Hoge Raad, 08-10-2004, AP0425, C03/133HR

Hoge Raad der Nederlanden

Arrest

in de zaak van:

t e g e n

1. Het geding in feitelijke instanties

2. Het geding in cassatie

3. Beoordeling van het middel

3.2 De kantonrechter heeft de beide hiervoor onder 1 vermelde vorderingen van [eiser] - a) een verklaring voor recht dat voor het in art. 5.4 onder 1 van de CAO gehanteerde leeftijdsonderscheid geen objectieve rechtvaardiging bestaat en dat deze CAO-bepaling daarom wegens strijd met art. 1 Grondwet en art. 26 IVBPR nietig is en b) een gebod aan KLM om [eiser] na 16 april 2001 tot zijn werk toe te laten - afgewezen. In hoger beroep heeft de rechtbank de grieven van [eiser] verworpen.

3.3 Het middel bestaat uit de onder 1.1 - 2.5 aangevulde en toegelichte algemene klacht dat de rechtbank de beide vorderingen van [eiser] ten onrechte en/of zonder toereikende motivering heeft afgewezen, welke klacht onder 3 in enigszins andere bewoordingen wordt herhaald, alsmede uit een reeks onder 4.1 tot en met 5.8 geformuleerde meer specifieke rechts- en motiveringsklachten.

3.4.1 Bij de beoordeling van het middel moet ten eerste het volgende worden vooropgesteld.

De rechtbank heeft geoordeeld dat partijen jegens elkaar geen rechten kunnen ontlenen aan de Richtlijn 2000/78/EG van de Raad van 27 november 2000 tot instelling van een algemeen kader voor gelijke behandeling in arbeid en beroep, PbEG 2000, L 303, p. 16-22. Dit oordeel is, terecht, in cassatie niet bestreden. Wel heeft [eiser] onder (kernstelling) 2.2, alsmede in onderdeel 4.1, betoogd dat genoemde Richtlijn (in het bijzonder art. 6 in verbinding met art. 2 lid 2) en het ter uitvoering daarvan ingediende voorstel van wet 28 170 houdende gelijke behandeling op grond van leeftijd bij arbeid, beroep en beroepsonderwijs (in het bijzonder art. 7, lid 1 onder a en b, en art. 8 lid 2) - de met dat voorstel beoogde Wet gelijke behandeling op grond van leeftijd bij de arbeid is inmiddels op 1 mei 2004 in werking getreden - moeten worden gezien als de codificatie van een op principiële gronden reeds lang voltrokken rechtsontwikkeling inzake de ongeoorloofdheid van een verplichte beëindiging van een dienstbetrekking wegens het bereiken van een bepaalde leeftijd die ver beneden de nog algemeen aanvaarde pensioenleeftijd van 65 jaar ligt. De rechtbank heeft dat standpunt evenwel terecht verworpen. In de eerste plaats omdat, zoals zij onder meer in aanmerking heeft genomen, nog niet duidelijk was hoe met name op het terrein van arbeidsvoorwaarden en ontslag in ons land de wetgeving ter bestrijding van leeftijdsdiscriminatie zou komen te luiden. In de tweede plaats omdat de wetgever ervan is uitgegaan dat genoemde wet op het gebied van pensioenontslag een wijziging inhield ten opzichte van het vóór 1 mei 2004 geldende recht, die noopte tot aanpassing van (individuele en collectieve) arbeidsovereenkomsten en pensioenregelingen. Teneinde sociale partners en individuele werkgevers voldoende tijd te gunnen voor die aanpassing is in art. 16 voorzien in een bepaling van overgangsrecht ter zake van pensioenontslag die, voor zover thans van belang, erop neerkomt dat het in de wet neergelegde verbod van onderscheid tot 2 december 2006 niet van toepassing is op onderscheid dat betrekking heeft op het beëindigen van een arbeidsverhouding in verband met het bereiken van een bij arbeidsovereenkomst overeengekomen pensioengerechtigde leeftijd lager dan de AOW-gerechtigde leeftijd, mits die leeftijd vóór 1 mei 2004 is overeengekomen.

3.4.2 Een tweede vooropstelling is deze. De rechtbank is, terecht, ervan uitgegaan dat het maken van onderscheid op grond van leeftijd in strijd kan zijn met art. 1 Grondwet en art. 26 IVBPR en heeft vervolgens onderzocht of voor de ongelijke behandeling die uit het onderhavige onderscheid kan voortvloeien een redelijke en objectieve rechtvaardiging kan worden aangewezen. Bij de beantwoording van die vraag, waarbij niet uit het oog mag worden verloren dat het bij het maken van onderscheid naar leeftijd niet gaat om een bij voorbaat verdacht onderscheid zoals bijvoorbeeld op grond van ras en geslacht, heeft de rechtbank de juiste maatstaven aangelegd. Onderdeel 4.2, dat tot uitgangspunt neemt dat dit niet het geval is, kan wegens gemis aan feitelijke grondslag niet tot cassatie leiden. In de rov. 11 tot en met 18 ligt immers besloten dat de rechtbank, evenals - met zoveel woorden - de kantonrechter, van oordeel is dat het met de pensionering op in beginsel 56-jarige leeftijd beoogde doel - doorstroming - legitiem is, alsmede dat die pensionering doelmatig en proportioneel is.

