Parket bij de Hoge Raad, 12-03-2010, BK9158, 09/02045

Rolnr. 09/02045

mr. J. Spier

Zitting 8 januari 2010 (bij vervroeging)

1. N.V. Interpolis Schade

(hierna: Interpolis)

en

2. Achmea Schadeverzekeringen N.V. (als rechtsopvolgster van FBTO Schadeverzekeringen N.V.)

(hierna: Achmea en gezamenlijk: verzekeraars)

1.4.2 De conclusies van het arbeidskundig rapport van 11 april 2003(4) luiden, voor zover van belang, als volgt:

"(...) ad. 2 Het beroepsniveau dat als uitgangspunt genomen kan worden is naar mijn mening te stellen op beroepsniveau 2 a 3, uitgaande van normale omstandigheden, de beide ongevallen weggedacht en gelet op de regionale situatie in het bijzonder en de algemene situatie van de arbeidsmarkt in het algemeen. Ten aanzien van het inkomen kan gesteld worden dat het waarschijnlijk zou zijn geweest dat betrokkene werkzaam was geweest in een functie als alfahulp of thuishulp A met respectievelijk een bruto uurloon van € 10,13 inclusief ziekengeld en vakantietoeslag of minimaal € 8,08 en maximaal € 10,71 bruto per uur exclusief vakantietoeslag. Op basis van de mij bekend zijnde gegevens kan ik geen onderscheid maken tussen het eerste en tweede ongeval. Betrokkene zelf heeft aangegeven dat ze zonder het tweede ongeval tot meer in staat zou zijn geweest.

ad. 3 Ten aanzien van een resterend arbeidsvermogen, rekening houdend met de medische beperkingen is het volgende op te merken. Betrokkene zou, na een opleidingstraject van circa een tot twee jaar om de afstand tot de arbeidsmarkt te overbruggen, de functies kunnen vervullen die genoemd staan in de beschouwing.

ad. 4 De inkomsten die betrokkene via het resterend arbeidsvermogen in redelijkheid zou kunnen verdienen is minimaal het wettelijk minimum loon en maximaal € 1850,00 bruto per maand exclusief vakantietoeslag. (...)"

1.5 In opdracht van [eiseres] en verzekeraars is ook een reïntegratierapport opgesteld door de reïntegratiedeskundige van Terzet, P.J. Hensbergen. Haar rapport van 6 november 2003(5) vermeldt onder de conclusies het volgende:

"(...) Ten aanzien van de mentale belastbaarheid besprak ik met betrokkene de optie om begeleiding te krijgen van een gespecialiseerd psycholoog of psychosociaal therapeut, die begeleid[t] in hoe om te gaan met de klachten, en een balans te vinden in het leven. Betrokkene geeft bij dit voorstel aan dat ze zelf al gedurende 15 jaar op allerlei manieren heeft geprobeerd om een balans in haar leven te vinden. Hoewel ze absoluut geen vrede heeft met haar huidige situatie, heeft ze wel een berusting gevonden in haar dagstructuur en haar activiteitenpatroon. Betrokkene staat er daarom niet open voor om dit patroon, dat ze zelf door schade en schande heeft opgesteld weer te herzien. Voor deze vorm van begeleiding ziet ze daarom, zo'n lange tijd na het ongeval, ook liever af.

Om succesvol aan de slag te gaan is het voorts noodzakelijk dat betrokkene extra scholing krijgt. Uitgaande van de functies die mijn collega heeft aangegeven, zoals administratief assistente, telefoniste/receptioniste of archiefmedewerkster, is goede kennis van Windows, Word, MS office en Excel noodzakelijk. Bij de huidige verslechtering van de economie en inkrimping van vacatures, heb ik bemerkt dat het in deze regio in de administratieve richting dunbezaaid is met parttime banen. Minimaal 20 uur inzetbaarheid is nodig. Er zijn derhalve veel sollicitanten op passende functies, kwaliteit en werkervaring wordt belangrijker. Betrokkene heeft aangegeven open te staan voor het volgen van cursussen. De vraag is echter of zij het niveau dat de arbeidsmarkt nu vraagt haalt, uitgaande van haar concentratieproblemen. (...)"

2.2 In haar tussenvonnis van 4 januari 2006 heeft de Rechtbank overwogen ten aanzien van de post verlies aan verdienvermogen:

