Parket bij de Hoge Raad, 23-09-2016, ECLI:NL:PHR:2016:935, 15/03972

Het cassatiemiddel, dat twee onderdelen bevat, is gericht tegen de rechtsoverwegingen 2.4-2.6, waarin het hof als volgt heeft geoordeeld:

Het voorgaande betekent dat voor zover het de gronden (i), (iii), (iv) en (v) betreft Irak c.s. in hun vordering niet-ontvankelijk moeten worden verklaard.

Onderdeel 1, dat zeven subonderdelen omvat, betreft de niet-ontvankelijkverklaring van Irak c.s. in hun appel voor zover het de gronden (i) en (iii)-(v) betreft (rov. 2.4 en 2.5). Onderdeel 2 richt in drie subonderdelen klachten tegen het oordeel dat de vordering van Irak c.s. dient te worden afgewezen voor zover het grond (ii) betreft (rov. 2.6).

Alvorens op deze (sub)onderdelen in te gaan, merk ik het volgende op.

Genoemde bezwaren zijn inhoudelijke bezwaren tegen het verstekarrest van het hof Den Haag van 31 oktober 2000. Niet in geschil is dat dit arrest in ieder geval veertien dagen na 16 juni 2011 in kracht van gewijsde is gegaan (rov. 2.2 van het thans bestreden arrest).

Een van de grondregels van het burgerlijk procesrecht is het gesloten stelsel van in de wet geregelde rechtsmiddelen. Dit stelsel brengt mee dat een onjuist geachte rechterlijke uitspraak – afgezien van het zeldzame geval van het geheel ontbreken van rechtskracht (ofwel volstrekte nietigheid) – niet anders dan door het aanwenden van een rechtsmiddel kan worden aangetast en dat, ook indien geen rechtsmiddel beschikbaar is, de uitspraak tussen partijen rechtskracht heeft¹³. Een verstekvonnis waarin een aan een staat toekomend voorrecht van immuniteit van jurisdictie is miskend, is niet van rechtswege nietig. Ook ten aanzien van een dergelijke uitspraak geldt dus het gesloten stelsel van rechtsmiddelen¹⁴.

De rechtszekerheid én de eisen van een behoorlijke rechtspleging verlangen dat definitief geworden rechterlijke uitspraken niet meer opnieuw ter discussie kunnen worden gesteld. Als echter, nadat een uitspraak in kracht van gewijsde is gegaan, blijkt dat de uitspraak is gebouwd op – samengevat – oneerlijk handelen van de wederpartij of van een belanghebbende in de procedure, eist de rechtvaardigheid dat de uitspraak toch kan worden opengebroken. Het buitengewone rechtsmiddel herroeping is dan ook een door de rechtvaardigheid gevorderde laatste mogelijkheid tot correctie op deze onaantastbaarheid. Dit betekent dat het rechtsmiddel uitsluitend behoort open te staan als het werkelijk om ernstige inbreuken op de rechtvaardigheid gaat¹⁵.

Een vordering of verzoek tot herroeping dient binnen drie maanden nadat de grond voor herroeping is ontstaan, te worden ingesteld op (een of meer van) de in art. 382 Rv genoemde gronden bij de rechter die in laatste feitelijke instantie over de zaak heeft geoordeeld (art. 384 Rv). In geval van bedrog in het geding loopt de termijn van drie maanden dus vanaf de ontdekking van het bedrog¹⁹.

Indien de rechter van oordeel is dat een van de gronden van art. 382 Rv zich voordoet, hetgeen een feitelijk onderzoek vergt²⁰, zal hij het geding (geheel of gedeeltelijk) heropenen (art. 387/391 Rv). In het heropende geding beoordeelt de rechter vervolgens of de aangevallen uitspraak wordt herroepen (art. 389/391 Rv), waarbij het geschil inhoudelijk wordt beoordeeld.

