Parket bij de Hoge Raad, 08-01-2021, ECLI:NL:PHR:2021:51, 19/05703

Het middel omvat vier onderdelen. In onderdeel 1 wordt betoogd dat op de uitleg van bepalingen van een geïncorporeerd personeelshandboek de (geobjectiveerde) Haviltex-norm van toepassing is. Het hof zou dat hebben miskend door (uitsluitend) de CAO-norm toe te passen. Onderdeel 2 betoogt dat, binnen de Haviltex-maatstaf, in individuele arbeidsrechtelijke uitleggeschillen belang toekomt aan de contra proferentem-regel. Onderdeel 3 heeft betrekking op de betekenis van de algemene voorwaarden van Zilveren Kruis. Onderdeel 4 klaagt over de begrijpelijkheid van het oordeel van het hof omtrent de omvang van het geschil.

Onderdeel 1 richt een rechtsklacht tegen het oordeel van het hof in rov. 3.6. Daar overweegt het hof het volgende:

Onder 17 klaagt het middel dat het hof heeft miskend dat de uitleg van een (door de werkgever opgesteld) Personeelshandboek dat onderdeel uitmaakt van een individuele arbeidsovereenkomst, net als de uitleg van die arbeidsovereenkomst zelf, is onderworpen aan de Haviltex-norm. Een uitleg naar (uitsluitend) objectieve maatstaven, zoals bij toepassing van de CAO-norm plaatsvindt, is bij de uitleg van arbeidsrechtelijke ‘algemene voorwaarden’ zoals hier verankerd in het Personeelshandboek, niet aangewezen. Het gaat daarbij in de kern immers om een reguliere contractuele regeling die wordt overeengekomen tussen dezelfde partijen als waartussen die regeling vervolgens ook geldt. Dat betekent dat bij de uitleg van zo’n regeling wel degelijk mede acht geslagen mag worden op de subjectieve verwachtingen die [eiser] koesterde omtrent de inhoud van het Personeelshandboek en de subjectieve bedoelingen die hij ten aanzien van het daarin bepaalde had.

In de schriftelijke toelichting gaat mr. Sagel uitvoerig in op de rechtspraak over de uitleg van overeenkomsten, in het bijzonder arbeidsovereenkomsten (punt 20 tot en met 39). Zijn rijk gedocumenteerde betoog kan [eiser] evenwel niet baten. Het hof heeft namelijk niet uitsluitend de CAO-norm toegepast maar tevens acht geslagen op de wijze waarop partijen op dit punt invulling hebben gegeven aan de arbeidsovereenkomst en daar de bedoelingen van partijen uit afgeleid. Het oordeel in rov. 3.8 dat [eiser] niet heeft mogen begrijpen en evenmin gerechtvaardigd erop heeft mogen vertrouwen dat de vergoeding van overuren tot het bruto maandsalaris behoorde, is – anders dan het middel doet voorkomen – derhalve niet (uitsluitend) gebaseerd op de CAO-norm maar (overwegend) op het Haviltex-criterium.¹²

De klacht faalt daarom bij gebrek aan belang. Ik licht dat nader toe.

Ik memoreer dat de CAO-norm wordt toegepast op overkomsten waarbij ook belangen van derden in het geding zijn die niet bij de totstandkoming van de overeenkomst zijn betrokken. De bestaansgrond van de CAO-norm is gelegen in bescherming van derden tegen een uitleg van een bepaling in een overeenkomst waarbij betekenis wordt toegekend aan de voor hen niet kenbare partijbedoeling, en in de noodzaak van een eenvormige uitleg voor alle door die overeenkomst gebonden partijen.¹³ De Haviltex- en de CAO-norm berusten beide op de redelijkheid en billijkheid. Tussen beide bestaat geen tegenstelling maar ‘een vloeiende overgang’, aldus het arrest DSM/FOX.¹⁴Zo kan ook bij toepassing van de Haviltex-norm een meer of minder objectieve uitleg aan de orde zijn afhankelijk van de omstandigheden van het geval, terwijl voor toepassing van de CAO-norm de omstandigheden van het geval in het licht van de redelijkheid en billijkheid bepalend zijn en niet uitsluitend de letterlijke tekst van de betrokken bepaling of overeenkomst. Uit DSM/Fox volgt verder dat meer aanleiding bestaat voor een ‘geobjectiveerde Haviltex’ naarmate een overeenkomst naar haar aard beoogt de rechtspositie van (een groter aantal) derden op een uniforme wijze te regelen.¹⁵

Verder wijs ik nog op het recente arrest […]/Amsterdam.¹⁶ Daarin wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de uitleg van een rechtsverhouding met het oog op de kwalificatie daarvan (waar het in die zaak om ging) en de daaraan voorafgaande vraag welke rechten en verplichtingen partijen zijn overeengekomen (waar het in deze zaak om gaat). Die tweede vraag moet worden beantwoord aan de hand van de Haviltex-maatstaf.¹⁷ Het hof heeft die maatstaf in deze zaak toegepast waar het de rechtsverhouding tussen partijen heeft beoordeeld, zoals blijkt uit de rov. 3.4, 3.5 en 3.7.