"4.1 Bij de beoordeling van deze post gaat het erom het verschil vast te stellen tussen wat feitelijk sinds de beide ongevallen aan inkomsten is en zal (kunnen) worden ontvangen en hoeveel dat zou zijn geweest als het ongeval niet had plaatsgevonden. Hiertoe zal een vergelijking moeten worden gemaakt van de hypothetische arbeids- en inkomenssituatie van [eiseres] zoals die zich zonder de ongevallen van 8 november 1988 respectievelijk 4 mei 1991 redelijkerwijs zou hebben ontwikkeld en de situatie waarin zij door het ongeval is komen te verkeren. Ter beoordeling van deze laatste situatie is, onder meer, van belang wat nu precies de ongevalsgevolgen zijn, welke beperkingen [eiseres] daardoor ondervindt en in hoeverre deze van invloed zijn op haar verdienvermogen. In dat verband dient allereerst de vraag te worden beantwoord of bij [eiseres] restcapaciteit tot het verwerven van inkomen bestaat en zo ja in welke mate. Uit het rapport van de arbeidsdeskundige Lanting van 11 april 2003 blijkt dat hij op basis van de door de medisch adviseur van [eiseres],W.A.B. Hagen, opgestelde beperkingenlijst van 12 augustus 2002, van mening is dat [eiseres], na een opleidingstraject van één à twee jaar te hebben gevolgd, nog kan werken in passende functies, dat wil zeggen functies met een 'administratief karakter' en dat zij daarmee een salaris variërend van € 1253,- tot € l.850,- bruto per maand bij een full-time dienstverband zou kunnen verdienen. Tegelijkertijd geeft hij in zijn rapportage echter aan dat uit de 'snuffelstage' die hij in dat verband met [eiseres] bij Sensire in Vorden heeft gevolgd is gebleken dat [eiseres] na ruim anderhalfuur werken 'op' was en dat hij niet de indruk heeft gekregen dat zij niet wil, en dat zij moeite heeft met het feit dat het belastbaarheidspatroon uit de beperkingenlijst geen rekening houdt met de door haar ervaren beperkingen in tijdsduur bij het leveren van een arbeidsprestatie. Op de comparitie heeft [eiseres] in dat verband opgemerkt dat uitgegaan wordt van een theoretische restcapaciteit die in werkelijkheid niet bestaat. Zij wijst er daarbij op dat de medisch adviseur in zijn beperkingenlijst heeft opgenomen 'geen werkzaamheden onder tijds- dan wel tempodruk' alsmede 'geen activiteiten waarbij een langdurige concentratie vereist is'. Op de voortgezette comparitie heeft Lanting echter verklaard daarmee bij het opstellen van zijn rapport rekening te hebben gehouden.

4.2 Ook de reïntegratiedeskundige heeft in haar rapport aangegeven dat extra scholing noodzakelijk is om met succes aan de slag te kunnen. Voorts is zij van oordeel dat begeleiding door een psycholoog of psychotherapeut bij de vergroting van de mentale belastbaarheid in de rede ligt, maar dat [eiseres] daar, zo'n lange tijd na het ongeval, liever van afziet. [Eiseres] wijst er daarbij op dat zij de afgelopen jaren van alles heeft geprobeerd om haar belastbaarheid te vergroten, zonder beduidend succes, dat zij al zo lang niet werkt dat de kans klein is dat zij nog ooit tot de arbeidsmarkt zal toetreden, dat zij zich niet geschikt acht voor een administratieve functie en dat zij zeker niet in staat kan worden geacht full-time te werken. Kortom: het standpunt van [eiseres] luidt dat de gepresenteerde theoretische restcapaciteit niet reëel is en daarom niet tot uitgangspunt kan worden genomen. Zij is van mening dat de juistheid van haar standpunt tot uitdrukking kan komen in een mentaal duurbelastbaarheidsonderzoek. Een dergelijk onderzoek zal opheldering geven omtrent de gestelde geheugen- en concentratiestoornissen van [eiseres]. Gedaagden daarentegen stellen zich op het standpunt dat een mentaal duurbelastbaarheidsonderzoek niets toevoegt aan het rapport van Lanting, nu door hem objectief is vastgesteld dat de door [eiseres] aangeven beperkingen voor haar geen belemmering vormen inkomen te verdienen. Van haar mocht in redelijkheid worden verwacht dat zij die objectief aanwezige restcapaciteit zou aanwenden door de door Lanting genoemde functies te vervullen, aldus gedaagde."

4.3 De rechtbank is van oordeel dat de door de arbeidsdeskundige Lanting op basis van de door de medisch adviseur van [eiseres] vervaardigde 'vertaalslag' van medische naar functionele beperkingen tot uitgangspunt dient te worden genomen. Dat betekent dat er in beginsel van uitgegaan moet worden dat [eiseres], rekening houdend met haar medisch-objectief vastgestelde beperkingen en na een opleidingstraject te hebben gevolgd, geacht moet worden in staat te zijn tot het verrichten van werkzaamheden in de door Lanting aangeduide passende functies. Gelet op de door Lanting in zijn rapport onder 6.1 beschreven resultaten van de 'snuffelstage' bij Sensire in Vorden en in aanmerking genomen de stellingen van [eiseres] daar-omtrent kan echter niet worden uitgesloten dat er andere dan de door Hagen genoemde ongevalsgerelateerde beperkingen bij haar aanwezig zijn, te weten geheugen en concentratiestoornissen, die er aan in de weg kunnen staan om aan te nemen dat ook daadwerkelijk sprake is van de door Lanting aangegeven restcapaciteit bij het verrichten van werk. Daarom behoeft de rechtbank voorlichting door een deskundige over de vraag of, en met welke mate van waarschijnlijkheid, aangenomen kan worden dat bij [eiseres] als gevolg van beide ongevallen sprake is van geheugen en concentratiestoornissen, en of (bij bevestigende beantwoording) begeleiding door een psycholoog en/of psychosociaal therapeut zinvol is/zou zijn geweest en tot herstel had/zou kunnen leiden. Daarbij denkt de rechtbank, met [eiseres], aan een deskundige die een mentaal-duurbelastbaarheidson-derzoek verricht. (...)

