Hoge Raad, 11-02-2003, AF0453, 00174/02

11 februari 2003

Strafkamer

nr. 00174/02

IV/SM

op het beroep in cassatie tegen een vonnis van de Arrondissementsrechtbank te 's-Gravenhage van 15 augustus 2001, nummer 09/157479-99, in de strafzaak tegen:

[verdachte], geboren te [geboorteplaats] (Indonesië) op [geboortedatum] 1966, wonende te [woonplaats].

2.1. Het beroep is ingesteld door de verdachte. Namens deze heeft mr. P.J. de Bruin, advocaat te Rotterdam, bij schriftuur middelen van cassatie voorgesteld. De schriftuur is aan dit arrest gehecht en maakt daarvan deel uit.

De plaatsvervangend Advocaat-Generaal Vellinga heeft geconcludeerd tot vernietiging van de bestreden uitspraak en tot verwijzing van de zaak naar het Gerechtshof te 's-Gravenhage, teneinde op het bestaande hoger beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan.

Voor de beoordeling van de middelen zijn de volgende wettelijke bepalingen van belang, zoals deze luidden ten tijde van het bewezen verklaarde feit:

- art. 2, eerste lid, (oud) Leerplichtwet 1969

"Degene die het gezag over een jongere uitoefent, en degene die zich met de feitelijke verzorging van een jongere heeft belast, zijn verplicht overeenkomstig de bepalingen van deze wet te zorgen, dat de jongere als leerling van een school is ingeschreven (...)."

- art. 5, aanhef en onder b, (oud) Leerplichtwet 1969

"De in artikel 2, eerste lid, bedoelde personen zijn vrijgesteld van de verplichting om te zorgen, dat een jongere als leerling van een school onderscheidenlijk een instelling is ingeschreven, zolang

(...)

b. zij tegen de richting van het onderwijs op alle binnen redelijke afstand van de woning - of, indien zij geen vaste verblijfplaats hebben, op alle binnen Nederland - gelegen scholen onderscheidenlijk instellingen waarop de jongere geplaatst zou kunnen worden, overwegend bezwaar hebben."

- art. 6, eerste en tweede lid, Leerplichtwet 1969

"1. De in artikel 2, eerste lid, bedoelde personen kunnen zich slechts beroepen op vrijstelling, indien zij aan burgemeester en wethouders van de gemeente waar de jongere als ingezetene in de basisadministratie persoonsgegevens is ingeschreven, hebben kennis gegeven, voor welke jongere en op welke grond zij daarop aanspraak menen te mogen

maken.

2. Deze kennisgeving moet worden ingediend:

a. ten minste een maand voordat de jongere leerplichtig wordt, indien zij betrekking heeft op de aanvang van de leerplicht, en

b. zolang nadien aanspraak op vrijstelling wordt gemaakt, elk jaar opnieuw voor 1 juli."

- art. 8, eerste en tweede lid, (oud) Leerplichtwet 1969

"1. Een beroep op vrijstelling op grond van artikel 5 onder b kan slechts worden gedaan, indien de kennisgeving de verklaring bevat, dat tegen de richting van het onderwijs op alle binnen redelijke afstand van de woning - of, bij het ontbreken van een vaste verblijfplaats, op alle binnen Nederland - gelegen scholen onderscheidenlijk instellingen waarop de jongere geplaatst zou kunnen worden, overwegend bezwaar bestaat.

2. Deze verklaring is niet geldig, indien de jongere in het jaar, voorafgaande aan de dagtekening van de kennisgeving, geplaatst is geweest op een school onderscheidenlijk een instelling van de richting waartegen bezwaar wordt gemaakt."

5.1. De middelen nemen, mede blijkens de toelichting en het dienovereenkomstige verweer, zoals dat blijkens de aan het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep gehechte pleitnotitie is gevoerd, tot uitgangspunt het in een eerdere strafzaak tegen de verdachte gewezen onherroepelijke vonnis van de Kantonrechter te 's-Gravenhage van 13 juni 1996. Daarin ging het om het vóór 1996 niet doen inschrijven van een van verdachtes kinderen als leerling van een school. In dat vonnis heeft de Kantonrechter, naar in gesteld, geoordeeld dat overwegende bezwaren bestonden tegen de richting van het onderwijs als bedoeld in art. 5 (oud) Leerplichtwet 1969 en dat de verdachte daarom diende te worden ontslagen van alle rechtsvervolging. Het tweede middel verbindt daaraan de gevolgtrekking dat vorenbedoeld oordeel in de weg staat aan de ontvankelijkheid van het Openbaar Ministerie in de vervolging ter zake van de onderhavige feiten. Het zevende middel verbindt daaraan de gevolgtrekking dat zulks de Rechtbank had moeten nopen te motiveren waarom zij van dit eerdere oordeel van de Kantonrechter is afgeweken.

Die gevolgtrekkingen zijn onjuist, zodat beide middelen falen.