In rov. 3.4 overweegt het hof dat hetgeen partijen ter zake van de af te sluiten arbeidsongeschiktheidsverzekering zijn overeengekomen aan de hand van de daarvoor geldende “(Haviltex)-maatstaven” dient te worden uitgelegd.

In rov. 3.5 gaat het hof in op de bedoelingen en de verwachtingen van partijen, zoals die behalve uit de tekst van de overeenkomst ook kunnen worden afgeleid uit de feitelijke gang van zaken. Het hof overweegt:

In rov. 3.7 heeft het hof ten aanzien van de vraag welk bruto-jaarsalaris (met of zonder vergoeding voor overuren) de grondslag vormt voor de hoogte van de aanvullende verzekeringsuitkering op grond van de WIA-hiaatverzekering uitdrukkelijk in zijn overwegingen betrokken de wijze waarop partijen uitvoering hebben gegeven aan de arbeidsovereenkomst. Het hof overweegt dat [verweerster] nooit overuren heeft uitbetaald tijdens ziekte en verlof en dat [verweerster] tijdens de eerste twee ziektejaren van [eiser] diens basissalaris 100% heeft doorbetaald zonder een vergoeding van overuren,¹⁸ dat [eiser] daartegen geen bezwaar heeft gemaakt of daarover vragen heeft gesteld en het voor de hand lag dat [eiser] hiertegen bezwaar zou maken of hierover vragen zou stellen indien hij meende dat ook de vergoeding voor overuren tot het in aanmerking te nemen bruto maandsalaris behoorde.

Dit alles brengt het hof in rov. 3.8, eerste zin, tot het volgende oordeel:

Dragend voor het oordeel van het hof is derhalve niet slechts de in het onderdeel aangevochten overweging in rov. 3.6 dat de tekst van het Personeelshandboek volgens de CAO-norm dient te worden uitgelegd. Het hof heeft bij de uitleg van de rechtsverhouding tussen partijen tevens acht geslagen op de subjectieve context, zoals met name volgt uit de rov. 3.5 en 3.7.

Dat een bepaling uit een personeelshandboek op zichzelf genomen wordt uitgelegd aan de hand van de CAO-norm acht ik juist, omdat van een dergelijk handboek een uniformerende werking uitgaat (net als op grotere schaal van een CAO) en omdat een handboek geen voorwerp van individuele onderhandelingen tussen werkgever en de individuele werknemers kan zijn. Een bepaling uit een personeelshandboek leent zich daarom op zichzelf ook niet voor ‘haviltexen’.

Ter afsluiting merk ik nog op dat het oordeel van het hof, los van de gehanteerde uitleggingsmaatstaf, mij om een andere reden als juist voorkomt. Een aanvullende verzekering is een schadeverzekering. De omvang van de loonschade die ontstaat door verminderd arbeidsvermogen moet zo veel mogelijk worden gebaseerd op een vaste grondslag. Overuren vormen naar hun aard geen vaste component van het loon. Anders dan het vaste salaris, waarop een werknemer ook aanspraak heeft als een onderneming tijdelijk geen of minder werk voor hem heeft, worden overuren alleen vergoed voor zover zij daadwerkelijk zijn gemaakt. Het aantal overuren kan per jaar fluctueren, mogelijk zelfs aanzienlijk.¹⁹ Indien overuren worden meegenomen in de loongerelateerde grondslag voor een aanvullende verzekering kunnen bovendien willekeurige verschillen in behandeling ontstaan, zoals een fictief voorbeeld illustreert.

Onderdeel 2 is gericht tegen het oordeel van het hof in rov. 3.5 t/m 3.8 over de uitleg van de arbeidsovereenkomst en het daarin geïncorporeerde Personeelshandboek. Het middel voert aan dat het hof heeft nagelaten enige kenbare aandacht te besteden aan het beroep van [eiser] op de contra proferentem-regel. Het middel wijst er verder op dat partijen over de inhoud van het in de arbeidsovereenkomst geïncorporeerde Personeelshandboek niet hebben onderhandeld en dergelijke overeenkomsten in geval van twijfel behoren te worden uitgelegd in het nadeel van degene die de tekst van de overeenkomst heeft opgesteld, de zogenoemde uitleg contra proferentem.