4.4 Omtrent de hypothetische verdiencapaciteit moet op grond van het arbeidskundig rapport van Lanting en de processen-verbaal van het voorlopig getuigenverhoor worden geoordeeld dat naar redelijke verwachting valt aan te nemen dat [eiseres] zonder ongevallen vanaf de zomer 1991, dat wil zeggen vanaf het moment dat haar jongste kind 5 jaar oud zou zijn en naar de peuterspeelzaal zou gaan, gedurende twee ochtenden in de week van 4 uur als hulp in de huishouding zou zijn gaan werken en vanaf 1 september 1999 (het moment dat haar jongste kind naar de middelbare school zou gaan) gedurende 20 uur per week in de functie van alfahulp of helpende in de zorg, een en ander op basis van het minimumloon tot een maximum van € 1.500,- bruto per maand en gerekend tot de leeftijd van 65 jaar. Het valt bij gebreke van concrete aanwijzingen die op het tegendeel wijzen niet in te zien dat [eiseres] in de bedoelde tijdvakken (zomer 1991 tot september 1999 2 ochtenden per week à vier uur en vanaf 1 september 1999 20 uur per week) in de hypothetische situatie zonder ongevallen niet zou hebben gewerkt."

2.4.1 Nadat ACAG op 14 augustus 2006 haar rapportage had uitgebracht, heeft de Rechtbank in haar vonnis van 6 juni 2007 aangegeven dat [eiseres] het rapport bruikbaar acht met uitzondering van het daarin gegeven causaliteitsoordeel over de "psychische factoren aan haar zijde die een rol zouden hebben gespeeld bij het in stand houden van de klachten". Na het standpunt van verzekeraars te hebben weergeven, oordeelt de Rechtbank:

"2.5. Vooropgesteld moet worden dat bij een onrechtmatige daad die bestaat uit het toebrengen van letsel de gevolgen van een door de persoonlijke predispositie van het slachtoffer bepaalde reactie op die daad in het algemeen als een gevolg van de onrechtmatige daad aan de dader moeten worden toegerekend, ook al zijn die gevolgen daardoor ernstiger en langer van duur dan in de normale lijn der verwachtingen ligt. Dit zou slechts anders zijn onder bijzondere omstandigheden, bijvoorbeeld indien het slachtoffer zou hebben nagelaten van zijn kant alles in het werk te stellen wat redelijkerwijs - mede in aanmerking genomen zijn persoonlijkheidsstructuur - van hem kan worden verlangd om tot het herstelproces bij te dragen (o.a. HR 8 februari 1985, NJ 1986, 137). Zoals uit het navolgende (rov. 2.6) zal blijken, volgt de rechtbank het rapport van het ACAG niet voor zover het ACAG in zijn rapport van een ander uitgangspunt is uitgegaan en het het voortduren van de klachten van [eiseres] na de ongevallen toeschrijft aan haar persoonlijkheid en niet aan de ongevallen. Overigens worden de conclusies en bevindingen van het ACAG door de rechtbank overgenomen en tot de hare gemaakt.

2.6. Op grond van het ACAG-rapport staat vast dat er bij [eiseres] sprake is van een mild geheugendefect in de zin van een niet optimale retentie bij een intacte inprenting, maar dat er geen evidente aandacht- en concentratiestoornissen zijn. Daarmee is naar het oordeel van de rechtbank niet aannemelijk geworden dat er zodanig ernstige, ongevalsgerelateerde geheugen-, concentratie- en/of andere cognitieve stoornissen bij [eiseres] bestaan dat de door Lanting - op basis van de neurologische rapportage van Koetsier en het beperkingenprofïel van Hagen - aangenomen restcapaciteit tot het verrichten van loonvormende arbeid in, kort gezegd, lichte administratieve functies niet reëel is. Weliswaar zijn er tot op zekere hoogte wel lichte stoornissen, maar - zoals hiervoor is opgemerkt - gaat het om een 'mild' geheugendefect en zijn er geen evidente aandacht- en concentratiestoornissen, terwijl van de verder door [eiseres] genoemde misselijkheids- en duizeligheidsklachten niet aannemelijk is dat die aan het verrichten van de door Lanting genoemde functies in de weg staan. Bij zijn onderzoek heeft Lanting destijds al met lichte, aan het ongeval toe te rekenen cognitieve stoornissen rekening gehouden en de uitkomsten van het door het ACAG verrichte nadere onderzoek geven de rechtbank geen aanleiding de restcapaciteit van [eiseres] opnieuw te laten onderzoeken. Sterpolis en FBTO worden niet gevolgd in hun opvatting dat op grond van de antwoorden van het ACAG op de vraag naar de oorzaken van de lichte cognitieve klachten het causaal verband in het geheel niet is komen vast te staan. Het ACAG ziet immers op zichzelf wel een verband tussen de ongevalsgerelateerde chronische pijn- en vermoeidheidsklachten van [eiseres] en haar licht verminderde cognitieve functioneren en dat acht de rechtbank in de gegeven omstandigheden voldoende. In zoverre wordt dus causaal verband tussen die lichte cognitieve klachten en de ongevallen aangenomen. Dat de persoonlijkheid van [eiseres] op (de duur van) deze klachten van invloed is, doet hieraan op zichzelf niet af (rov. 2.5). Voor zover Sterpolis en FBTO het jarenlange carbamazepinegebruik als enige of belangrijkste oorzaak voor de cognitieve klachten van [eiseres] zien, gaan zij eraan voorbij dat het ACAG hierover slechts een voorzichtige - en niet door eenduidige medische literatuur ondersteunde - conclusie [heeft] getrokken. (...).

