prejudiciële verwijzing niet absoluut is.

Zelfs bij gebreke van eerdere rechtspraak van het Hof kań de nationale rechterlijke instantie onmiddellijk, zonder prejudiciële vragen te stellen, uitspraak doen wanneer de betrokken regel van gemeenschapsrecht geen uitleggingsproblemen doet rijzen.

Wat de leer van de „acte clair” betreft, herinnert de Deense regering aan het antwoord van de Commissie op schriftelijke vraag nr. 608/78 (PB C 28 van 1979, blz. 8-9), inhoudende dat de rechterlijke instanties „de zaak verder [kunnen] afdoen en zonder meer beslissen, wanneer [de] vragen volkomen duidelijk zijn en het voor een ook maar enigszins ter zake kundig jurist voor de hand ligt welk antwoord moet worden gegeven”.

Dit criterium wordt ook toegepast door de Deense rechterlijke instanties zelfs die in laatste aanleg.

Een louter theoretische twijfel omtrent de uitlegging rechtvaardigt immers niet de stelselmatige aanwending van de prejudiciële procedure. Daarvoor moet er een echte twijfel omtrent de uitlegging bestaan.

Zou echter het criterium van de „acte clair” moeten worden aanvaard, dan dient het met omzichtigheid te worden toegepast; de hoogste nationale rechterlijke instantie moet dan rekening houden met bepaalde gegevens, waaronder de omstandigheid dat de communautaire bepalingen meertalig zijn en dat artikel 177 de eenvormige toepassing van het gemeenschapsrecht beoogt. Tenslotte kan deze nationale rechterlijke instantie een communautaire handeling die zij onwettig acht, niet op eigen initiatief opzij zetten, noch een eerder door het Hof gegeven uitlegging buiten beschouwing laten.

Bijgevolg verzoekt de Deense regering het Hof, de vraag van de Corte di Cassazione te beantwoorden als volgt:

„Nationale rechterlijke instanties waarvan de beslissingen niet vatbaar zijn voor hoger beroep, zijn gehouden prejudiciële vragen betreffende de geldigheid of de uitlegging van het gemeenschapsrecht aan het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen voor te leggen, wanneer een beslissing over die vraag hun noodzakelijk lijkt voor het wijzen van hun vonnis. Een daartoe strekkend verzoek van een partij is noodzakelijk noch voldoende om deze verplichting te doen ontstaan. Een rechterlijke instantie waarvan de beslissingen niet vatbaar zijn voor hoger beroep en die een zodanig gezag heeft dat die beslissingen als precedent kunnen gelden, moet evenwel, om redenen die verband houden met de noodzakelijke eenvormige toepassing van het gemeenschapsrecht, zoveel mogelijk vermijden dergelijke vragen zelf op te lossen.”

Opmerkingen van de Commissie

De Commissie merkt vooraf op, dat de door de Italiaanse Corte Suprema di Cassazione aan het Hof van Justitie gestelde vraag van fundamenteel belang is.

De Commissie wijst vooreerst op de leer van de „acte clair”, volgens welke er sprake moet zijn van een echte moeilijkheid, door partijen opgeworpen of door de rechter zelf onderkend, waardoor in een verlichte geest twijfel kan ontstaan, en op een gelijksoortige opvatting in Italië en de Bondsrepubliek Duitsland met betrekking tot de verplichting van de rechterlijke instanties om vragen betreffende de grondwettigheid van nationale wetten aan het constitutionele hof voor te leggen. In Italië noch de Bondsrepubliek Duitsland is de rechter gehouden zich tot het constitutionele hof te wenden, wanneer hij van oordeel is dat de voor hem opgeworpen exceptie van ongrondwettigheid kennelijk ongegrond is.

Na een uiteenzetting van de belangrijkste argumenten voor en tegen de stelling inzake de beoordelingsbevoegdheid van de rechter in laatste aanleg binnen de communautaire rechtsorde, komt de Commissie zelf tot de slotsom dat deze stelling in het gemeenschapsrecht kan worden aanvaard.