6.2. Vooropgesteld moet worden dat indien een beroep is gedaan op de vrijstellingsgrond als bedoeld in art. 5, aanhef en onder b, (oud) Leerplichtwet 1969, de rechter dient te onderzoeken of het bezwaar de richting van het onderwijs betreft (vgl. HR 19 februari 1980, NJ 1980, 190 en HR 30 oktober 2001, LJN AB2946, NJ 2002, 98). Blijkens de wetsgeschiedenis heeft de wetgever niet gewild dat de rechter het gewicht van zo'n bezwaar beoordeelt (vgl. HR 19 februari 1980, NJ 1980, 190). Hierbij verdient opmerking dat onder overwegend bezwaar tegen de richting van het onderwijs als bedoeld in art. 5, aanhef en onder b, (oud), Leerplichtwet 1969 niet is begrepen bezwaar tegen de soort van het onderwijs, tegen de leerplicht als zodanig of tegen de wettelijke inrichting van het onderwijs (vgl. HR 3 oktober 2000, LJN ZD1985, NJ 2000, 703).

Het voorgaande brengt mee dat de verdachte dient aan te geven welk het bezwaar is tegen het onderwijs op de scholen of instellingen die zich binnen redelijke afstand van zijn woning bevinden en waarop de jongere geplaatst zou kunnen worden, opdat de rechter kan beoordelen of dit bezwaar de richting van het op die scholen gegeven onderwijs betreft.

6.3. Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep heeft de raadsman in dit verband namens de verdachte het volgende aangevoerd:

"Het gaat hier niet om een algemene levensbeschouwing maar om de levensbeschouwing van [verdachte].(...) Die is onveranderd Michaëlisch gebleven. (...) Het probleem bij dit alles is dat emoties een rechtvaardig oordeel in de weg staan. Emoties die te maken hebben met het collectieve karakter van de leerplicht. Dat er emoties gepaard gaan met het oordelen over leerplicht blijkt alleen al uit de naam "leerplicht": er is namelijk geen sprake van een plicht tot leren maar van een plicht tot naar school gaan ("schoolplicht"). Die verwarring is het gevolg van emoties. Een van die emoties is dat kinderen naar school horen te gaan. Een dergelijk idee is namelijk niet gebaseerd op rationele argumenten. Ware dat wel het geval dan zou de onderwijswereld er heel wat beter uitzien dan nu, dan zou een gedwongen winkelnering die tot kwaliteitsverlies leidt niet hebben bestaan. Ik zal u niet vragen of u ook die mening bent toegedaan of dat u de collectieve emotie volgt. Het enige wat ik hoop met deze uiteenzetting is dat u zich bewust wordt van het feit dat vooroordelen over schoolgang het oordeel kunnen vertroebelen en een vertekend beeld kunnen geven van de realiteit.

Voor [verdachte] is er sprake van een Michaëlische levensovertuiging die ten grondslag ligt aan de weigering van haar om de kinderen naar een school in Den Haag te laten gaan. Niet omdat zij tegen onderwijs is of tegen een school in het algemeen. Er is geen school in de Michaëlische richting op een redelijke afstand van haar woning."

6.4. Voorts houdt het proces-verbaal van die terechtzitting, voorzover hier van belang, als verklaring van de klaarblijkelijk door de raadsman medegebrachte getuige-deskundige J.P. de Kok, iatrosoof, het volgende in:

"Tijdens de eerste rechtszaak zijn 2 dagen lang getuige-deskundigen gehoord. Aan de hand van literatuur is duidelijk gemaakt wat de essentie is van onderwijs in de richting van het Michaëlisme. Er komen dan aspecten naar voren als vrijheid, gelijkwaardigheid en rechten van het kind. Aan al die aspecten voldoen de scholen in de buurt niet. (...) Er is in Nederland vrijheid van onderwijs. De levensbeschouwelijkheid is een onderdeel van het onderwijs. De inhoud van het onderwijs in de naaste omgeving sluit niet aan bij de Michaëlische levensovertuiging (...). De kinderen mogen zelf inhoudelijk kiezen wat ze willen leren bij onderwijs waarvan de grondslag Michaëlisch is. Het gehele leven is een school en onderwijs is leven. Wij maken geen bezwaar tegen de manier van onderwijsvoering in Nederland. Er bestaat een verschil tussen de richting en de inrichting van een school. De richting zou Michaëlisch moeten zijn en gaan over de vrijheid van het individu. De inrichting is een gevolg van deze richting. De inrichting is dan dus projectmatig in plaats van pakketgebonden en alles omvattend in plaats van afgebakend in vakken. De Michaëlische opleiding die in Nederland bestond, is gesloten door de inspecteur, omdat hij niet kon controleren. Zo iemand kan niet zomaar binnenlopen als het hem of haar belieft."

6.5. De in de bestreden uitspraak opgenomen overwegingen van de Rechtbank, waartegen de in de middelen vervatte klachten zich richten, luiden als volgt:

"Het beroep op de vrijstelling van artikel 5 sub b van de Leerplichtwet is ongegrond, omdat de bezwaren van de verdachte tegen "alle" scholen in Den Haag en omgeving, naar uit het onderzoek ter terechtzitting gebleken is, niet naar hun aard, in het wezen der zaak, geldige "overwegende bezwaren" zijn tegen de in artikel 8 lid 1 van de Leerplichtwet bedoelde "richting van het onderwijs".