2.7. Ook de argumenten die [eiseres] overigens nog heeft aangevoerd ter staving van haar stelling dat zij de door Lanting geschikt bevonden functies niet kan vervullen gaan niet op. In het licht van de rapportage van het ACAG kan uit het verloop van de (volgens [eiseres]: 'mislukte') snuffelstage - waarbij [eiseres] 'op' was na anderhalfuur achter de balie van een zorginstelling te hebben gewerkt - niet worden afgeleid dat zij niet in de door Lanting als geschikt aangemerkte functies zou kunnen werken. Zoals door Sterpolis en FBTO ook (o.a. bij dupliek) is aangevoerd, is het niet vreemd maar lag het juist in de lijn der verwachtingen dat [eiseres] tijdens genoemde stage relatief snel vermoeid raakte. Zij had immers vanaf 1983 - dus meer dan 20 jaar - niet meer gewerkt toen zij aan de stage begon. Op grond van de rapportage van Lanting moet worden aangenomen dat [eiseres] na één à twee jaar opleiding en begeleiding richting de arbeidsmarkt - inclusief een stage om geleidelijk aan het werken te wennen - in staat is de door Lanting genoemde functies te vervullen. Niet is gebleken dat het volgen van dit opleidings- en begeleidingstraject redelijkerwijs niet van [eiseres] kan worden gevergd, ook niet indien zij daarbij tevens psychotherapeutische behandelingen nodig heeft waarvan geen volledig functieherstel valt te verwachten. Op zichzelf is juist dat [eiseres] niet kan worden gedwongen dit traject in te gaan en deze behandelingen te ondergaan, maar daarmee is niet gezegd dat dit in de gegeven omstandigheden niet redelijkerwijs van haar kan worden gevergd. Uit het ACAG-rapport blijkt dat zij bij therapie mogelijk baat kan hebben wanneer zij daarvoor open staat. Waar, welbeschouwd, niet is gesteld - of gebleken - dat de persoonlijkheidsstructuur van [eiseres] eraan in de weg staat dat zij dergelijke therapie gaat volgen, behoren de gevolgen van de eventuele (vrije) keuze van [eiseres] zich niet te onderwerpen aan het genoemde opleidings- en begeleidingstraject en/of de psychotherapeutische behandeling in de gegeven omstandigheden voor haar eigen rekening te blijven."

2.6.2 Nopens de grieven die gericht waren tegen de beslissingen van de Rechtbank omtrent het verdienvermogen van [eiseres] na de ongevallen (samengevat in rov. 4.4) stelt het Hof in rov. 4.5 voorop dat de vraag of [eiseres] als gevolg van de ongevallen schade heeft geleden door verlies van toekomstige inkomsten uit arbeid, moet worden beantwoord door vergelijking van de feitelijke inkomenssituatie na de ongevallen met de hypothetische situatie bij wegdenken van de ongevallen, waarbij het aankomt op de redelijke verwachting omtrent toekomstige ontwikkelingen. Het Hof vervolgt dan:

"4.6 In eerste aanleg heeft [eiseres] haar schadevergoedingsaanspraak wegens verlies van verdienvermogen gebaseerd op de stelling dat zij vóór de ongevallen wel verdienvermogen had en na de ongevallen niet meer. De rechtsvoorgangsters van Interpolis en Achmea hebben gemotiveerd bestreden dat [eiseres] haar verdienvermogen als gevolg van de ongevallen geheel heeft verloren. Omdat de rechtbank ter beoordeling van het geschil een vergelijking diende te maken van het verdienvermogen vóór en na de ongevallen, heeft de rechtbank, naast de onder 4.4 vermelde vaststelling van het verdienvermogen vóór de ongevallen, het verdienvermogen van [eiseres] na de ongevallen onderzocht.

Bij het onderzoek naar het verdienvermogen na de ongevallen doet zich de complicerende omstandigheid voor, dat de feiten die partijen ten grondslag leggen aan hun stellingen over het verdienvermogen na de ongevallen, in dit geval niet hun oorsprong vinden in de feitelijke inkomenssituatie vóór de ongevallen, maar in de hypothese dat [eiseres] zonder de ongevallen functies was gaan vervullen die zij (ook) vóór de ongevallen nooit heeft vervuld, te weten functies zoals hulp in de huishouding en alfahulp. Deze hypothese strookt overigens op zichzelf met de omstandigheid dat [eiseres] tussen 1974 en 1976 de opleiding tot gezinsverzorgster heeft gevolgd en heeft gesteld dat zij zonder de ongevallen spoedig twee ochtenden in de week had willen werken als hulp in de huishouding.

