Parket bij de Hoge Raad, 10-03-2017, ECLI:NL:PHR:2017:185, 16/01803

Het principaal cassatieberoep ziet in de kern op de uitleg van de primaire omschrijving van de dekking in een verzekeringsovereenkomst waarover niet is onderhandeld.⁶ Alvorens de klachten te bespreken, lijkt het mij juist om in algemene zin in te gaan op de rechtspraak van Uw Raad over de vragen (1) wat onder de primaire omschrijving van de dekking dient te worden verstaan en (2) op welke wijze uitleg aan de omschrijving van de dekking kan worden gegeven.

Voor de beantwoording van de vraag wat dient te worden verstaan onder de primaire omschrijving van de dekking is in het bijzonder het in 2006 door Uw Raad gewezen Valschermzweeftoestelarrest⁷ van belang. In dat arrest heeft Uw Raad als uitgangspunt geformuleerd dat het de verzekeraar vrij staat om in de polisvoorwaarden de grenzen te omschrijven waarbinnen hij bereid is dekking te verlenen. Verder blijkt uit dit arrest dat een polisvoorwaarde, die hierop neerkomt dat een bepaalde gedraging of gebeurtenis niet verzekerd is, doorgaans als een primaire omschrijving van de dekking is aan te merken.

Aan het arrest liggen de navolgende feiten ten grondslag. Op 18 augustus 1996 heeft een vlucht plaatsgevonden met een, met behulp van een liersysteem opgetrokken, valschermzweeftoestel. Bij de vlucht waren een piloot, een tandempassagier en een lierman betrokken. Voor het gebruik van het liersysteem was geen vergunning verleend. Het toestel is neergestort. Hierbij hebben de piloot en de passagier letsel opgelopen. De passagier heeft de piloot aansprakelijk gesteld. De piloot heeft verzekeraar Winterthur in vrijwaring opgeroepen.⁸ Winterthur heeft zich ter afwering van de vordering op clausules 903 en 904 beroepen. Deze clausules bepalen onder meer:

De rechtbank en het hof hebben het beroep op deze clausules verworpen, omdat zij de piloot geslaagd achtten in het bewijs dat ‘het formeel niet voldaan hebben aan de regels en het hebben van een vergunning niet de oorzaak of mede-oorzaak kan zijn geweest van het ongeval.’ Uw Raad heeft gecasseerd en heeft in dat kader overwogen dat een verzekeraar de vrijheid heeft om de grenzen van de dekking te omschrijven. Een beroep op die dekkingsomschrijving kan naar het oordeel van Uw Raad niet met succes worden afgeweerd met het argument dat de redenen waarom de verzekeraar dit soort evenementen niet wil verzekeren zich in het concrete geval niet voordoen:

Verder is in het Valschermzweeftoestelarrest overwogen dat het oordeel van het hof onjuist of onbegrijpelijk is als het hof de clausule 904 onder (c) niet zou hebben opgevat als een omschrijving van de primaire dekking. Uw Raad overwoog:

Uit de geciteerde rov. 3.4.3 van het Valschermzweeftoestelarrest heeft Van Tiggele-van der Velde geconcludeerd dat de primaire dekkingsomschrijving het geheel omvat van de positieve omschrijving van de gedekte gevaren en de uitsluitingen. De primaire omschrijving van de dekking bestaat dan niet alleen uit (1) de (positieve) omschrijving van de gedekte gevaren en (2) de in de (positieve) omschrijving van de gedekte gevaren besloten liggende uitsluitingen, maar ook uit (3) expliciete uitsluitingen/dekkingsbeperkingen.¹¹ Die gevolgtrekking lijkt gerechtvaardigd waar het gaat om een uitsluiting of dekkingsbeperking, die hierop neerkomt dat een bepaalde gedraging of gebeurtenis niet verzekerd is.¹² Van Tiggele-van der Velde heeft ook het oog op deze situatie. Niet onder de primaire omschrijving van de dekking valt echter een (garantie-)clausule die bepaalt dat de dekking vervalt als niet aan specifieke voorwaarden is voldaan. Een garantieclausule ziet immers op een gebeurtenis die binnen de reikwijdte van de dekking valt en bepaalt dat de aanspraak van de verzekerde vervalt wanneer niet aan bepaalde (veiligheids-)voorwaarden is voldaan (hiervoor 3.5).