In dit verband herinnert zij eraan, dat zij in haar antwoord op schriftelijke vraag nr. 608/78 van de heer Krieg (PB C 28 van 31. 1. 1979) reeds heeft verklaard van mening te zijn dat

„artikel 177 van het EEG-Verdrag de nationale rechterlijke instanties niet de verplichting oplegt de procedure te schorsen en alle voor deze instanties opgeworpen vragen betreffende de uitlegging van het gemeenschapsrecht systematisch naar het Hof van Justitie te verwijzen. Zij kunnen de zaak verder afdoen en zonder meer beslissen, wanneer deze vragen volkomen duidelijk zijn en het voor een ook maar enigszins ter zake kundig jurist voor de hand ligt welk antwoord moet worden gegeven.”

Na een analyse van artikel 177, derde alinea, verklaart de Commissie ervan overtuigd te zijn dat die zienswijze juist is. Om van een verplichting tot prejudiciële verwijzing te kunnen spreken, is immers vereist dat de nationale rechter in laatste aanleg met een vraag wordt geconfronteerd en dat die vraag betrekking heeft op de uitlegging van een tekst. „Vraag” is hier synoniem met „probleem”, en „uitleggen” betekent: de bewoordingen van een tekst of een voordracht, waarvan de betekenis duister of twijfelachtig is, begrijpen en verklaren.

Indien een bepaling volkomen duidelijk is, is er ook geen vraag en valt er niets uit te leggen.

Weliswaar wordt er in zekere zin altijd aan uitlegging gedaan, zelfs wanneer een bepaling duidelijk en dus onmiddellijk begrijpelijk is, doch het ligt voor de hand dat in artikel 177, derde alinea, met uitleggingsvragen uitsluitend de echte problemen, de te overwinnen intellectuele moeilijkheden worden bedoeld.

Deze beoordelingsbevoegdheid die hiermee aan de rechter ten gronde wordt toegekend, ligt in dezelfde lijn als zijn andere beoordelingsbevoegdheden. De nationale rechters moeten dus de bij hen aanhangige zaken oplossen en het gemeenschapsrecht toepassen, waarbij zij evenwel de bevoegdheid van het Hof van Justitie om dit recht uit te leggen, dienen te eerbiedigen. De erkenning door het Hof van Justitie van de beoordelingsbevoegdheid van de nationale rechter getuigt van zijn vertrouwen in de nationale rechterlijke instanties; de procedure van artikel 177 kan trouwens enkel in een klimaat van wederzijds vertrouwen met goed gevolg worden toegepast.

Weliswaar kunnen de nationale rechterlijke instanties zich bij de uitlegging van een bepaling van gemeenschapsrecht vergissen, doch de nadelige gevolgen van dergelijke vergissingen zijn beperkt en worden gecompenseerd door de voordelen die, met name met het oog op een goede rechtsbedeling, zijn verbonden aan de omstandigheid dat de nationale rechter in laatste aanleg niet verplicht is, alle vragen betreffende bepalingen van gemeenschapsrecht naar het Hof van Justitie te verwijzen.

Het moet evenwel duidelijk zijn dat, gezien de bijzondere kenmerken van de communautaire rechtsorde, binnen deze rechtsorde slechts met uiterste behoedzaamheid van die bevoegdheid gebruik mag worden gemaakt.

De communautaire teksten zijn in zeven talen opgesteld en zij zijn vaak het resultaat van een politiek compromis. Daarom moet een nationale rechter bij de uitoefening van zijn beoordelingsbevoegdheid ten aanzien van een communautaire tekst veel bedachtzamer te werk gaan dan wanneer hij zich in verband met een nationale tekst op de leer van de „acte clair” beroept. Vooraleer zijn beoordelingsbevoegdheid uit te oefenen, dient de nationale rechter zich dan ook vooral op de hoogte te stellen van de rechtspraak van het Hof van Justitie, en de hoogste rechterlijke instantie moet bij de minste twijfel het Hof van Justitie om een prejudiciële beslissing verzoeken.

Hieruit volgt dat het in de praktijk slechts in een zeer beperkt aantal gevallen verantwoord is van een verwijzing naar het Hof van Justitie af te zien.

Mitsdien geeft de Commissie in overweging, de aan het Hof gestelde vraag te beantwoorden als volgt:

„Krachtens artikel 177, derde alinea, EEG-Verdrag zijn de rechterlijke instanties waarvan de beslissingen naar nationaal recht niet vatbaar zijn voor hoger beroep, gehouden alle voor hen opgeworpen vragen over de betekenis van een bepaling van gemeenschapsrecht naar het Hof van Justitie te verwijzen, tenzij zij hebben vastgesteld dat de uitlegging van deze bepaling redelijkerwijze niet aan twijfel onderhevig is.”