Bij conclusie van antwoord heeft [verweerster] een vonnis van de voorzieningenrechter in de rechtbank Rotterdam van 27 juni 2013 overgelegd (prod. 3), waaruit blijkt dat Irak c.s. bij dagvaarding van 5 juni 2013 een executiegeschil tegen [verweerster] aanhangig hebben gemaakt. Daarin hebben Irak c.s. – zakelijk weergegeven – gevorderd dat de kortgedingrechter (I) de executie van het verstekarrest van het hof Den Haag van 31 oktober 2000 zal schorsen totdat de Iraq Debt Reconcillation Office heeft bepaald dat en tot welk bedrag [verweerster] wordt toegelaten tot de Iraq Debt Reconcillation en (II) Heerma zal verbieden het arrest van 31 oktober 2000 in en buiten Nederland ten uitvoer te leggen.

De voorzieningenrechter heeft de vorderingen van Irak c.s. afgewezen op de grond dat niet aannemelijk is geworden dat [verweerster] misbruik maakt van haar bevoegdheid tot tenuitvoerlegging van het arrest van 31 oktober 2000 (rov. 4.12). In rechtsoverweging 4.5 heeft de voorzieningenrechter met betrekking tot de door Irak c.s. gestelde feitelijke of juridische misslagen in het verstekarrest uit 2000 ten overvloede overwogen “dat de door Irak c.s. gestelde misslagen mogelijk tot een andere beslissing had[den] kunnen leiden indien tijdig verzet zou zijn ingesteld, maar dat zulks onvoldoende is om aan te kunnen nemen dat het arrest op een klaarblijkelijke feitelijk of juridische misslag berust en dat Irak c.s. tegenover de gemotiveerde betwisting van [verweerster] onvoldoende heeft ingebracht om wel tot dat oordeel te kunnen komen.”

In subonderdeel 1.1 wordt geklaagd dat de oordeelsvorming van het hof in de rechtsoverwegingen 2.4 en 2.5 onjuist is omdat het hof ten onrechte de mogelijkheid aanvaardt dat het door hem bij verstek gewezen arrest van 31 oktober 2000 inhoudelijk inderdaad op bedrog berust omdat uitsluitend de formeel-technische beperking van drie maanden voor herroeping die het Nederlandse procesrecht stelt, de grondslag vormt voor de bestreden beslissing van het hof. Betoogd wordt dat als gevolg van de beslissing van het hof om de vordering tot herroeping niet-ontvankelijk te verklaren, er geen enkele inhoudelijke beoordeling op tegenspraak van de toegewezen vordering (in het arrest van 31 oktober 2000) kan of zal plaatsvinden.

De door het subonderdeel als “formeel-technische beperking” weggezette termijn voor het instellen van het buitengewone rechtsmiddel herroeping – dat, als gezegd, op zichzelf al een uitzondering vormt op het gesloten stelsel van rechtsmiddelen – dient het belang van de rechtszekerheid en heeft mitsdien een zeer belangrijke functie, waaraan volgens vaste rechtspraak strikt de hand moet worden gehouden.

Subonderdeel 1.2 klaagt dat het hof met zijn oordeelsvorming bovendien heeft miskend dat het (met zijn arrest van 31 oktober 2000) een juridisch probleem van openbare orde heeft gecreëerd waarover het hof zich in het bestreden arrest alsnog ambtshalve had moeten uitspreken. Betoogd wordt dat nu het hof in het arrest van 31 oktober 2000 niet de oorspronkelijke contractspartij, Iraqi Ports, maar de staat Irak en de centrale bank van Irak als schuldenaren van [verweerster] heeft aangemerkt, het hof in het bestreden arrest van 10 maart 2015 alsnog ambtshalve had dienen te onderzoeken of de Nederlandse rechter internationale rechtsmacht heeft om over het onderhavige rechtsgeschil te oordelen. Betoogd wordt dat de regels van internationaal bevoegdheidsrecht van openbare orde zijn en door de rechter in hoger beroep ambtshalve dienen te worden getoetst, ook indien geen van de partijen zich over de vraag naar de rechtsmacht van de Nederlandse rechter heeft uitgelaten en tevens indien de vraag buiten de rechtsstrijd van partijen valt²⁷. Betoogd wordt ten slotte dat er geen regel of reden is waarom het de Nederlandse rechter in een herroepingsprocedure zou vrijstaan de mogelijke schending van een regel van openbare orde te sanctioneren met zijn uitspraak.

