Parket bij de Hoge Raad, 13-11-2015, ECLI:NL:PHR:2015:2278, 14/04451

Het cassatiemiddel in het principaal beroep is gericht tegen rov. 2.10 t/m 2.15 van het bestreden arrest en bevat drie onderdelen, waarvan het eerste onderdeel uiteenvalt in twee subonderdelen.

Onderdeel 1a klaagt dat het hof is uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting met zijn oordeel dat de Nederlandse rechter geen rechtsmacht toekomt op grond van art. 5 sub 3 EEX-Vo. Volgens het onderdeel komt op basis van art. 5 sub 3 EEX-Vo ten aanzien van een vordering op grond van productaansprakelijkheid zowel de rechter van het ‘Erfolgsort’ als de rechter van het ‘Handlungsort’ bevoegdheid toe. De aanrijding tussen de trein en de tractor heeft zich in Nederland voorgedaan en de schade van NS en ProRail is derhalve in Nederland ingetreden, zodat de Nederlandse rechter als rechter van het Erfolgsort bevoegd is van de vorderingen kennis te nemen. Onderdeel 1b klaagt dat in het geval dat het hof mocht hebben gemeend dat het ‘Erfolgsort’ niet in Nederland is gelegen, dat oordeel onbegrijpelijk en/of onjuist is.

Bij de bespreking van dit onderdeel stel ik voorop dat de Herschikking van de EEX-Verordening (EEX-Vo II) die met ingang van 10 januari 2015 van toepassing is geworden, op de onderhavige zaak niet van toepassing is ingevolge het in art. 66 EEX-Vo II geregelde overgangsrecht.³ De bijzondere bevoegdheidsbepaling inzake onrechtmatige daad opgenomen in art. 5 sub 3 EEX-Vo heeft in de Herschikking (zie thans art. 7 sub 2 EEX-Vo II) geen wijziging ondergaan.

Art. 5 sub 3 EEX-Vo verklaart voor geschillen ten aanzien van verbintenissen uit onrechtmatige daad bevoegd het gerecht van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan of zich kan voordoen. Het is vaste rechtspraak van het HvJEU dat het begrip ‘verbintenissen uit onrechtmatige daad’ in de zin van art. 5 sub 3 EEX-Vo autonoom moet worden uitgelegd.⁴ Het begrip omvat elke vordering die ertoe strekt een verweerder aansprakelijk te stellen en die geen verband houdt met een ‘verbintenis uit overeenkomst’ in de zin van art. 5 sub 1 EEX-Vo.⁵ Anders gezegd, een ‘verbintenis uit onrechtmatige daad’ is een verbintenis die niet kan worden aangemerkt als een ‘verbintenis uit overeenkomst’ in de zin van art. 5 sub 1 EEX-Vo.⁶ Voor de toepassing van art. 5 sub 1 EEX-Vo is vereist dat er sprake is van een vrijwillig aangegane juridische verbintenis van een persoon jegens een andere waarop de vordering van de eiser is gebaseerd.⁷ Een tussencategorie van verbintenissen die noch onder art. 5 sub 1 EEX-Vo, noch onder art. 5 sub 3 EEX-Vo vallen, bestaat niet.⁸ Daarnaast heeft het HvJEU bepaald, dat in een procedure tussen contractspartijen over aansprakelijkheid niet per definitie sprake is van een vordering die voortvloeit uit een verbintenis uit overeenkomst in de zin van art. 5 sub 1 EEX-Vo, doch slechts indien de verweten gedraging gezien wordt als niet-nakoming van de contractuele verbintenissen zoals deze kunnen worden bepaald aan de hand van het voorwerp van de overeenkomst.⁹