3.4.3 De derde en laatste vooropstelling betreft het volgende. Het gaat hier om een onderscheid naar leeftijd dat betrekking heeft op een beroepsgroep waarvoor het Besluit bewijzen van bevoegdheid voor de luchtvaart (Stb. 1999, 346; 2001, 526) geldt. Bij het bereiken van de leeftijd van 60 jaar eindigt ingevolge dit besluit de bevoegdheid om op te treden als bestuurder van een luchtvaartuig tijdens verkeersvluchten, met dien verstande dat deze bevoegdheid nog tot het bereiken van de 65-jarige leeftijd kan worden uitgeoefend mits de overige van de bemanning deel uitmakende vliegers jonger zijn dan 60 jaar. Ten aanzien van verkeersvliegers geldt dus een, in deze procedure niet ter discussie staande, uitzondering op de regel dat een dienstbetrekking in het algemeen wordt beëindigd bij het bereiken van de 65-jarige leeftijd. De functie van vlieger kan na het bereiken van de leeftijd van 60 jaar immers nog slechts worden vervuld indien aan voormelde voorwaarde is voldaan. Voor de beantwoording van de vraag of de bij CAO overeengekomen verplichte pensioenleeftijd van 56 jaar ongeoorloofd is in het licht van de discriminatieverboden van art. 1 Grondwet en art. 26 IVBPR komt dus, anders dan [eiser] in met name een van zijn als zodanig aangeduide kernstellingen (2.1) betoogt, geen betekenis toe aan het feit dat die leeftijd ruimschoots onder "de vooralsnog algemeen aanvaarde pensioenleeftijd van 65 jaar ligt".

3.6 Het betoog waarmee deze oordelen in het middel onder 1, 2 (kernstellingen) en 3 wordt bestreden, ontbeert - de hiervoor in 3.4.1 en 3.4.3 verworpen kernstellingen buiten beschouwing gelaten - de van een cassatiemiddel te vergen bepaaldheid en precisie. Het houdt wel in dat de rechtbank de in het middel onder 1 en 2 weergegeven feiten, regels en stellingen heeft miskend en aldus ten onrechte, althans zonder toereikende motivering de vorderingen van [eiser] heeft afgewezen, maar maakt niet duidelijk op welke punten en om welke redenen het vonnis onjuist of gebrekkig zou zijn. Reeds om deze reden kan het middel in zoverre niet tot cassatie leiden.

3.7 Onderdeel 4.3 - de onderdelen 4.1 en 4.2 behoeven na hetgeen daaromtrent hiervoor in 3.4.1. en 3.4.2 is overwogen geen verdere behandeling - berust op onjuiste lezing van het bestreden vonnis. Anders dan het onderdeel veronderstelt, heeft de rechtbank in rov. 8 niet geoordeeld dat reeds daarom aan de eis van een objectieve rechtvaardiging wordt voldaan omdat de leeftijdsgrens van 56 of 58 jaar een objectief criterium vormt, doch slechts dat die leeftijdsgrens een objectief criterium is. Onderdeel 4.3 kan daarom wegens gemis aan feitelijke grondslag niet tot cassatie leiden.

3.8 Onderdeel 4.4 richt zich tegen de uitleg die de rechtbank in rov. 11 heeft gegeven aan grief IV, waarmee [eiser] zich keerde tegen het oordeel van de kantonrechter "dat het belang van KLM en van de (overige) leden van VNV bij doorstroming in de organisatie van KLM" aan de legitimiteitseis voldoet. Zoals nader uiteengezet in de conclusie van de Advocaat-Generaal onder 3.6 is die uitleg niet onbegrijpelijk, zodat ook onderdeel 4.4 geen doel treft.

3.9.1 Onderdeel 5 keert zich met een reeks klachten tegen de rechtsoverwegingen 12 tot en met 17, waarin de rechtbank de motivering geeft voor haar oordeel dat geen sprake is van strijd met art. 1 Grondwet en art. 26 IVBPR. Deze klachten, die door hun mate van gedetailleerdheid soms de indruk wekken uit het oog te verliezen dat die overwegingen een samenhangend geheel vormen en dus ook in die samenhang bezien dienen te worden, leiden geen van alle tot cassatie.