De arbeidsdeskundige heeft onderzocht hoe de beperkingen van [eiseres] als gevolg van de ongevallen zich tot de functies van hulp in de huishouding en alfahulp verhielden. In de opvatting van de arbeidsdeskundige kon zij deze functies na de ongevallen niet meer vervullen, gezien haar beperkingen als gevolg van de ongevallen.

Voor zover [eiseres] zich thans op het standpunt stelt dat het hof niet de redelijke verwachting kan hebben dat zij een traject van opleiding en begeleiding kan doorlopen om de afstand tot de arbeidsmarkt te overbruggen, en daarna een door de arbeidsdeskundige als passend aangeduide functie kan vinden, is het volgende van belang. [Eiseres] stelt en dient, gezien de betwisting van Interpolis en Achmea, aannemelijk te maken dat zij na de ongevallen geen verdienvermogen meer heeft. Aan [eiseres] worden geen strenge eisen gesteld bij het aannemelijk maken van schade wegens het derven van arbeidsinkomsten die zij in de toekomst zou hebben genoten in de hypothetische situatie zonder de ongevallen. Het zijn immers de veroorzakers van de ongevallen die haar de mogelijkheid hebben ontnomen om zekerheid te verschaffen omtrent hetgeen in die hypothetische situatie zou zijn geschied, hetgeen in dit geding voor risico van Interpolis en Achmea komt. Het feit dat in eerste aanleg met [eiseres] fictief is aangenomen dat zij in de hypothetische situatie zonder de ongevallen functies als hulp in de huishouding en alfahulp zou hebben vervuld en de arbeidsdeskundige meent dat zij deze functies na de ongevallen niet meer kan vervullen gezien haar beperkingen als gevolg van de ongevallen, betekent in dit geval niet dat aannemelijk is dat zij na de ongevallen geen verdienvermogen meer heeft. Nu [eiseres] dergelijke functies feitelijk nimmer heeft vervuld en Interpolis en Achmea aanvoeren dat zij een resterend verdienvermogen heeft, dient bij de beoordeling van de grondslag van dit gedeelte van haar schadevergoedingsaanspraak, te weten haar betwiste stelling dat zij na de ongevallen geen verdienvermogen meer heeft, in het kader van een redelijke verwachting omtrent toekomstige ontwikkelingen in ogenschouw te worden genomen of [eiseres] op enig moment na de ongevallen redelijkerwijs in staat is te achten passend werk te verrichten en te vinden. Hierbij dient rekening te worden gehouden met alle relevante omstandigheden van het geval, waaronder in ieder geval haar vaststaande beperkingen, haar mogelijkheden en de situatie op de arbeidsmarkt.

4.7 Hetgeen [eiseres] in hoger beroep aanvoert ter onderbouwing van haar eerste vier grieven, komt er kort gezegd op neer dat zij het niet eens is met de bevindingen van de arbeidsdeskundige Lanting die de rechtbank aan haar oordeel ten grondslag heeft gelegd. Zo beroept [eiseres] zich ter onderbouwing van haar stelling dat zij niet in staat is de afstand tot de arbeidsmarkt te overbruggen op een rapport van 6 november 2003, uitgebracht in opdracht van partijen door P.J. Hensbergen, als reïntegratiedeskundige verbonden aan Terzet B.V., en op het verloop van een korte stage in het kader van het arbeidsdeskundig onderzoek van Lanting. Ter onderbouwing van haar stelling dat zij wegens concentratie- en geheugenproblemen niet in staat is om de afstand tot de arbeidsmarkt te overbruggen, een passende functie te vinden en daarin werkzaam te zijn, beroept zij zich op bevindingen van Koetsier, Lanting, Hensbergen en ACAG.

4.8 Naar het oordeel van het hof houdt een redelijke verwachting omtrent toekomstige ontwikkelingen in dat [eiseres] na de ongevallen vanaf 1 september 2005 arbeidsgeschikt had kunnen zijn voor 20 uur per week in een door de arbeidsdeskundige als passend aangeduide functie. Het hof neemt hierbij de volgende feiten en omstandigheden in aanmerking.

4.9 [Eiseres] heeft tot aan de geboorte van haar eerste kind betaald werk verricht. Vervolgens heeft zij pogingen gedaan tot verdere scholing. Zij stelt dat zij zonder de ongevallen met gebruik van die scholing betaald werk had willen en kunnen verrichten, en wel zodra de opvoeding van haar kinderen dat zou hebben toegelaten.

