Arrest van het Hof (Eerste kamer) van 19 oktober 2023

Unierecht

3 Clausule 2 („Werkingssfeer”), punt 1, van de raamovereenkomst, luidt als volgt:

„Deze overeenkomst is van toepassing op deeltijdwerkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding, als omschreven bij wet, collectieve overeenkomsten of gebruiken in iedere lidstaat.”

4 Clausule 3 („Definities”) van die raamovereenkomst, luidt:

• In deze overeenkomst wordt onder ‚deeltijdwerker’ verstaan: een werknemer wiens normale arbeidsduur, berekend op weekbasis of als gemiddelde over een werkperiode van maximaal een jaar, minder is dan die van een vergelijkbare voltijdwerker;

• In deze overeenkomst wordt onder ‚vergelijkbare voltijdwerker’ verstaan: een voltijdwerker in dezelfde vestiging, die werkzaam is uit hoofde van dezelfde soort arbeidsovereenkomst of arbeidsverhouding en hetzelfde of soortgelijk werk verricht of dezelfde of een soortgelijke functie uitoefent, waarbij rekening wordt gehouden met andere overwegingen, die betrekking kunnen hebben op anciënniteit en kwalificaties/bekwaamheden.

• Indien geen vergelijkbare voltijdwerker in dezelfde vestiging werkzaam is, wordt de vergelijking gemaakt op basis van de van toepassing zijnde collectieve overeenkomst of, indien geen collectieve overeenkomst van toepassing is, overeenkomstig de nationale wetgeving, collectieve overeenkomsten of gebruiken.”

5 Clausule 4 („Het beginsel van gelijke behandeling”), punten 1 tot en met 3, van diezelfde raamovereenkomst, bepaalt:

• Met betrekking tot de arbeidsvoorwaarden worden deeltijdwerkers niet minder gunstig behandeld dan vergelijkbare voltijdwerkers louter op grond van het feit dat zij in deeltijd werkzaam zijn, tenzij het verschil in behandeling om objectieve redenen gerechtvaardigd is.

• Wanneer zulks passend is, wordt het pro-rata-temporisbeginsel toegepast.

• De wijze waarop deze clausule wordt toegepast, wordt door de lidstaten en/of de sociale partners bepaald met inachtneming van de Europese en de nationale wetgeving, collectieve overeenkomsten of gebruiken.”

Duits recht

Eerste vraag

30 Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat een nationale regeling die als voorwaarde voor de betaling van een aanvullende vergoeding voor deeltijdwerkers en vergelijkbare voltijdwerkers uniform stelt dat hetzelfde aantal werkuren voor een bepaalde activiteit, zoals de vliegdienst van een piloot, als een „minder gunstige” behandeling van deeltijdwerkers in de zin van die bepaling moet worden beschouwd.

31 In de eerste plaats moet worden bepaald of het hoofdgeding binnen de werkingssfeer van de raamovereenkomst valt.

32 In dit verband blijkt uit de bewoordingen van clausule 2, punt 1, van de raamovereenkomst, volgens welke deze overeenkomst van toepassing is op „deeltijdwerkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding, als omschreven bij wet, collectieve overeenkomsten of gebruiken in iedere lidstaat”, dat de werkingssfeer daarvan ruim is opgevat (arrest van 7 juli 2022, Zone de secours Hainaut-Centre, C‑377/21, EU:C:2022:530, punt 37 ).

33 Bovendien wordt in clausule 3, punt 1, van die raamovereenkomst onder deeltijdwerker verstaan „een werknemer wiens normale arbeidsduur, berekend op weekbasis of als gemiddelde over een werkperiode van maximaal een jaar, minder is dan die van een vergelijkbare voltijdwerker”.

34 In casu beschikt verzoeker in het hoofdgeding over een met CLH gesloten arbeidsovereenkomst waarop de in punt 10 van het onderhavige arrest bedoelde collectieve arbeidsovereenkomsten van toepassing zijn. Hoewel verzoeker vanwege de specifieke aard van zijn beroep geen vast aantal arbeidsuren per week heeft, staat het vast dat hij op grond van deze arbeidsovereenkomst minder uren per jaar werkt dan een voltijdpiloot, aangezien hij, in ruil voor een salarisverlaging van 10 %, vanwege zijn deeltijddienstverband 37 extra verlofdagen per jaar krijgt. Verzoeker in het hoofdgeding moet dus worden beschouwd als een „deeltijdwerker” in de zin van clausule 3, punt 1, van de raamovereenkomst.

