Parket bij de Hoge Raad, 30-03-2018, ECLI:NL:PHR:2018:346, 17/02496

FNV en CNV willen in de onderhavige procedure bereiken dat de CAO voor de Mode & Sportdetailhandel die heeft gegolden van 1 juli 2010 tot en met 30 juni 2012 (hierna: de CAO) correct wordt nagekomen. Daarbij gaat het om de per 1 juli 2011 overeengekomen loonsverhoging van 2% (zie art. 6.2 van de CAO, geciteerd onder 1.13). Volgens de vakbonden moet deze loonsverhoging worden uitgekeerd zonder verrekening met een eerder door de werkgevers eenzijdig toegekende loonsverhoging.

Om dit doel te bereiken hebben FNV en CNV werkgeversvereniging en CAO-partij Inretail aangesproken en gedagvaard. Ook hebben zij VAB (die betrokken was bij de cao-onderhandelingen) aangesproken en gedagvaard. FNV en CNV hebben dus niet individuele, uit hoofde van hun lidmaatschap aan de CAO gebonden werkgevers in rechte betrokken.

Onderdeel 1 richt zich met een tweetal rechtsklachten tegen rov. 4.8 van het tussenarrest, waarin het hof overweegt dat wanneer geen enkele werknemer aanspraak heeft gemaakt op de loonsverhoging en zich dus niet heeft verzet tegen de handelwijze van Inretail en van leden van VAB, er geen grond is voor toewijzing van de vorderingen van de vakbonden. Het onderdeel betoogt in de eerste plaats dat deze overweging blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting, omdat het vorderingsrecht van een vakbond die partij is bij een (algemeen verbindend verklaarde) CAO, strekkende tot nakoming van een normatieve bepaling uit die CAO, juist géén afgeleid of voorwaardelijk vorderingsrecht is, dat slechts bestaat wanneer tenminste één werknemer jegens zijn werkgever aanspraak heeft gemaakt op nakoming van die bepaling. Voor zover de beslissing van het hof zo moet worden begrepen dat wanneer een werknemer geen aanspraak heeft gemaakt op nakoming van een normatieve CAO-bepaling en zich ‘niet heeft verzet tegen’ de handelwijze van een aan die CAO gebonden werkgeefster, hij geen recht meer heeft op nakoming van die CAO, is het oordeel van het hof eveneens onjuist.

Uit rov. 4.8 van het tussenarrest blijkt dat het hof zich bij zijn beslissing heeft laten inspireren door het arrest van de Hoge Raad van 19 december 1997 (CNV/Pennwalt).⁷ In dit arrest ging het om het volgende. CNV en Pennwalt hadden een CAO afgesloten, die liep van 1 april 1989 tot en met 31 maart 1991. Art. 12.4 sub c van de CAO bepaalde het volgende:

De Hoge Raad overwoog het volgende (mijn onderstreping):

In de eerste plaats kan het recht van CNV nakoming van de CAO ter zake van de voormelde snipperdagen te vorderen slechts betrekking hebben op die werknemers die op die snipperdagen aanspraak wensen te maken en ook kunnen maken , hetgeen bijv. niet het geval is wanneer zij vòòr de betreffende kerstperioden reeds alle snipperdagen waarop zij toen recht hadden, hadden opgenomen, wanneer zijzelf bij voorafgaand overleg hebben te kennen gegeven in de betreffende kerstperiode snipperdagen te willen opnemen of wanneer zij van hun recht op de omstreden snipperdagen bewust afstand hebben gedaan. Bij de toewijzing van de vordering zal de Hoge Raad hiermee rekening houden .”

Uit dit arrest blijkt duidelijk dat een werknemersorganisatie gerechtigd is om als contractspartij uit eigen hoofde nakoming van een door haar met een werkgever gesloten CAO te vorderen, in het bijzonder indien het gaat om in die CAO opgenomen verplichtingen van die werkgever jegens zijn werknemers. Voor de toewijsbaarheid is niet nodig dat wordt onderzocht welke aantallen individuele werknemers tegen de gedragslijn van de werkgever bezwaar hadden. Wel heeft te gelden dat de vordering van de werknemersvereniging slechts kan worden toegewezen, voor zover de werknemers op het onderwerp van die vordering aanspraak wensen te maken én kunnen maken. Dit laatste betekent dat een vakbond door het instellen van een vordering níet kan bewerkstelligen dat hetzij een werknemer iets wordt opgedrongen waarop hij geen prijs stelt, hetzij dat een werknemer iets wordt toegekend op grond waarvan hij (om andere, aan de CAO te ontlenen redenen) geen recht heeft. Voorbeelden van (groepen van) werknemers die in één van beide categorieën zouden kunnen vallen, noemt de Hoge Raad in rov. 3.6.