Uit het voorgaande volgt dat een vordering die ertoe strekt de verweerder aansprakelijk te stellen en waarbij geen sprake is van een vrijwillig aangegane verbintenis, niet een ‘verbintenis uit overeenkomst’ in de zin van art. 5 sub 1 EEX-Vo is, maar een ‘verbintenis uit onrechtmatige daad’ in de zin van art. 5 sub 3 EEX-Vo.¹⁰ In de onderhavige zaak hebben NS en ProRail hun vorderingen op [verweerster 2] en Same Deutz gecedeerd aan Reaal. Tussen NS en ProRail enerzijds en [verweerster 2] en Same Deutz anderzijds, is geen sprake van een vrijwillig aangegane verbintenis waarop de vordering van Reaal is gebaseerd. NS en ProRail hebben door de aanrijding een (eventuele) vordering uit onrechtmatige daad, die zij vervolgens hebben overgedragen aan Reaal. Art. 5 sub 1 EEX-Vo komt in deze zaak derhalve niet voor toepassing in aanmerking. De vordering van Reaal tegen [verweerster 2] en Same Deutz moet worden gekwalificeerd als een verbintenis uit onrechtmatige daad in de zin van art. 5 sub 3 EEX-Vo. Het feit dat Reaal tevens de verzekeraar is van Westo doet hieraan niet af.

De bijzondere bevoegdheidsbepalingen van de EEX-Vo moeten strikt moeten worden uitgelegd.¹¹ De ratio van art. 5 sub 3 EEX-Vo is gelegen in het bestaan van een nauwe band tussen de vordering uit onrechtmatige daad en de rechter van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan, zodat het om redenen van goede rechtsbedeling en nuttige procesinrichting gerechtvaardigd is dat die rechter bevoegdheid toekomt. Die rechter is namelijk normaliter het beste in staat om uitspraak te doen, met name omdat de afstand geringer is en de bewijsvoering gemakkelijker.¹² Daarnaast kan nog worden gewezen op de algemene doelstelling van de verordening, in het bijzonder de voorspelbaarheid van de bevoegdheidsregels.¹³ Zowel de proceseconomische gronden, als deze algemene doelstelling zijn van invloed op de uitleg van art. 5 sub 3 EEX-Vo.¹⁴

In dit kader zij (ten overvloede) opgemerkt dat de overdracht van de vorderingen van NS en ProRail aan Reaal de ‘nabijheidsdoelstelling’ van art. 5 sub 3 EEX-Vo niet aantast, hetgeen eveneens recht doet aan de algemene eis dat de bevoegdheidsregels van de EEX-Vo voorspelbaar dienen te zijn. Voor de toepassing van artikel 5 sub 3 EEX-Vo maakt het dan ook geen verschil dat NS en Prorail hun vorderingen hebben overgedragen aan Reaal.¹⁵

Het is eveneens vaste rechtspraak van het HvJEU dat ‘de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ aldus moet worden verstaan, dat daarbij wordt gedoeld zowel op de plaats waar de schade is ingetreden (‘Erfolgsort’), als op de plaats van de schadeveroorzakende gebeurtenis (‘Handlungsort’). De verweerder kan aldus ter keuze van de eiser voor de rechter van de ene dan wel van de andere plaats worden opgeroepen.¹⁶ In dit kader heeft het HvJEU overwogen dat indien slechts het ‘Handlungsort’ zou gelden, dit in een aanzienlijk aantal gevallen zou leiden tot versmelting van de bevoegdheidsgronden van art. 2 EEX-Vo (woonplaats verweerder) en art. 5 sub 3 EEX-Vo. Art. 5 sub 3 EEX-Vo zou in zoverre haar nuttige werking verliezen.¹⁷

Is de onrechtmatige daad gebaseerd op productaansprakelijkheid, dan zijn twee arresten van het HvJEU bepalend in het kader van de vaststelling van het ‘Erfolgsort’ en het ‘Handlungsort’. In het arrest Zuid-Chemie is bepaald dat het ‘Erfolgsort’ de plaats is waar de initiële schade is ingetreden bij het normale gebruik van het product voor het doel waarvoor het bestemd is.¹⁸ In het arrest Kainz/Pantherwerke stond de vaststelling van het ‘Handlungsort’ (de plaats van de schadeveroorzakende gebeurtenis) centraal.¹⁹ De Oostenrijker Kainz stelde de Duitse producent van een fiets, gekocht in Oostenrijk, aansprakelijk voor een ongeval dat plaatsvond in Duitsland wegens een gebrek aan de fiets. In deze situatie lag het ‘Erfolgsort’ in Duitsland, aangezien hier de zaakschade intrad door de valpartij. Het HvJEU bepaalde dat het ‘Handlungsort’ de plaats is waar het product is vervaardigd, hetgeen in deze zaak eveneens in Duitsland was gelegen.