De vragen of het hof in het arrest van 31 oktober 2000 ten onrechte heeft nagelaten ambtshalve onderzoek te verrichten naar zijn rechtsmacht en of Irak c.s. immuniteit van jurisdictie toekwam in die procedure, hadden aan de orde kunnen komen bij een inhoudelijk beoordeling van het arrest van 31 oktober 2000 in de verzetprocedure. De termijn voor verzet is echter ongebruikt verstreken. De vaststelling door het hof dàt het rechtsmiddel van verzet te laat is ingesteld, heeft – in de bewoordingen van De Boer²⁸ – : “met immuniteit niets te maken.”.

Overigens is de vordering tot herroeping ingesteld door Irak c.s. en hebben zij klaarblijkelijk afstand gedaan van hun immuniteit van jurisdictie in de herroepingsprocedure. Er is geen enkele rechtsregel aan te wijzen die het hof verplichtte de immuniteit van jurisdictie van de staat Irak in zijn beoordeling te betrekken bij de vraag of was voldaan aan de termijn voor het instellen van een vordering tot herroeping in art. 383 lid 1 Rv in samenhang met art. 382 Rv.

Subonderdeel 1.3 betoogt subsidiair dat reeds de mogelijkheid dat het verstekarrest niet wordt getroffen door het ontbreken van internationale rechtsmacht van de Nederlandse rechter, op zichzelf genomen een schending oplevert van fundamentele processuele waarborgen en van fundamentele beginselen van volkerenrecht, zodat van een eerlijke behandeling van de zaak niet langer kan worden gesproken. Volgens het subonderdeel heeft het hof niet alleen de mogelijkheid opengelaten dat er door [verweerster] bedrog is gepleegd in de procedure, maar vooral ook dat geen internationale bevoegdheidsgrond is aan te wijzen behalve het exorbitante forum actoris dat de staat Irak helemaal niet tegen zich hoeft te laten geleden en dat ook in Nederland allang is vervallen.

Er is geen regel van internationaal recht van de strekking die het subonderdeel voorstaat, te weten dat een uitspraak waartegen gewone en buitengewone rechtsmiddelen hebben opengestaan, maar die niet of niet tijdig zijn benut, wegens het ontbreken van een oordeel over de internationale rechtsmacht buiten het gesloten stelsel van nationale rechtsmiddelen kan worden aangetast. Het subonderdeel doet een beroep op fundamentele processuele waarborgen en van fundamentele beginselen van volkerenrecht, maar specificeert niet welke fundamentele processuele waarborgen en fundamentele beginselen van volkerenrecht het hof heeft geschonden. Daarnaast vermeldt het subonderdeel niet welk element van het (grond)recht van Irak c.s. op een eerlijke behandeling van de zaak²⁹ het hof in het onderhavige geval had moeten toepassen.

Voor zover het subonderdeel bedoeld te betogen dat er geen internationale bevoegdheidsgrond is aan te wijzen voor het arrest van 31 oktober 2000 en dat dit arrest dus is gewezen in strijd met het volkenrechtelijke beginsel van immuniteit van jurisdictie van soevereine staten, stuit het subonderdeel af op hetgeen ik hiervoor heb opgemerkt over de limitatieve gronden voor herroeping in art. 382 Rv en de termijn waarbinnen het buitengewone rechtsmiddel van herroeping moet worden ingesteld. In het onderhavige geval hebben Irak c.s. een beroep gedaan op de grondslag ‘bedrog door de wederpartij in het geding gepleegd’. Het hof heeft zijn beslissing tot niet-ontvankelijkheid gebaseerd op de vaststelling dat Irak c.s. sinds 8 februari 2013 bekend waren met de feiten die tezamen duiden op bedrog door [verweerster], hetgeen betekent dat de termijn voor het rechtsgeldig instellen van een vordering tot herroeping op 8 mei 2013 is verstreken. In cassatie wordt deze feitelijke vaststelling door het hof niet bestreden. Het blijft dan ook onduidelijk welke wettelijke grondslag er bestaat voor de klacht dat er sprake zou zijn geweest van een oneerlijke behandeling van de vordering tot herroeping door het hof als gevolg van een miskenning door het hof van fundamentele processuele waarborgen en fundamentele beginselen van volkerenrecht.