35 Derhalve dient te worden vastgesteld dat het hoofdgeding binnen de werkingssfeer van die raamovereenkomst valt.

36 In de tweede plaats dient voor de uitlegging van clausule 4 van de raamovereenkomst in herinnering te worden gebracht dat deze beoogt deeltijdarbeid te bevorderen en discriminatie tussen deeltijd- en voltijdwerkers op te heffen (arrest van 5 mei 2022, Universiteit Antwerpen e.a., C‑265/20, EU:C:2022:361, punt 41 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

37 Het discriminatieverbod van clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst is slechts de specifieke uitdrukking van het algemene gelijkheidsbeginsel, dat deel uitmaakt van de grondbeginselen van het Unierecht (arrest van 5 mei 2022, Universiteit Antwerpen e.a., C‑265/20, EU:C:2022:361, punt 42 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

38 Gelet op deze doelstellingen moet deze clausule worden opgevat als de uitdrukking van een beginsel van sociaal recht van de Unie, dat niet restrictief mag worden uitgelegd (arrest van 7 juli 2022, Zone de secours Hainaut-Centre, C‑377/21, EU:C:2022:530, punt 43 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

39 Overeenkomstig de doelstelling om discriminatie tussen deeltijd- en voltijdwerkers op te heffen, verzet die clausule, wat de arbeidsvoorwaarden betreft, zich tegen het feit dat deeltijdwerkers louter op grond van het feit dat zij in deeltijd werken „minder gunstige” arbeidsvoorwaarden genieten dan vergelijkbare voltijdwerkers, tenzij een verschillende behandeling om objectieve redenen gerechtvaardigd is (arrest van 5 mei 2022, Universiteit Antwerpen e.a., C‑265/20, EU:C:2022:361, punt 43 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

40 Het Hof heeft bovendien geoordeeld dat die bepaling het non-discriminatiebeginsel beoogt toe te passen op deeltijdwerkers teneinde te voorkomen dat dit type arbeidsverhouding door een werkgever wordt gebruikt om deze werknemers rechten te onthouden die wel toekomen aan voltijdwerkers (zie in die zin arrest van 22 januari 2020, Baldonedo Martín, C‑177/18, EU:C:2020:26, punt 35 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

41 Met betrekking tot de vraag of de aanvullende vergoeding in casu onder het begrip „arbeidsvoorwaarden” in de zin van clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst valt, heeft het Hof geoordeeld dat deze voorwaarden mede de voorwaarden inzake beloning omvatten [arresten van 7 april 2022, Ministero della Giustizia e.a. (Status van de Italiaanse vrederechters), C‑236/20, EU:C:2022:263, punt 36 , en  7 juli 2022, Zone de secours Hainaut-Centre, C‑377/21, EU:C:2022:530, punt 52 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

42 De bevoegde nationale instanties moeten bij de vaststelling van zowel de beloningsbestanddelen als de hoogte van die bestanddelen, op deeltijdwerkers het in clausule 4 van de raamovereenkomst verankerde beginsel van non-discriminatie toepassen, waarbij zij rekening moeten houden met het pro-rata-temporisbeginsel, wanneer zulks passend is (arrest van 7 juli 2022, Zone de secours Hainaut-Centre, C‑377/21, EU:C:2022:530, punt 53 ).

43 Derhalve dient te worden aangenomen dat de aanvullende vergoeding onder het begrip „arbeidsvoorwaarden” in de zin van clausule 4 van de raamovereenkomst valt.

44 Wat betreft de vergelijkbaarheid van de situaties van voltijdpiloten en deeltijdpiloten bij CLH, zoals verzoeker in het hoofdgeding, moet, volgens vaste rechtspraak, om te beoordelen of personen hetzelfde of soortgelijk werk in de zin van de raamovereenkomst verrichten, overeenkomstig clausule 3, punt 2, en clausule 4, punt 1, van die raamovereenkomst worden onderzocht of deze werknemers, gelet op een reeks van factoren, zoals de aard van het werk, de opleidingsvereisten en de arbeidsomstandigheden, kunnen worden geacht zich in een vergelijkbare situatie te bevinden [zie naar analogie arrest van 15 december 2022, Presidenza del Consiglio dei Ministri e.a. (Universitaire onderzoekers), C‑40/20 en C‑173/20, EU:C:2022:985, punt 101 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

45 Wanneer vaststaat dat deeltijdwerkers tijdens hun dienstverband dezelfde taken verrichten of dezelfde post bezetten als voltijdwerkers die in dienst zijn bij dezelfde werkgever, moet in beginsel worden aangenomen dat de situaties van deze twee categorieën werknemers vergelijkbaar zijn [zie naar analogie arrest van 15 december 2022, Presidenza del Consiglio dei Ministri e.a. (Universitaire onderzoekers), C‑40/20 en C‑173/20, EU:C:2022:985, punt 102 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