Dat er mogelijk (groepen van) werknemers zijn die hetzij geen aanspraak willen maken hetzij geen aanspraak kunnen maken op nakoming van de betreffende CAO-bepaling, heeft dus consequenties voor de wijze waarop de veroordeling tot nakoming moet worden ingekleed. Die veroordeling dient niet te worden uitgesproken ten gunste van alle werknemers, maar alleen ten gunste van hen die niet onder een van de twee uitzonderingen gelden. Dat het daarom gaat blijkt ook duidelijk uit het dictum dat de Hoge Raad formuleert (mijn onderstreping):

Uit het arrest is niet af te leiden, zoals het hof kennelijk meent, dat eerst zou moeten worden onderzocht of er werknemers zijn die aanspraak wensen te maken op de nakoming van de betreffende CAO-bepaling, en dat pas indien dat vast zou komen te staan de vakbond kan worden ontvangen in een vordering tot nakoming van de CAO. Laat staan dat de vakbond eerst zou moeten aantonen ‘dat er werknemers zijn die zich hebben verzet tegen de handelwijze van hun werkgever (…)’. Het arrest CNV/Pennwalt brengt slechts mee dat bij een eventuele toewijzing van de vorderingen van de vakbond, het dictum wordt geclausuleerd met de toevoeging ‘voor zover het gaat om werknemers die aanspraak wensen te maken en kunnen maken op de loonaanpassing van art. 6.2 van de CAO 2010-2012’.

Het eigen vorderingsrecht van vakbonden jegens een CAO-partij vloeit rechtstreeks voort uit het verbintenissenrecht.⁸ Daarbij geeft art. 8 lid 1 Wet CAO,⁹ dat de bevorderingsplicht tot naleving van de CAO bevat (ook wel aangeduid als beïnvloedingsplicht), de grondslag om een werkgeversorganisatie die partij is bij de CAO aan te spreken op niet-naleving van de CAO door een van haar leden.¹⁰ Het recht van een vakbond om individuele leden van een CAO-partij aan te spreken, wordt gebaseerd op art. 9 Wet CAO.¹¹ Daarin is de gebondenheid van de leden van CAO-partijen aan de CAO (de normerende kracht van de CAO) neergelegd.¹²

Ook in de literatuur wordt algemeen onderkend dat vakbonden een zelfstandig vorderingsrecht hebben, onafhankelijk van de opstelling van individuele werknemers. Zie bijvoorbeeld Jacobs:¹³

Het belang van een vorderingsrecht van vakbonden tot naleving van CAO-bepalingen is erin gelegen dat werknemers niet zelf de confrontatie met hun werkgever hoeven aan te gaan. Daarbij maakt het niet uit of die confrontatie er nu in gelegen is dat zij als werknemers zelf een procedure moeten aanspannen dan wel, zoals in de onderhavige hofprocedure, moeten getuigen dat zij ‘zich hebben verzet tegen de handelwijze van hun werkgever en aanspraak hebben gemaakt op de loonsverhoging per 1 juli 2011’. In ieder geval kan uit het zwijgen van een of meer werknemers (het ‘niet verzetten’) tegen de handelwijze van hun werkgever, niet zomaar worden afgeleid dat zij daarmee instemmen.¹⁴

Dat het hof in de bestreden arresten uitgaat van een onjuiste rechtsopvatting, is ook in de literatuur gesignaleerd. Zie de annotatie van Loesberg onder de tussenuitspraak:¹⁵

Uit het voorgaande volgt dat beide rechtsklachten van onderdeel 1 slagen.

Onderdeel 2 bevat voortbouwende klachten. Het onderdeel voert aan dat de beslissingen van het hof in rov. 4.9 en 4.10 van het tussenarrest, waarin aan FNV een bewijsopdracht is verstrekt, alsmede de beslissingen van het hof in rov. 2.4 tot en met 2.13 en 2.16 en 2.17 van het eindarrest, voortbouwen op de door onderdeel 1 bestreden beslissingen in het tussenarrest en dus niet in stand kunnen blijven.