Uitgangspunt is dat de uitleg van verzekeringsvoorwaarden geschiedt op basis van de Haviltex-maatstaf. Het komt dus in beginsel aan op de zin die partijen redelijkerwijs aan de betreffende bepalingen mochten toekennen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten.¹³

In veel gevallen zijn de polisvoorwaarden echter eenzijdig (door de verzekeraar) opgesteld en is daarover niet onderhandeld. Dan biedt de hiervoor beschreven subjectieve Haviltex-maatstaf, die is gestoeld op de partijbedoelingen en recht beoogt te doen aan de context waarin de overeenkomst moet werken, weinig aanknopingspunten. Voor de uitleg van polisvoorwaarden, waarover niet is onderhandeld, geldt daarom een aangepaste maatstaf. Deze maatstaf komt onder meer tot uitdrukking in het arrest Chubb/Dagenstaed¹⁴ dat Uw Raad in 2008 heeft gewezen. In dit arrest is geoordeeld dat het bij de uitleg van zodanige polisvoorwaarden met name aankomt op objectieve factoren zoals de bewoordingen van de bepaling, gelezen in het licht van de polisvoorwaarden als geheel en van de eventueel bij de polisvoorwaarden behorende toelichting. Uw Raad overwoog:

Deze wijze van uitleg is nog steeds een toepassing van de Haviltex-maatstaf,¹⁵ doch de uitleg geschiedt aan de hand van objectieve factoren, omdat er (bij gebreke van verklaringen en gedragingen over en weer) geen andere aanknopingspunten zijn waaraan een bepaald vertrouwen kan zijn ontleend.¹⁶ Daarin verschilt deze vorm van uitleg met die op grond van de zogenoemde CAO-norm.¹⁷ Dat is ook een (zeer) objectief te noemen vorm van uitleg, maar de bestaansgrond van deze CAO-norm is gelegen in de bescherming van derden tegen een uitleg van een bepaling in een overeenkomst waarbij betekenis wordt toegekend aan de voor hen niet kenbare partijbedoeling, en in de noodzaak van een eenvormige uitleg voor alle door die overeenkomst gebonden partijen.¹⁸ Uw Raad heeft uitleg overeenkomstig de CAO-norm onder meer aanvaard bij een sociaal plan,¹⁹ het Bindend Besluit Regres van de Vereniging van Brandassuradeuren (inmiddels de Bedrijfsregeling Brandregres 2014 geheten en algemeen bekend onder de afkorting ‘BBR’)²⁰ en (waar het gaat om de verhouding tussen het pensioenfonds en een werknemer) een pensioenreglement.²¹ Een relativering is hier overigens op haar plaats: tussen de ‘Haviltex-norm’ en de CAO-norm bestaat immers, zo heeft Uw Raad duidelijk gemaakt, een vloeiende overgang.²² Verder is het voor de beoordeling van deze zaak met name van belang dát, en niet zozeer waarom, de uitleg van de polisvoorwaarden aan de hand van objectieve factoren dient te geschieden.

In de literatuur is bij het arrest Chubb/Dagenstaed de kanttekening geplaatst dat in zijn algemeenheid niet kan worden gezegd dat over beurspolissen niet pleegt te worden onderhandeld.²³ Voor de onderhavige zaak is die kanttekening niet van belang. Het hof heeft immers in cassatie onbestreden vastgesteld dat over de onderhavige polisvoorwaarden niet is onderhandeld (rov. 3.14.2. van het tussenarrest (2.14 hiervoor)). Ik laat de kanttekening daarom rusten.

Deze objectieve uitleg houdt niet in dat de grammaticale betekenis van een bepaling altijd doorslaggevend is. Uit de rechtspraak van Uw Raad volgt dat bij de uitleg van polisvoorwaarden (afhankelijk van de concrete omstandigheden van het geval) onder meer acht mag worden geslagen op de volgende objectief te noemen (dat wil zeggen niet op de subjectieve partijbedoelingen gestoelde) gezichtspunten:

Verder is in dit verband de uitleg contra proferentem van belang. De uitleg contra proferentem houdt in dat een onduidelijkheid in de polisvoorwaarden ten nadele van de opsteller van de voorwaarden (doorgaans: de verzekeraar) wordt uitgelegd. Wanneer de verzekeringnemer geen consument is, gaat het om een gezichtspunt dat de feitenrechter in het kader van ‘Haviltex’ mag meewegen. De uitleg contra preferentem is echter, zo zal hierna aan de orde komen (3.19), van meer betekenis, namelijk een rechtsregel, wanneer de verzekeringnemer wél een consument is. Wanneer de verzekeringnemer een consument is, verschilt de uitleg contra proferentem om die reden van de hiervoor genoemde vier gezichtspunten. In de verhouding tussen de verzekeraar en de consument-verzekeringnemer is de rechter bij een onduidelijkheid in de voorwaarden in beginsel gehouden de uitleg contra proferentem te volgen. Na de bespreking van de vier hiervoor genoemde gezichtspunten ga ik nader op de uitleg contra proferentem in.

Ad (1) Betekenis van het begrip in het algemeen spraakgebruik. Het belang van de betekenis van het gebruikte begrip in het algemeen spraakgebruik blijkt bijvoorbeeld uit het arrest van Uw Raad inzake Atradius/ […] .²⁴ Deze zaak betrof een kredietverzekering. Het hof had in deze zaak onderzocht of het begrip ‘storten van een vordering’ als bedoeld in de polisvoorwaarden naar algemeen (juridisch) spraakgebruik een vastomlijnde, algemeen aanvaarde betekenis heeft. Het hof beantwoordde die vraag ontkennend en Uw Raad achtte dat oordeel niet onbegrijpelijk. In de feitenrechtspraak met betrekking tot de uitleg van verzekeringsvoorwaarden wordt de betekenis van een begrip in het algemeen spraakgebruik veelvuldig als gezichtspunt voor de uitleg van (een begrip in) een bepaling gebruikt. Als voorbeelden kunnen worden genoemd uitspraken van het Hof Den Haag van 3 november 2009²⁵ en 12 september 2006²⁶ (uitleg begrippen ‘braak’ en ‘bagage’) en uitspraken van de rechtbank Den Haag van 27 juli 2011²⁷ (uitleg begrip ‘afsluitbaar’) en van de rechtbank Rotterdam van 3 september 2008²⁸ (uitleg begrippen ‘valsheid in geschrifte, bedrog, verduistering, samenspanning of oplichting’ in een Bankierspolis).²⁹

Ad (2) Betekenis van het begrip in specifieke setting. Een uitleg louter aan de hand van het reguliere spraakgebruik ligt echter niet altijd in de rede. Een begrip kan immers in een bepaalde setting (bijvoorbeeld ter beurze) of in een bepaald vakgebied (bijvoorbeeld in de bouw, techniek of medische wereld) een specifieke van het normale spraakgebruik afwijkende betekenis of lading hebben. Wanneer de verzekering wordt afgesloten in een zodanige specifieke setting of met betrekking tot een zodanig specifiek vakgebied, dan kan het begrip mede worden uitgelegd op de manier die aldaar gangbaar is. Dit volgt uit het arrest van Uw Raad Royal e.a./Polygram.³⁰ In die zaak lag de vraag voor hoe het begrip ‘accident’ in een Londense beurspolis dient te worden uitgelegd. Uw Raad overwoog in rov. 4.2:

Ad (3) Het samenstel van de polisvoorwaarden en de eventuele toelichting. De betekenis van een bepaling wordt in belangrijke mate bepaald door de context. Het is (daarom) vaste rechtspraak van Uw Raad dat bij de uitleg van een bepaling acht mag worden geslagen op het samenstel van de voorwaarden en de eventuele toelichting bij de verzekeringsovereenkomst.³² In dat verband verdient vermelding dat ook de aanduiding van de verzekeringsovereenkomst relevant kan zijn. Illustratief is het arrest Sneeuwdruk.³³ In deze zaak ging het om de vraag of de instorting van een dak door hevige sneeuwval, regel en ijzel onder de dekking van een opstalverzekering viel. De verzekering bood volgens de polisvoorwaarden slechts dekking voor neerslagschade ‘als gevolg van het woonhuis binnengedrongen neerslag’. De verzekeraar betoogde dat de schade hier het gevolg was van het instorten van het dak. Het hof achtte van belang dat de verzekering was gepresenteerd als een ‘uitgebreide opstalverzekering’. Naar het oordeel van het hof behoefde degene die van de voorwaarden kennisneemt daarom minder bedacht te zijn op uitsluitingen met betrekking tot zich in het normale leven voordoende risico’s, en in ieder geval niet zonder meer bedacht te zijn op ‘verborgen’ uitsluitingen in de positieve formulering van de dekking. Uw Raad verwierp de hiertegen gerichte cassatieklachten.