3.9.2 Onderdeel 5.1 neemt tot uitgangspunt dat de rechtbank in rov. 12 heeft geoordeeld dat de feitelijke verankering van de gewraakte leeftijdsgrens in het totale tussen KLM en VNV overeengekomen arbeidsvoorwaardenpakket een voldoende rechtvaardiging vormt voor het onderscheid dat met het hanteren van die leeftijdsgrens gemaakt wordt. Dat uitgangspunt vindt geen steun in het bestreden vonnis: de door het onderdeel bedoelde verankering is slechts een, zij het belangrijke, schakel in de redenering die de rechtbank heeft geleid tot het oordeel dat van een verboden onderscheid naar leeftijd geen sprake is. Het onderdeel mist dus feitelijke grondslag en kan daarom niet tot cassatie leiden.

3.9.3 Ook de onderdelen 5.2 en 5.3 kunnen wegens gemis aan feitelijke grondslag niet tot cassatie leiden. Onderdeel 5.2 verwijt de rechtbank te hebben miskend dat [eiser] niet een verhoging van de algemene, verplichte uittreedleeftijd tot 60 jaar heeft bepleit maar het recht om vanaf zijn 56ste jaar met behoud van zijn reeds bestaande pensioenrechten bij KLM te mogen doorvliegen. Aldus ziet het eraan voorbij dat de rechtbank in rov. 13 is ingegaan op de stelling van [eiser], dat doorstroming ook geschiedt bij uittreding naar keuze tot het bereiken van de leeftijd van 65 jaar. Onderdeel 5.3 gaat uit van de veronderstelling dat de rechtbank in rov. 13 heeft geoordeeld dat de daar genoemde consequenties van een uittreding niet op een vaste leeftijd maar naar keuze (afname van de voorspelbaarheid van het stelsel en stagnatie van de doorstroming) opwegen tegen het verbod van leeftijdsdiscriminatie. Die veronderstelling is echter onjuist omdat de rechtbank die afname en stagnatie slechts noemt als nadelen van de door [eiser] voorgestelde uittreding naar keuze tot het bereiken van de leeftijd van 65 jaar.

3.9.5 Onderdeel 5.5 keert zich tegen het oordeel van de rechtbank in rov. 14 dat KLM belang heeft bij hantering van het onderhavige onderscheid naar leeftijd. Het bouwt deels voort op de onderdelen 5.1 tot en met 5.4 en moet in zoverre het lot daarvan delen. Voor het overige klaagt het onderdeel dat de rechtbank met voormeld oordeel miskent dat het er rechtens niet om gaat of KLM een van haar CAO-compromis over de 56 (58) jaargrens met VNV afgeleid belang heeft maar of voor het hanteren van die grens een redelijke en objectieve rechtvaardiging bestaat. Lezing van de rov. 15 tot en met 18 leert echter dat de rechtbank dit laatste niet uit het oog heeft verloren. In zoverre kan het onderdeel wegens gemis aan feitelijke grondslag niet tot cassatie leiden.

3.9.7 Onderdeel 5.7 komt met drie klachten op tegen (de motivering van) het oordeel van de rechtbank dat KLM en VNV geen andere, minder ingrijpende maatregelen ten dienste stonden, met andere woorden dat het hanteren van de leeftijdsgrens van 56, althans 58 jaar proportioneel is. Na hetgeen hiervoor in 3.5 is overwogen, behoeven van die drie klachten nog slechts twee behandeling, te weten a) de klacht dat het hanteren van die leeftijdsgrens niet proportioneel is omdat het vasthouden aan een discriminatoir stelsel niet wordt gerechtvaardigd door het willen vermijden van de financiële nadelen die voor anderen dan de aldus gediscrimineerden aan een wijziging van dat stelsel zijn verbonden en b) de klacht dat de rechtbank door bij het bestreden oordeel mede in aanmerking te nemen dat niet is "gebleken dat KLM een wezenlijk deel van haar vluchten kan uitbesteden aan andere maatschappijen" over het hoofd heeft gezien dat [eiser] juist heeft betoogd dat KLM door minder vluchten uit te besteden de doorstroming zou kunnen versnellen. Uit de gedingstukken kan niet anders worden afgeleid dan dat dit laatste juist is, maar in het licht van die gedingstukken kan er evenmin twijfel over bestaan dat hier sprake is van een kennelijke fout in die zin dat in het citaat in plaats van "wezenlijk deel" gelezen moet worden "wezenlijk geringer deel", zodat klacht b) niet tot cassatie kan leiden. Deze slotsom geldt ook voor klacht a) omdat, anders dan daarin tot uitgangspunt wordt genomen, het willen vermijden van voormelde nadelen geen rol heeft gespeeld bij het oordeel van de rechtbank dat het hanteren van de leeftijdsgrens proportioneel is.

3.9.8Onderdeel 5.8 ten slotte faalt op de gronden vermeld in de conclusie van de Advocaat-Generaal onder 3.15.

4. Beslissing

Dit arrest is gewezen door de vice-president R. Herrmann als voorzitter en de raadsheren J.B. Fleers, A.M.J. van Buchem-Spapens, E.J. Numann en F.B. Bakels, en in het openbaar uitgesproken door de vice-president P. Neleman op 8 oktober 2004.