Uit het voorgaande volgt dat subonderdeel 1a slaagt. In het bestreden arrest heeft het hof zich onbevoegd verklaard, omdat op grond van het arrest Kainz/Pantherwerke het ‘Handlungsort’ in Duitsland is gelegen, aangezien de tractor in Duitsland is gefabriceerd. Het oordeel dat het ‘Handlungsort’ in Duitsland is gelegen, laat onverlet dat het ter keuze van de eiser staat of hij de verweerder oproept voor de rechter van het 'Handlungsort’ of voor de rechter van het ‘Erfolgsort’. Uit het oordeel van het hof dat het ‘Handlungsort’ is gelegen in Duitsland, volgt dan ook niet dat de Duitse rechter ‘bij uitsluiting’ bevoegd is, zoals het hof in rov. 2.14 heeft overwogen. Van belang is waar in de onderhavige zaak het ‘Erfolgsort’ is gelegen. Aangezien de aanrijding heeft plaatsgevonden in Coevorden, is het ‘Erfolgsort’ in Nederland gelegen. Dit is de plaats waar de initiële schade is ingetreden. Deze uitkomst geldt, ongeacht of er in het concrete geval sprake is van productaansprakelijkheid of – in het algemeen – van onrechtmatige daad. Het feit dat Reaal voor de cessie een gelijk bedrag aan de (eventuele) vorderingen van NS en Prorail heeft betaald en in die zin niet zelf zaakschade heeft geleden, doet aan het voorgaande niet af. NS en Prorail hebben immers zaakschade geleden en Reaal is door de cessie in hun plaats getreden. De conclusie is dat de Nederlandse rechter op grond van art. 5 sub 3 EEX-Vo bevoegd is, omdat het ‘Erfolgsort’ in Nederland is gelegen.

Subonderdeel 1b faalt bij gebrek aan feitelijke grondslag. Het hof heeft immers niet geoordeeld dat het ‘Erfolgsort’ niet in Nederland is gelegen.

Onderdeel 2 klaagt dat het hof door zich voornamelijk te baseren op de na afronding van het partijdebat gewezen prejudiciële beslissing van het HvJEU inzake Kainz/Pantherwerke een ongeoorloofde verrassingsbeslissing heeft gegeven die niet met de eisen van een goede procesorde en/of het beginsel van hoor en wederhoor is te verenigen. Dit onderdeel behoeft geen bespreking, nu het eerste onderdeel (onder a) slaagt. Het gaat immers in de onderhavige zaak niet om het vaststellen van het ‘Handlungsort’ bij een geval van productaansprakelijkheid (waarop het arrest Kainz/Pantherwerke betrekking heeft), maar om de vaststelling dat het ‘Erfolgsort’ in Nederland is gelegen. Ten aanzien van die laatste vaststelling bestond vóór de afronding van het partijdebat duidelijkheid, zowel in het geval van onrechtmatige daad in het algemeen, als in het geval van productaansprakelijkheid. Ik voeg hieraan toe dat Uw Raad onlangs aan het HvJEU de vraag heeft gesteld of, in het geval de nationale rechter dient te beoordelen of hem in het voorliggende geval op grond van de EEX-Vo bevoegdheid toekomt, deze rechter gehouden is om bij zijn beoordeling uit te gaan van de in dit verband relevante stellingen van de eiser respectievelijk de verzoeker, dan wel dat die rechter gehouden is tevens acht te slaan op hetgeen de verweerder ter betwisting van die stellingen heeft aangevoerd.²⁰ In het onderhavige geval heeft het hof geen blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door zijn bevoegdheid te toetsen in het licht van de door de betrokken partijen verstrekte gegevens.

Onderdeel 3 bevat een voortbouwende klacht en slaagt, gelet op het slagen van subonderdeel 1a.