Ad (4) Het met de bepaling beoogde doel en de functie van de verzekering. Bij de uitleg van een bepaling kan bovendien acht worden geslagen op het beoogde doel en de functie van de verzekering. Deze methode van uitleg is onder meer gangbaar wanneer sprake is van spiegelbeelddekking.³⁴ Van spiegelbeelddekking is sprake indien wordt beoogd de dekking van twee verzekeringen (bijvoorbeeld de verzekering ingevolge de Wet Aansprakelijkheidsverzekering Motorrijtuigen, hierna: WAM-verzekering, en de aansprakelijkheidsverzekering bedrijven, hierna: AVB-verzekering) op elkaar te laten aansluiten.³⁵

De zaak van uitzendbureau Excellent/AXA³⁶ heeft betrekking op de hiervoor bedoelde spiegelbeelddekking. Het ging hier om een uitzendkracht die, rijdende op een brommer van de materieel werkgever, op een bedrijfsterrein in botsing kwam met een containerhefwagen. De schade was niet onder een WAM-verzekering gedekt. De uitzendkracht maakte Excellent als formeel werkgever het verwijt dat hem uit veiligheidsoverwegingen niet een (kwetsbare) brommer maar een auto ter beschikking had moeten worden gesteld. Excellent wendde zich tot haar AVB-verzekeraar AXA. AXA beriep zich op een uitsluiting met betrekking tot aansprakelijkheid voor schade verband houdende met een motorrijtuig. Excellent stelde daar tegenover dat zij (als uitzendbureau) niet de eigenaar, bezitter of houder is van het motorrijtuig en dat de onderhavige schade dus onverzekerbaar zou zijn als de lezing van AXA wordt gevolgd.³⁷ Het hof honoreerde het standpunt van AXA, maar Uw Raad vernietigde die uitspraak. Naar het oordeel van Uw Raad is dit oordeel in strijd met het gegeven dat met de formulering van de uitsluitingen in aansprakelijkheidspolissen ter zake van het gebruik van motorrijtuigen wordt beoogd de dekking die die polissen bieden zoveel mogelijk te laten aansluiten bij de dekking van WAM-verzekeringen, zodat er zo min mogelijk overlappingen of lacunes in de dekking bestaan.

In de zaak Onderlinge/Nationale-Nederlanden³⁸ kwam bij de uitleg van een AVB-verzekering betekenis toe aan de functie van de verzekering. In die zaak ging het om het volgende. De Onderlinge was als werkgever aansprakelijk voor een tekortkoming in de nakoming van zijn verplichting om op de voet van art. 7:611 BW een zogenoemde ‘behoorlijke verzekering’ te sluiten voor zijn werknemers. De schade bestond uit het missen van de uitkering die de werknemer op grond van de behoorlijke verzekering zou hebben ontvangen.³⁹ Bij Uw Raad lag de vraag voor of de op art. 7:611 BW gebaseerde aansprakelijkheid voor deze schade onder de dekking van de AVB-verzekering van de werkgever viel. AVB-verzekeraar Nationale-Nederlanden meende dat dit niet het geval was. De gedekte schade in het geval van werkgeversaansprakelijkheid was in de polisvoorwaarden omschreven als schade aan personen en schade aan zaken. Strikt genomen is hier sprake van vermogensschade die geen letselschade is. De functie van de verzekering bracht Uw Raad hier echter tot het oordeel dat ook de onderhavige vermogensschade onder de dekking valt (rov. 4.4):