4.10 De arbeidsdeskundige Lanting heeft uiteengezet waarom de beperkingen van [eiseres], die blijken uit het beperkingenprofiel van Hagen en waarin de door Koetsier genoemde beperkingen zijn betrokken, er niet aan in de weg staan dat zij na een traject van opleiding en begeleiding de functies kan vervullen die hij als passend heeft aangeduid. Ook heeft hij toegelicht dat die beperkingen niet in de weg staan aan het volgen van het traject van opleiding en begeleiding, dat in zijn visie één tot twee jaar moest duren om [eiseres] in staat te stellen de afstand tot de arbeidsmarkt te overbruggen. Uit zijn rapport is bovendien af te leiden dat het naar zijn inschatting reëel is om aan te nemen dat [eiseres] werk kan vinden in de regio waarin zij woont in een door hem als passend aangeduide functie, nadat zij de afstand tot de arbeidsmarkt door middel van het traject heeft overbrugd. Het enkele feit dat [eiseres] het met de bevindingen van de arbeidsdeskundige of het daarop gegronde oordeel van de rechtbank niet eens is, is naar het oordeel van het hof onvoldoende om haar grief gegrond te achten. Voor zover [eiseres] betoogt dat de bevindingen van Koetsier, Hensbergen en ACAG eraan in de weg staan om de bevindingen van Lanting te volgen, wordt zij daarin niet gevolgd. Uit het rapport van Lanting blijkt dat de door Koetsier genoemde beperkingen niet in de weg staan aan de uitoefening van de door hem als passend aangeduide functies. Weliswaar betwijfelt de reïntegratiedeskundige Hensbergen de kans van slagen van het traject van opleiding en begeleiding, maar voor zover haar twijfels de mogelijkheden van [eiseres] betreffen om het traject ondanks de ongevalsgevolgen met succes te doorlopen, heeft ACAG nader onderzoek verricht op de punten die relevant waren voor de beoordeling van de schadevordering. De bevindingen van ACAG weerspreken de zojuist genoemde bevindingen van de arbeidsdeskundige Lanting niet. Voor het overige doen de bevindingen van Hensbergen niet af aan de bevindingen van de arbeidsdeskundige Lanting omtrent de mogelijkheden van [eiseres] om het traject ondanks de ongevalsgevolgen te doorlopen en de kansen om daadwerkelijk betaald werk te vinden in een door hem als passend aangeduide functie. Gezien het voorgaande volgt het hof [eiseres] niet in haar standpunt dat de rechtbank deze bevindingen van de arbeidsdeskundige Lanting ten onrechte heeft overgenomen. Het hof verenigt zich met dit oordeel van de rechtbank en maakt het tot het zijne.

4.11 Het standpunt van [eiseres] dat zij als gevolg van concentratie- en geheugenproblemen niet in staat is het traject van opleiding en begeleiding te doorlopen en een functie te vervullen die door de arbeidsdeskundige als passend is aangeduid, heeft zij onderbouwd met verwijzingen naar passages in de rapporten van - volgens haar - Koetsier en Hensbergen en naar een testverslag dat als bijlage bij het rapport van ACAG is opgenomen. Zoals Interpolis en Achmea terecht aanvoeren, is uit laatstgenoemde bijlage niet af te leiden dat [eiseres] als gevolg van de ongevallen concentratie- en geheugenproblemen heeft, nu de conclusie van het rapport van ACAG erop neer komt dat [eiseres] die concentratie- en geheugenproblemen niet heeft in de mate die [eiseres] voorstaat en de bevindingen in de bijlage niet strijdig zijn met die conclusie en de onderbouwing ervan in het rapport.

Het rapport van Koetsier stamt uit 1994. Aan hem zijn geen vragen voorgelegd naar beperkingen op het cognitieve vlak, en in de beantwoording van de wel voorgelegde vragen rept hij daar niet over. [Eiseres] beroept zich ter onderbouwing van haar stelling dat zij aandacht- en concentratiestoornissen heeft op het volgende citaat uit een verslag van neuropsychologisch onderzoek van 30 augustus 1994, dat is verricht, naar zij stelt, in het kader van het onderzoek van Koetsier:

"(...) Aandacht en concentratie zijn matig en het tempo van werken lijkt licht vertraagd. Een perceptuele snelheidstaak wordt eveneens matig gemaakt. Een verbale geheugentaak wordt slecht gemaakt, zo ook een taak die een beroep doet op het meer automatische geheugen. Op deze laatste taak wordt zelfs een onwaarschijnlijk zwakke score behaald. Mevrouw gaf tijdens deze test al aan zeer vermoeid te zijn. (...)"

In dit citaat is echter niet vermeld dat de verminderde prestaties ongevalsgevolgen zijn. Ook gezien de onderzoeksdatum is er niet uit af te leiden dat [eiseres] in weerwil van de latere bevindingen van ACAG cognitieve beperkingen heeft als gevolg van de ongevallen die haar beletten het traject van opleiding en begeleiding te volgen en werkzaam te zijn in een functie die de arbeidsdeskundige in 2003 als passend heeft aangeduid.

Met deze verwijzingen heeft [eiseres] haar standpunt dan ook niet toereikend onderbouwd. Ook hier geldt dat het enkele feit dat [eiseres] het met de bevindingen van ACAG en het daarop gegronde oordeel van de rechtbank niet eens is, onvoldoende is om haar grief tegen dit oordeel gegrond te achten. Het hof verenigt zich met dit oordeel van de rechtbank en maakt het tot het zijne.