Op het voorgaande stuit ook subonderdeel 1.4 af, dat in het verlengde van de subonderdelen 1.2 en 1.3 betoogt dat het hof ambtshalve had dienen te onderzoeken of de immuniteit van jurisdictie van Irak zich niet verzet tegen zijn oordeel omdat, wanneer er met het hof van dient te worden uitgegaan dat niet Iraqi Ports maar Irak c.s. de schuldenaren zijn van [verweerster], daarmee tevens vaststaat dat het hof in zijn arrest van 31 oktober 2000 ten onrechte heeft nagelaten ambtshalve te onderzoeken of Irak c.s. zich op immuniteit van jurisdictie konden beroepen³⁰.

In subonderdeel 1.5 wordt betoogd dat voor zover het hof in zijn oordeel (in rechtsoverweging 2.5) mocht hebben verdisconteerd dat zijn verstekarrest onaantastbaar is ondanks het mogelijk ontbreken van een geldige grondslag voor zijn internationale rechtsmacht of ondanks zijn onbevoegdheid wegens de immuniteit van jurisdictie van Irak c.s. omdat het verstrijken van de termijn in art. 383 lid Rv elke verdere discussie uitsluit, dit oordeel rechtens onjuist is omdat het miskent dat nationale wetgeving niet, althans niet louter op formeel-technische gronden de effectieve nakoming van volkenrechtelijke verplichtingen mag belemmeren.

Terzijde merk ik op dat art. 27 Weens Verdragenverdrag³² toepassing mist en dat voor zover het subonderdeel een beroep bedoelt te doen op het ongeschreven volkenrecht, meer in het bijzonder art. 3 van de International Law Commission’s Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts (2001)³³, deze bepaling geen rechtstreekse werking toekomt in de Nederlandse rechtsorde. Voor zover het subonderdeel betoogt dat het hof in het bestreden arrest niet de wettelijke termijn in art. 383 Rv had mogen toepassen omdat deze rechterlijke beslissing zou leiden tot een schending van de volkenrechtelijke verplichting van de Staat der Nederlanden jegens de Republiek Irak diens voorrecht van immuniteit van jurisdictie te respecteren, geldt dat deze klacht een novum in cassatie zou opleveren.

Subonderdeel 1.6 klaagt dat het onjuist dan wel onbegrijpelijk is dat het hof de vordering van [verweerster] tegen de centrale bank van Irak heeft toegewezen en in stand heeft gelaten omdat de centrale bank van Irak altijd een eigen en volledige rechtspersoonlijkheid heeft gehad en de hoofdelijk veroordeling van de centrale bank van Irak door het hof in het verstekarrest getuigt van een onjuiste rechtsopvatting van het volkenrecht. Betoogd wordt dat naar geldend volkenrecht een vordering op de staat niet tevens een vordering op de centrale bank van die staat oplevert.

Ook dit subonderdeel mist feitelijke grondslag omdat het hof in het bestreden arrest in het geheel niet heeft geoordeeld over de vordering van [verweerster] jegens de centrale bank van Irak. Het hof heeft Irak c.s. slechts in hun vordering tot herroeping van het arrest van 31 oktober 2000 in rechtsoverweging 2.5 niet-ontvankelijk verklaard wegens overschrijding van de termijn van art. 383 Rv en in rechtsoverweging 2.6 deze vordering afgewezen omdat het verzwijgen van verjaring geen bedrog oplevert in de zin van art. 382 Rv. Niet gezegd kan dan ook worden dat het hof in enig oordeel van het bestreden arrest heeft miskend dat een centrale bank niet aansprakelijk kan worden gehouden voor een vordering van de staat.

Subonderdeel 1.7 klaagt subsidiair dat onbegrijpelijk is dat het hof geen onderscheid heeft gemaakt tussen de staat Irak en de centrale bank van Irak als procespartijen, gezien de door Irak c.s. specifiek op dit punt gestelde oneerlijke proceshouding van [verweerster] omdat de centrale bank van Iraks op geen enkele wijze was betrokken bij dit geschil, [verweerster] de rechter op dit punt heeft misleid en [verweerster] wist dat de kans op een verstekprocedure groot was en er dan geen vragen door de rechter gesteld zouden worden over de grondslag van de gestelde aansprakelijkheid door de centrale bank van Irak³⁴.