46 Uit het verzoek om een prejudiciële beslissing blijkt dat voltijd- en deeltijdpiloten bij CLH hetzelfde werk en, met name, dezelfde vliegdienst verrichten, zodat de situatie van verzoeker in het hoofdgeding als deeltijdpiloot vergelijkbaar is met die van een voltijdpiloot in de zin van § 4, lid 1, TzBfG, gelezen in samenhang met artikel 2, lid 1, derde volzin, van die wet, behoudens een laatste door de verwijzende rechter te verrichten verificatie.

47 Wat ten slotte de vraag betreft of er sprake is van een verschil in behandeling tussen een deeltijdpiloot, zoals verzoeker in het hoofdgeding, en voltijdpiloten, volgt uit het onderzoek van de bestanddelen van de bezoldiging van de betrokken werknemers, zoals beschreven in het verzoek om een prejudiciële beslissing, dat een deeltijdpiloot de aanvullende vergoeding niet ontvangt vanaf het eerste uur waarmee het eerste niveau van zijn individuele drempel wordt overschreden, doch slechts wanneer het eerste niveau van de voor voltijdpiloten geldende drempel is overschreden. Dit geldt naar analogie voor het tweede en het derde niveau van de drempels. Om voor die vergoeding in aanmerking te komen, moet de deeltijdpiloot dus hetzelfde aantal vlieguren presteren als een voltijdpiloot, zonder dat deze drempel naar evenredigheid van de duur van zijn individuele arbeidstijd wordt verlaagd. In die omstandigheden bereiken deeltijdpiloten niet de vereiste drempels om in aanmerking te komen voor een extra vergoeding, of is het veel minder waarschijnlijk dat zij dit doen.

48 De vergoeding per vlieguur lijkt weliswaar gelijk te zijn voor beide categorieën piloten tot aan deze drempels, doch er zij op gewezen dat deeltijdpiloten door deze gelijke drempels, in verhouding tot hun totale arbeidstijd, meer vlieguren presteren dan voltijdpiloten en deze dus voor hen een grotere last betekenen dan voor voltijdpiloten (zie naar analogie arrest van 27 mei 2004, Elsner-Lakeberg, C‑285/02, EU:C:2004:320, punt 17 ). Een dergelijke situatie heeft dus nadelige gevolgen voor deeltijdpiloten wat betreft de verhouding tussen hun werkzaamheden en de daarvoor ontvangen tegenprestatie.

49 Aangezien deeltijdwerkers dus aanzienlijk minder vaak aan de voorwaarden voor het recht op aanvullende vergoeding voldoen, dient te worden aangenomen dat een deeltijdpiloot zoals verzoeker in het hoofdgeding, in strijd met het in clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst opgenomen verbod, anders wordt behandeld dan vergelijkbare voltijdpiloten, tenzij er „objectieve redenen” in de zin van die clausule zijn die dat rechtvaardigen.

50 Gelet op het voorgaande dient op de eerste vraag te worden geantwoord dat clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat een nationale regeling die als voorwaarde voor de betaling van een aanvullende vergoeding voor deeltijdwerkers en vergelijkbare voltijdwerkers uniform stelt dat hetzelfde aantal werkuren voor een bepaalde activiteit, zoals de vliegdienst van een piloot, wordt overschreden, een „minder gunstige” behandeling van deeltijdwerkers in de zin van die bepaling vormt.

Tweede vraag

51 Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of clausule 4, punten 1 en 2, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij zich verzet tegen een nationale regeling die als voorwaarde voor de betaling van een aanvullende vergoeding voor deeltijdwerkers en vergelijkbare voltijdwerkers uniform stelt dat hetzelfde aantal werkuren voor een bepaalde activiteit, zoals de vliegdienst van een piloot, wordt overschreden om een bijzondere werkdruk te compenseren die verband houdt met deze activiteit.

52 Overeenkomstig de doelstelling om discriminatie tussen deeltijd‑ en voltijdwerkers op te heffen, verzet clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst zich ertegen dat met betrekking tot de arbeidsvoorwaarden deeltijdwerkers „minder gunstig” worden behandeld dan vergelijkbare voltijdwerkers louter op grond van het feit dat zij in deeltijd werkzaam zijn, tenzij het verschil in behandeling om objectieve redenen gerechtvaardigd is.