Het is van algemene bekendheid dat er in de gemeente Den Haag en directe omgeving voldoende scholen zijn die garanderen dat een kind zich in vrijheid kan ontwikkelen en zijn talenten kan ontplooien, uiteraard echter met een (zekere) organisatievorm. Verdachte is kennelijk echter tegen elke vorm van door de overheid georganiseerd en begeleid onderwijs en verwerpt volledig de inhoud en strekking van de Leerplichtwet.

Niet is gebleken dat de gemeente Den Haag heeft gehandeld in strijd met de Leerplichtwet. Er is bovendien voldoende verscheidenheid van onderwijs in de gemeente Den Haag en directe omgeving.

Nu verdachte kennelijk bezwaren heeft tegen het totale bestaande onderwijs als bedoeld in de onderwijswetgeving, betekent dit dat hier geen sprake is van bezwaren tegen de richting van het onderwijs in de zin van artikel 5 aanhef en sub b juncto artikel 8 lid 1 van de Leerplichtwet. Van een wettelijke schulduitsluitingsgrond is derhalve geen sprake."

7.2. De aan het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep gehechte pleitnota houdt het volgende in als het in het middel bedoelde verweer:

"[Verdachte] heeft recht op het bezitten en praktiseren van haar levensbeschouwing, ook als deze indruist tegen wat de Lpw stelt. Zij beroept zich op artikel 9 EVRM en artikel 8 EVRM.

Artikel 9 beschermt haar recht om een levensovertuiging te hebben en er uitvoering aan te geven. De beperking die het tweede lid van artikel 9 daaraan geeft gaat niet zover dat de Lpw boven haar recht gesteld dient te worden. Immers: de Lpw erkent ook het primaat van de levensbeschouwing.

Artikel 8 beschermt het recht op het hebben van een persoonlijke levenssfeer. Dit recht komt zowel aan [verdachte] toe als aan de kinderen waar zij de verantwoordelijkheid voor draagt. Ook de kinderen hebben een persoonlijke levenssfeer die beschermd wordt door artikel 8 EVRM. Tot de persoonlijke levenssfeer behoort de levensovertuiging van de ouder(s). De kinderen maken deel uit van die levenssfeer van de ouders en delen in de levensbeschouwing van de ouder(s) waarin zij zijn opgegroeid en worden opgevoed. Het resultaat van een onverkort doorzetten van de leerplicht is dat de kinderen worden losgerukt uit de persoonlijke levenssfeer en gedwongen worden om in een schoolsituatie te verkeren die afwijkt van en in strijd is met de levensbeschouwing van de ouder(s). Dat geeft een verregaande inbreuk op de levenssfeer van de kinderen en de ouder(s). Dit is onterecht en kan niet worden geaccepteerd.

Er is dus strijd met artikel 8 en 9 EVRM. (...)

Kortom: (...) bescherming van artikel 8 en 9 EVRM leidend tot niet-ontvankelijkheid van het OM danwel vrijspraak danwel ontslag van rechtsvervolging."

7.3. De Rechtbank had op dit verweer op straffe van nietigheid uitdrukkelijk een gemotiveerde beslissing moeten geven. Het middel klaagt er terecht over dat de Rechtbank zulks heeft nagelaten.

Dit verzuim behoeft in het onderhavige geval echter niet tot cassatie te leiden omdat de Rechtbank het verweer op grond van het navolgende slechts had kunnen verwerpen.

7.4. De verdragsbepalingen waarop in het verweer een beroep wordt gedaan luiden als volgt:

- art. 8 EVRM

"1. Everyone has the right to respect for his private and family life, his home and his correspondence.

2. There shall be no interference by a public authority with the exercise of this right except such as is in accordance with the law and is necessary in a democratic society in the interests of national security, public safety or the economic well-being of the country, for the prevention of disorder or crime, for the protection of health or morals, or for the protection of the rights and freedoms of others."

- art. 9 EVRM

"1. Everyone has the right to freedom of thought, conscience and religion; this right includes freedom to change his religion or belief and freedom, either alone or in community with others and in public or private, to manifest his religion or belief, in worship, teaching, practice and observance.

2. Freedom to manifest one's religion or beliefs shall be subject only to such limitations as are prescribed by law and are necessary in a democratic society in the interests of public safety, for the protection of public order, health or morals, or for the protection of the rights and freedoms of others."

De Hoge Raad:

Vernietigt de bestreden uitspraak doch uitsluitend voorzover de verdachte daarbij strafbaar is verklaard en wat betreft de strafoplegging;

Verwijst de zaak naar het Gerechtshof te 's-Gravenhage, opdat de zaak in zoverre op het bestaande hoger beroep opnieuw wordt berecht en afgedaan;

Verwerpt het beroep voor het overige.