4.12 Tot slot slaagt ook de grief niet tegen het oordeel van de rechtbank dat [eiseres] met ingang van 1 september 2005 haar restcapaciteit tot het verrichten van betaalde arbeid heeft kunnen en moeten benutten. Uit de toelichting op de grief leidt het hof af dat [eiseres] de opvatting van de rechtbank bestrijdt dat het fysiek haalbaar voor haar is om te werken. Anders dan [eiseres] blijkens haar toelichting voorstaat, is met het verloop van de door haar gevolgde korte stage niet aannemelijk dat het voor haar fysiek niet haalbaar is om te werken. De arbeidsdeskundige Lanting heeft in zijn rapport vermeld dat hij in overleg met [eiseres] en een zorgcentrum heeft afgesproken dat [eiseres] een middag zou meedraaien met de receptiemedewerkster om proefondervindelijk te bekijken waartoe [eiseres] in staat is. Uit het rapport blijkt dat deze korte stage reeds na 1,5 uur is gestaakt, omdat [eiseres] toen zichtbaar vermoeid was en aangaf dat het niet meer verder ging. [Eiseres] had echter sinds 1983 geen betaald werk meer verricht en het is begrijpelijk dat wennen aan werken dan de nodige tijd en inspanning kost. De arbeidsdeskundige heeft in haar beperkingen als gevolg van de ongevallen geen aanleiding gezien om te menen dat zij haar restcapaciteit tot het verrichten van betaalde arbeid niet kan benutten. Onder deze omstandigheden is niet in te zien dat het verloop van de stage zou meebrengen dat het voor [eiseres] fysiek niet haalbaar is haar restcapaciteit tot het verrichten van betaalde arbeid te benutten, nog daargelaten dat één niet geslaagde stage van 1,5 uur relatief kort is om aan te nemen dat het voor [eiseres] fysiek niet haalbaar is om te werken en niet is gesteld of gebleken dat zij een nadere poging heeft ondernomen. Voor het overige stuit de grief af op hetgeen hiervoor reeds is overwogen met betrekking tot het verlies van verdienvermogen na de ongevallen. Hierbij is in aanmerking genomen dat, voor zover [eiseres] zich in hoger beroep op het standpunt stelt dat sprake is van gewijzigde omstandigheden op grond waarvan thans anders zou moeten worden geoordeeld dan ten tijde van de beoordeling door de rechtbank, de enkele stelling dat zij zich niet in staat acht om te werken, onvoldoende is ter onderbouwing daarvan. Hetzelfde geldt voor haar stellingen dat zij al meer dan twintig jaar geen betaalde arbeid heeft verricht, de kans klein acht dat zij een betaalde baan kan vinden en haar belastbaarheid gering acht. Op grond van het voorgaande volgt het hof [eiseres] niet in haar standpunt dat de rechtbank ten onrechte heeft geoordeeld dat zij met ingang van 1 september 2005 haar restcapaciteit tot het verrichten van betaalde arbeid heeft kunnen en moeten benutten. Het hof verenigt zich met dit oordeel en maakt het tot het zijne.

4.13 De conclusie is dat de eerste vier grieven, gericht tegen beslissingen van de rechtbank omtrent het verdienvermogen na de ongevallen, geen doel treffen."

2.6.3 Met betrekking tot de wettelijke rente overwoog het Hof:

"4.22 [Eiseres] stelt in haar tiende grief dat de rechtbank de wettelijke rente ten onrechte alleen heeft toegewezen over de buitengerechtelijke kosten en de kosten van de actuariële berekeningen. Volgens Interpolis en Achmea heeft zij bij deze grief geen belang. Het hof overweegt als volgt. [Eiseres] heeft geen grief gericht tegen de vaststelling van de rechtbank dat de schadesom waarmee partijen hebben gerekend om bij de rechtbank tot een eindvonnis te geraken, door de rechtbank aangeduid als 'overeengekomen nadere schadeuitkering', een bedrag inclusief rente was. In hoger beroep heeft daarom als vaststaand te gelden dat die schadesom een bedrag inclusief rente betreft. Naast dit bedrag heeft de rechtbank slechts bedragen toegewezen wegens buitengerechtelijke kosten en kosten van een actuariële berekening. De grief kan dus niet slagen."

4.4.1 Als de rechter een deskundige benoemt met - al dan niet: mede - de taak om commentaar te leveren op de rapporten van door partijen zelf geraadpleegde deskundigen, heeft het volgende te gelden:(8)

"Indien de rechter in een dergelijk geval de zienswijze van de door hem aangewezen deskundige volgt, zal de rechter zijn beslissing in het algemeen niet verder behoeven te motiveren dan door aan te geven dat de door deze deskundige gebezigde motivering zeker als deze vooral is gebaseerd op bijzondere kennis, ervaring en/of intuïtie, hem overtuigend voorkomt. De rechter zal op specifieke bezwaren van partijen tegen de zienswijze van de door hem aangewezen deskundige moeten ingaan, als deze bezwaren een voldoende gemotiveerde betwisting inhouden van de juistheid van deze zienswijze. Indien de rechter in een geval als hier bedoeld - waarin partijen, door zich te beroepen op de uiteenlopende zienswijzen van de door haar geraadpleegde deskundigen, voldoende gemotiveerde standpunten hebben ingenomen en voldoende duidelijk hebben aangegeven waarom zij het oordeel van de door de rechter benoemde deskundige al dan niet aanvaardbaar achten - de zienswijze van de door [...] hem benoemde deskundige niet volgt, dient hij in beginsel zijn oordeel van een zodanige motivering te voorzien, dat deze voldoende inzicht geeft in de daaraan ten grondslag liggende gedachtegang om deze zowel voor partijen als voor derden, daaronder begrepen de hogere rechter, controleerbaar en aanvaardbaar te maken."