53 Deeltijd‑ en voltijdwerkers moeten dezelfde beloning krijgen onder voorbehoud van de toepassing van het in clausule 4, punt 2, van de raamovereenkomst gestelde pro-rata-temporisbeginsel (arrest van 10 juni 2010, Bruno e.a., C‑395/08 en C‑396/08, EU:C:2010:329, punt 64 ).

54 In casu volgt uit de overwegingen in de punten 47 tot en met 49 van het onderhavige arrest dat de toepasselijke collectieve arbeidsovereenkomsten – die de betaling van de aanvullende vergoeding afhankelijk stellen van gelijke drempels voor deeltijd- en voltijdpiloten en die het in het vorig punt genoemd beginsel niet toepassen – een krachtens de punten 1 en 2 van die clausule verboden verschil in behandeling vormen, tenzij het verschil om „objectieve redenen” gerechtvaardigd is.

55 In de context van artikel 267 VWEU is het Hof niet bevoegd om de feiten te beoordelen en de regels van het Unierecht op een bepaald geval toe te passen. Het staat dan ook aan de verwijzende rechter om over te gaan tot de voor de beslechting van het hoofdgeding noodzakelijke juridische kwalificaties. Daarentegen staat het aan het Hof om de verwijzende rechter alle aanwijzingen te geven die noodzakelijk zijn om hem bij die beoordeling te begeleiden (arrest van 10 maart 2022, Landkreis Gifhorn, C‑519/20, EU:C:2022:178, punt 47 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

56 Vanuit dit oogpunt staat het aan de verwijzende rechter om, rekening houdend met alle relevante gegevens, te bepalen of het in het hoofdgeding aan de orde zijnde verschil in behandeling kan worden geacht te zijn gerechtvaardigd door „objectieve redenen”. In het kader van deze beoordeling zal de verwijzende rechter de volgende overwegingen in aanmerking moeten nemen.

57 In dit verband moet worden opgemerkt dat het begrip „objectieve redenen” in de zin van clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst, volgens vaste rechtspraak van het Hof, aldus moet worden begrepen dat het niet toestaat een verschil in behandeling tussen deeltijd- en voltijdwerkers te rechtvaardigen met het feit dat dit verschil is vastgelegd in een algemene, abstracte nationale regeling, zoals een wet of een collectieve arbeidsovereenkomst (arrest van 1 maart 2012, O’Brien, C‑393/10, EU:C:2012:110, punt 64 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

58 Dit begrip verlangt daarentegen dat het vastgestelde verschil in behandeling wordt gerechtvaardigd door precieze en concrete gegevens, die kenmerkend zijn voor de betreffende arbeidsvoorwaarde, in de bijzondere context waarin deze voorwaarde is gesteld en op grond van objectieve en transparante criteria, zodat kan worden gewaarborgd dat dit verschil in behandeling voorziet in een werkelijke behoefte en passend en noodzakelijk is voor de verwezenlijking van het nagestreefde doel. Dergelijke gegevens kunnen met name voortvloeien uit de bijzondere aard van de taken waarvoor deeltijdovereenkomsten zijn gesloten en uit de daaraan inherente kenmerken, of eventueel uit het nastreven van een legitieme doelstelling van sociaal beleid van een lidstaat [zie in die zin arrest van 1 maart 2012, O’Brien, C‑393/10, EU:C:2012:110, punt 64 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en beschikking van 15 oktober 2019, AEAT (Berekening van de anciënniteit voor werknemers in verticale cyclische deeltijdarbeid), C‑439/18 en C‑472/18, EU:C:2019:858, punt 47 ].

59 In casu blijkt uit het dossier waarover het Hof beschikt, dat CLH en de Duitse regering zich ter rechtvaardiging van het in het hoofdgeding aan de orde zijnde verschil in behandeling beroepen op de doelstelling om een aan de vliegdienst gerelateerde bijzondere werkdruk te compenseren die gevolgen heeft voor de gezondheid van de piloten, en – nauw daarmee verbonden – op de doelstelling om luchtvaartmaatschappijen te ontraden om die piloten bovenmatig in te zetten.

60 Ten eerste moet worden opgemerkt dat volgens de verwijzende rechter de bepalingen van de toepasselijke collectieve arbeidsovereenkomsten geen objectieve redenen bevatten die het in het hoofdgeding aan de orde zijnde verschil in behandeling kunnen rechtvaardigen, en dat deze rechter op basis van de algemene opzet van die overeenkomsten van oordeel is dat de door de sociale partners nagestreefde doelstelling dezelfde zou kunnen zijn als die welke door CLH en de Duitse regering werd aangevoerd. Het staat aan de verwijzende rechter om dit na te gaan.