Ook deze klacht kan m.i. niet slagen omdat het hof niet was gehouden een onderscheid te maken tussen de staat Irak en de centrale bank van Irak als procespartijen bij de beoordeling van de vraag of de door hen beide ingestelde vordering kon worden toegewezen. Noch in de herroepingsprocedure inleidende dagvaarding noch in de andere processtukken wordt het standpunt ingenomen dat er een onderscheid dient te worden gemaakt tussen beide procespartijen met betrekking tot het tijdstip waarop zij bekend zijn geworden met het bedrog van [verweerster] in de zin van art. 382 Rv. Het hof was dan ook niet gehouden een onderscheid tussen beide procespartijen te maken in zijn onderzoek naar de vraag wanneer Irak c.s. bekend zijn geworden met het gestelde bedrog door [verweerster] teneinde het beroep op niet-ontvankelijkheid te kunnen beoordelen.

Subonderdeel 2.1 richt zich met zowel een rechtsklacht als een motiveringsklacht tegen het oordeel van het hof in rechtsoverweging 2.6 dat de Nederlandse rechter niet ambtshalve de mogelijke verjaring van de pretense vorderingen aan de orde kon stellen omdat dit een verweer is waarop de schuldenaar zelf een beroep moet doen in de procedure. Betoogd wordt dat het hof wel degelijk uit eigen beweging belang had kunnen en moeten hechten aan het ontbreken van bewijs van de stuitingshandelingen door [verweerster] in het dossier. Voorts wordt betoogd dat onbegrijpelijk is dat het hof de mogelijkheid openlaat dat Irak c.s. zich niet op verjaring zouden hebben beroepen indien zij in de procedure waren verschenen.

De klachten in het subonderdeel stuiten af op het bepaalde in art. 3:322 lid 1 BW waarin is voorgeschreven dat de rechter niet ambtshalve het middel van verjaring mag toepassen. Het oordeel van het hof dat ook indien [verweerster] in de procedure die heeft geleid tot het arrest van 31 oktober 2000 had gewezen op het feit dat haar vordering reeds was verjaard ten tijde van het uitbrengen van de inleidende dagvaarding, rechtbank en hof deze verjaring niet ambtshalve hadden mogen toepassen in een verstekprocedure, zodat geen sprake is van bedrog of een oneerlijke proceshouding van de kant van [verweerster] in de zin van art. 382 Rv, geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onvoldoende begrijpelijk gemotiveerd.

De subonderdelen 2.2 en 2.3 klagen dat het hof ten onrechte, althans onbegrijpelijk, zijn beoordeling van grond (ii) in rechtsoverweging 2.6 heeft beperkt tot het argument dat [verweerster] bedrog heeft gepleegd omdat zij heeft verzwegen dat de vorderingen waren verjaard. Betoogd wordt dat het hof (subonderdeel 2.2) de algehele proceshouding van [verweerster] in zijn beoordeling had dienen te betrekken, waaronder het feit dat [verweerster] destijds Irak c.s. bewust openbaar hebben gedagvaard wetende dat deze dagvaardingen de geadresseerden nooit zouden bereiken vanwege de politieke situatie, alsmede (subonderdeel 2.3) de intentie van [verweerster] zoals die naar voren komt in de wijze waarop gebruik is gemaakt van de procesvoorschriften.

Zoals hiervoor onder 1.5 vermeld hebben Irak c.s. een vijftal gronden voor bedrog aangevoerd. Het feit dat [verweerster] Irak c.s. openbaar hebben gedagvaard is als grond (i) opgevoerd en de proceshouding van [verweerster] als grond (iv). Daarover heeft het hof in de door onderdeel 1 bestreden rechtsoverwegingen 2.4 en 2.5 een oordeel gegeven. De in dit onderdeel 2 bestreden rechtsoverweging 2.6 betreft het oordeel over de verjaring. Hierop stuiten de subonderdelen 2.2 en 2.3 af.