5.4 Het onderdeel acht 's Hofs oordeel eens te meer onbegrijpelijk omdat, naar ik begrijp, niet (adequaat) wordt gerespondeerd op de volgende stellingen van [eiseres]:

a) dat van haar het volgen van een opleidings- en begeleidingstraject niet kan worden gevergd;

b) dat zij nadien niet in staat zal zijn daadwerkelijk een passende baan te vinden;

c) dat sprake was van geheugen- en concentratiestoornissen;

en, onder verwijzing naar het rapport van Hensbergen,

d) dat zij al 20 jaar geen betaalde baan meer heeft gehad;

e) dat zij uiteindelijk een balans heeft gevonden in haar dagelijks leven en

f) de situatie op de arbeidsmarkt in haar regio.

5.14 Met aanzienlijke aarzeling, daarin gelegen dat het onderdeel niet uitdrukkelijk aandacht besteedt aan het m.i. springende - onder 5.13 genoemde - punt meen ik dat de klacht slaagt. Daarbij geven de volgende omstandigheden voor mij de doorslag:

a) geen van de onder 5.12 genoemde omstandigheden wordt door het Hof genoemd;

b) in een situatie als de onderhavige is het voor de benadeelde een bijkans onmogelijke opgave om sluitend bewijs te leveren van het gestelde verlies aan verdiencapaciteit. Daarom mogen, zoals het Hof in rov. 4.6 met juistheid aanstipt, aan het bewijs geen al te hoge eisen worden gesteld. Dat brengt mee dat een rechter niet "zo maar" zijn oordeel mag gronden op de bevindingen van een expert die zijn oordeel niet motiveert met terzijdestelling van de bevindingen van een andere expert die weliswaar summier, maar in elk geval veel beter en uitvoeriger motiveert;

c) in dit soort zaken dreigen slachtoffers te worden vermalen in de bij tijd en wijlen traag malende molens van verzekeraars. Verzekeraars hebben expertise op het stuk van reïntegratie in huis; in elk geval kennen ze de weg. Beperking van de schade is (ook) in hun eigen belang. Van algemene bekendheid - en in elk geval in de boezem van verzekeraars - is dat eindeloos slepende procedures over de afhandeling van letselschade heel bezwarend zijn voor benadeelden en daarom allicht weinig bevorderlijk voor hun herstel of reïntegratie. Wanneer verzekeraars onder dergelijke omstandigheden kiezen voor non-activiteit (zoals de Rechtbank, in appèl niet bestreden, heeft aangenomen) slaat de balans in kwesties als de onderhavige m.i. door ten gunste van het slachtoffer. Op deze laatste omstandigheid wijst ook het slot van het onderdeel.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

1 Zie rov. 3.1 van het bestreden arrest in verbinding met de feiten die de Rechtbank te Arnhem heeft vastgesteld in rov. 2.1 - 2.8 van haar tussenvonnis van 4 januari 2006.

2 Prof. Koetsier was destijds hoofd van de afdeling neurologie van het VU-ziekenhuis. Zijn rapport is overgelegd als prod. 9 bij mvg. Veel van de hierna nog te noemen rapporten zijn reeds in eerste aanleg in het geding gebracht. Aangezien alle rapporten tevens bij mvg zijn ingebracht, worden hierna gemakshalve die vindplaatsen vermeld.

3 De Rechtbank spreekt minder gelukkig van "beide partijen".

4 Overgelegd als prod. 2 bij de mvg.

5 Overgelegd als prod. 3 bij mvg.

6 Zie blz. 2 en 15, wat er zij van de vraag of die conclusies stroken met de rest van het rapport.

7 HR 5 december 2003, NJ 2004, 74 rov. 3.5.

8 Zie rov. 3.6 van het in de vorige voetnoot genoemde arrest.

9 Ten aanzien van ACAG is dat strikt genomen niet juist; zie onder 2.3.

10 In de klacht staat per abuis Lansbergen in plaats van Lanting.

11 Het rapport van Hensbergen verwoordt dit op blz. 4 aldus: "Ten aanzien van de mentale belastbaarheid besprak ik met betrokkene de optie om begeleiding te krijgen van een gespecialiseerd psycholoog of psychosociaal therapeut, die begeleid[t] in hoe om te gaan met de klachten, en een balans te vinden in het leven. Betrokkene geeft bij dit voorstel aan dat ze zelf al gedurende 15 jaar op allerlei manieren heeft geprobeerd om een balans in haar leven te vinden. Hoewel ze absoluut geen vrede heeft met haar huidige situatie, heeft ze wel een berusting gevonden in haar dagstructuur en haar activiteitenpatroon. Betrokkene staat er daarom niet open voor om dit patroon, dat ze zelf door schade en schande heeft opgesteld weer te herzien. Voor deze vorm van begeleiding ziet ze daarom, zo'n lange tijd na het ongeval, ook liever af."

12 Ik bedoel dat in feitelijke en niet in pejoratieve zin.

13 De suggestie wordt gewekt dat de klacht een rechtsklacht bevat. De klacht is m.i. echter een motiveringsklacht.