De uitleg contra proferentem. De uitleg contra proferentem heeft betrekking op het geval dat door de verzekeraar eenzijdig opgestelde polisvoorwaarden (ook in het licht van de hiervoor genoemde gezichtspunten) voor verschillende uitleg vatbaar zijn. De uitleg contra proferentem heeft in zoverre een relatief beperkt toepassingsgebied: zij ziet niet op polisvoorwaarden die eenduidig zijn (uit te leggen).⁴³ Uw Raad oordeelde reeds in 1989 in het arrest Liszkay II⁴⁴ – en later in de arresten Brackel/Atlantische Unie van Verzekeringen⁴⁵ en Kroymans/Sun Alliance⁴⁶ – dat het, bij polisvoorwaarden die verschillend kunnen worden uitgelegd, voor de hand ligt dat de betrokken voorwaarde in het nadeel van de verzekeraar wordt uitgelegd. Uw Raad benadrukte in die uitspraken dat het hier niet gaat om een rechtsregel, maar om een algemeen gezichtspunt dat de feitenrechter bij de beoordeling naar gelang van de omstandigheden mag meewegen. Wanneer de verzekeringnemer een consument is, is de uitleg contra proferentem inmiddels echter meer dan louter een gezichtspunt. Ingevolge de Richtlijn betreffende oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten⁴⁷ dienen de verzekeringsvoorwaarden steeds duidelijk en begrijpelijk te zijn geformuleerd (art. 3 jo. 5 Richtlijn). Deze regel uit de Richtlijn is per 17 november 1999⁴⁸ in de afdeling over algemene voorwaarden geïmplementeerd (art. 6:238 lid 2 BW). In 2015 oordeelde Uw Raad dan ook – in lijn met de heersende leer in de doctrine⁴⁹ – dat bij twijfel over de betekenis van het beding de voor de verzekeringnemer meest gunstige uitleg prevaleert wanneer de verzekeringnemer de verzekeringsovereenkomst is aangegaan als consument.⁵⁰ De uitleg contra proferentem is dus in de verhouding tussen een verzekeraar en een consument-verzekeringnemer aan te merken als een rechtsregel. De rechtvaardiging voor de uitleg contra proferentem is dat degene die de dubbelzinnige tekst heeft opgesteld op de spreekwoordelijke blaren moet zitten. De opsteller van de voorwaarden had het immers in zijn macht om de bedingen scherper te formuleren en onduidelijkheden te voorkomen.⁵¹

In beschouwingen over deze rechtspraak van Uw Raad is een aantal maal opgemerkt dat het er bij de uitleg van verzekeringsvoorwaarden in de kern om lijkt te gaan wat een redelijke uitleg van de verzekeringsvoorwaarden meebrengt.⁵² Deze uitleg naar redelijkheid wordt ook in de feitenrechtspraak wel gehanteerd. Ter illustratie noem ik uitspraken van het Hof Den Haag uit 2014⁵³ (redelijke uitleg van het begrip ‘onvoorzien’), de rechtbank Rotterdam uit 2010⁵⁴ (redelijke uitleg van het begrip ‘voornemen tot afbraak’) en de rechtbank Amsterdam uit 2006⁵⁵ (redelijke uitleg van het begrip ‘gevaarsobject’). Deze uitleg naar redelijkheid berust – net als het bij de uitleg meewegen van de voornoemde gezichtspunten – op het algemene uitgangspunt dat de grammaticale betekenis van de verzekeringsvoorwaarden niet per definitie doorslaggevend is.

Van toepassing van het uitlegvraagstuk is te onderscheiden de mogelijkheid dat een beroep van de verzekeraar op de dekkingsomschrijving of (andere) polisvoorwaarden in uitzonderlijke gevallen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is (art. 6:248 lid 2 BW).⁵⁶ Dat is in de onderhavige zaak niet aan de orde (gesteld) en laat ik daarom verder buiten beschouwing.

Tot slot is relevant dat de uitleg van (verzekerings-)overeenkomsten volgens vaste rechtspraak in belangrijke mate feitelijk is.⁵⁷ Wanneer de rechter bij de uitleg de juiste maatstaf hanteert, kan tegen de uitleg in cassatie slechts met succes worden opgekomen als deze onbegrijpelijk of onvoldoende gemotiveerd is. Daarvoor is onvoldoende dat een andere uitleg mogelijk zou zijn geweest.⁵⁸

Bij de bespreking van de cassatieklachten hierna komt aan de orde of het hof in het licht van het vorenstaande de art. 2.1 en 3.9 van de machineschadeverzekering in onderling verband mocht beschouwen en aldus mocht uitleggen dat een beschadiging door corrosie ten gevolge van een eigen gebrek van de verzekerde zaak onder de dekking valt.