Ook onderdeel 2 treft doel. Het hof had de vakbonden niet mogen opdragen te bewijzen dat er onder hun leden werknemers zijn van de leden van Inretail en van de leden van VAB die zich hebben verzet tegen de handelwijze van hun werkgevers en die aanspraak hebben gemaakt op de loonsverhoging per 1 juli 2011, zonder verrekening. Dit betekent dat rov. 4.9 en 4.10 van het tussenarrest, waarin het hof de genoemde bewijsopdracht aan de vakbonden geeft, niet in stand kunnen blijven. Ook rov. 2.4 tot en met 2.13, waarin het hof beoordeelt of de vakbonden geslaagd zijn in het hen opgedragen bewijs, alsmede 2.16 en rov. 2.17 van het eindarrest kunnen niet in stand blijven.

In rov. 2.11 van het eindarrest heeft het hof beslist dat het in die overweging geciteerde verslag van 17 maart 2011 van de CAO-onderhandelingen, aldus moet worden begrepen dat de vakbonden zich tijdens de onderhandelen over de CAO hebben verbonden om geen vordering tot naleving van de CAO aanhangig te zullen maken wanneer zich geen leden bij hen zouden melden met een klacht over de verrekening en een verzoek om bijstand te verlenen in een procedure om een eventuele aanspraak geldend te maken. Onderdeel 3 voert aan dat deze overweging onbegrijpelijk is, als het hof bedoeld zou hebben dat de vorderingen van FNV en CNV ook moeten worden afgewezen omdat niet is komen vast te staan dat zich een werknemer bij de vakbonden heeft gemeld met een klacht over de verrekening (eerste motiveringsklacht). Uit de door het hof in rov. 2.5 van het eindarrest geciteerde getuigenverklaring van werknemer Van der Mijde blijkt immers onmiskenbaar dat deze werknemer zich wel degelijk heeft gemeld bij haar vakbond met een klacht over de verrekening door haar werkgeefster. Voor zover het hof in rov. 2.11 bedoeld zou hebben dat uit het genoemde verslag van de CAO-onderhandelingen blijkt dat de vakbonden afstand zouden hebben gedaan van hun zelfstandig vorderingsrecht tot nakoming van de in de CAO verankerde loonsverhoging, is de overweging eveneens onbegrijpelijk (tweede motiveringsklacht). In het bedoelde verslag is immers juist vermeld: “als leden zich bij hen melden wanneer toch is verrekend, dan zullen bonden een juridische procedure niet uit de weg gaan”.

Nu het hof rov. 2.11 begint met de woorden ‘Het hof verwijst in dit verband voorts naar…(…)’ moet het ervoor worden gehouden dat met deze overweging is bedoeld een extra argument te geven voor ’s hofs oordeel in rov. 2.10, dat de vakbonden niet bewezen hebben dat er onder haar leden werknemers waren van de leden van Inretail en de leden van VAB zijn, die zich hebben verzet tegen de handelwijze van hun werkgever en die aanspraak hebben gemaakt op de loonsverhoging per 1 juli 2011, zonder verrekening. Zoals gezegd, berust het verstrekken van de bewijsopdracht die het hof hier evalueert, op een onjuiste rechtsopvatting. Het ‘extra argument’ voor het oordeel dat de vakbonden niet geslaagd zijn in het hun opgedragen bewijs, heeft dus geen betekenis, althans kan niet bijdragen aan de afwijzing van de vorderingen van de vakbonden. Los daarvan is ook niet begrijpelijk waarom het hof (kennelijk) meent dat geen van de leden zich bij de vakbond zou hebben gemeld met een klacht over de naleving van de CAO, nu getuige Van der Mijde expliciet heeft verklaard dat zij ‘een mailtje naar [haar] vakbond [heeft] gestuurd met de vraag hoe het zat’ (rov. 2.5). In zoverre slaagt de eerste motiveringsklacht.

Voor het geval rov. 2.11 toch een zelfstandige dragende grond voor de afwijzing van de vorderingen van de vakbonden moet worden beschouwd, slaagt de klacht eveneens. Onbegrijpelijk is in dat geval waarom het hof van oordeel is dat de vakbonden afstand zouden hebben gedaan van het hun toekomende, eigen vorderingsrecht.

De slotsom is dat alle onderdelen slagen.