61 Ten tweede hebben deze partijen weliswaar gewezen op de beperkingen die inherent zijn aan de vluchtactiviteit, die niettemin de kernactiviteit van een piloot vormt, maar zij hebben ter terechtzitting bevestigd dat de in de toepasselijke collectieve arbeidsovereenkomsten vastgestelde drempels voor vlieguren niet berustten op objectief bepaalde waarden of wetenschappelijke kennis, noch op algemene experimentele gegevens, bijvoorbeeld over de gevolgen van de maandelijkse accumulatie van vlieguren. Er lijken dus geen objectieve en transparante criteria te bestaan aan de hand waarvan kan worden nagegaan of het verschil in behandeling in het hoofdgeding en de toepassing van uniforme drempels voor deeltijdpiloten en vergelijkbare voltijdpiloten, overeenkomstig de in punt 58 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak, voorzien in een werkelijke behoefte, hetgeen de verwijzende rechter evenwel zal moeten nagaan.

62 Ten derde moet volgens deze rechtspraak een dergelijk verschil in behandeling niet alleen beantwoorden aan een werkelijke behoefte, maar ook passend en noodzakelijk zijn voor de verwezenlijking van het nagestreefde doel. Bovendien moet dit doel, in overeenstemming met de vereisten van de rechtspraak, op coherente en stelselmatige wijze worden nagestreefd (zie in die zin arresten van 12 januari 2010, Petersen, C‑341/08, EU:C:2010:4, punt 53 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en  21 januari 2021, INSS, C‑843/19, EU:C:2021:55, punt 32 ).

63 Wat betreft de vraag of het vastgestelde verschil in behandeling in de zin van die rechtspraak passend en noodzakelijk is voor de verwezenlijking van het nagestreefde doel, valt echter te betwijfelen – zoals de verwijzende rechter heeft opgemerkt – of de vaststelling van uniforme drempels voor piloten om voor de aanvullende vergoeding in aanmerking te komen passend en coherent is, gelet op de doelstelling om de gezondheid van deze piloten te beschermen tegen bovenmatige werkdruk. Het vaststellen van uniforme drempels komt er immers op neer dat principieel voorbij wordt gegaan aan de individuele gevolgen die uit de werkdruk en de vluchtspecifieke beperkingen kunnen voortvloeien. Het leidt er ook toe dat de eigenlijke redenen die aan de instelling van deeltijdarbeid ten grondslag liggen, zoals eventuele niet-professionele druk van de betrokken piloot, niet in aanmerking worden genomen.

64 Bovendien is het niet uitgesloten dat in deze context een compensatieregeling voor de gewerkte uren, een systeem van rustdagen of zelfs de vaststelling van wekelijkse- in plaats van maandelijkse drempels voor vlieguren, een geschikter en coherenter maatregel voor de verwezenlijking van dat doel kan vormen dan die welke in het hoofdgeding aan de orde is.

65 Bovendien leiden uniforme drempels voor het ontvangen van de aanvullende vergoeding, in plaats van de invoering van geïndividualiseerde drempels op basis van de met een deeltijdpiloot gesloten arbeidsovereenkomst, tot een coherentieprobleem wat betreft de doelstelling om luchtvaartmaatschappijen te ontraden om de piloten een bovenmatige werkdruk op te leggen. Deze maatschappijen dragen die aanvullende vergoeding immers slechts boven de drempel die overeenkomt met de arbeidstijd van voltijdpiloten.

66 Voor zover de vastgestelde nationale regeling en de weigering om het pro-rata-temporisbeginsel op de feiten van het hoofdgeding toe te passen, op economische overwegingen zouden zijn gebaseerd, zij ten slotte opgemerkt dat volgens de rechtspraak een stringent personeelsbeleid op budgettaire overwegingen berust die geen discriminatie kunnen rechtvaardigen (zie in die zin arrest van 22 april 2010, Zentralbetriebsrat der Landeskrankenhäuser Tirols, C‑486/08, EU:C:2010:215, punt 46 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

67 Gelet op een en ander dient op de tweede vraag te worden geantwoord dat clausule 4, punten 1 en 2, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij zich verzet tegen een nationale regeling die als voorwaarde voor de betaling van een aanvullende vergoeding voor deeltijdwerkers en vergelijkbare voltijdwerkers uniform stelt dat hetzelfde aantal werkuren voor een bepaalde activiteit, zoals de vliegdienst van een piloot, wordt overschreden om een bijzondere werkdruk te compenseren die verband houdt met deze activiteit.