De klacht faalt om dezelfde reden als de besproken klacht in onderdeel 1: de letterlijke uitleg van de betrokken bepaling uit het Personeelshandboek moet worden gezien naast hetgeen het hof overweegt over de wijze van invulling van de arbeidsovereenkomst door partijen (zie ook hierna, 3.19).

Voor zover het middel ervan uitgaat dat uitleg contra proferentem een rechtsregel betreft die moet worden toegepast, gaat het uit van een onjuiste rechtsopvatting. Het gaat hierbij niet om een regel, maar om een gezichtspunt.²¹Gezichtspunten zijn geen harde regels maar wegingsfactoren die samen met de andere gezichtspunten en omstandigheden van het geval een rol spelen bij de uitleg van een rechtshandeling.²² Een van die omstandigheden kan zijn dat de partij die een beding formuleert, het risico van onduidelijkheden in de bewoordingen dient te dragen.

De contra proferentem-regel heeft alleen een wettelijke grondslag voor algemene voorwaarden bij consumenten (art. 6:238 lid 2 BW). Die bepaling is op grond van art. 6:245 BW niet van toepassing op arbeidsovereenkomsten omdat het arbeidsovereenkomstenrecht al veel dwingend recht bevat. De regel waarop het onderdeel zich beroept is naar geldend recht daarom niet van toepassing op de hier voorliggende rechtsverhouding.

Voor zover het middel klaagt dat het hof onvoldoende heeft gemotiveerd dat het de contra proferentem-uitleg niet als relevant gezichtspunt in zijn overweging heeft betrokken, geldt het volgende. Het hof heeft de rechtsverhouding tussen partijen aan de hand van de ‘Haviltex-maatstaven’ uitgelegd. Het hof heeft in rov. 3.7 de gedragingen van partijen na de totstandkoming van de overeenkomst als relevante omstandigheden meegewogen. Het hof heeft hiermee aangegeven wat de subjectieve verwachtingen en bedoelingen van partijen waren omtrent het te verzekeren salaris conform de arbeidsovereenkomst waarin het Personeelshandboek is geïncorporeerd. Er was geen ruimte voor het hof om op de rechtsverhouding tussen partijen een uitleg contra proferentem toe te passen. Het hof hoefde dit ook niet nader te motiveren.

Onderdeel 3 bestaat uit twee subonderdelen en is gericht tegen het oordeel van het hof in rov. 3.8, waarin het hof, voor zover in cassatie relevant, het volgende overweegt (in navolging van het middel voeg ik de romeinse cijfers (i) en (ii) toe):

Onder 25 klaagt het middel dat de met (ii) aangeduide beslissing van het hof zonder nadere toelichting onbegrijpelijk is, nu het hof in rov. 2.3 juist heeft vastgesteld dat in art. 4.7.2 van het Personeelshandboek staat dat [verweerster] haar werknemers toezegt een arbeidsongeschiktheidsverzekering af te sluiten “een en ander conform de bepalingen in de verzekeringspolis”. Zonder nadere toelichting valt niet in te zien hoe de Algemene Voorwaarden van Zilveren Kruis de arbeidsrechtelijke verhouding tussen partijen niet zouden regarderen nu [verweerster] in haar eigen Personeelshandboek – waarvan zij de toepassing met [eiser] heeft afgesproken – juist uitdrukkelijk heeft bedongen dat tussen partijen een verzekeringsafspraak wordt gemaakt conform de voorwaarden die de verzekeraar hanteert. Een nadere motivering was eens te meer vereist nu de kantonrechter daarover anders heeft geoordeeld.

Onder 26 voert het middel aan dat de met (i) aangeduide beslissing dat de bepaling in de Algemene Voorwaarden van Zilveren Kruis waaruit volgt dat de tot het (te verzekeren) loon ook andere vaste, structurele componenten worden gerekend niet kan leiden tot een voor [eiser] gunstige beslissing omdat [eiser] “destijds niet bekend was” met die bepalingen, van een onjuiste rechtsopvatting getuigt omdat daarmee wordt miskend dat het bij de uitleg van een contractuele afspraak op grond van de Haviltex-norm steeds gaat om een weging van alle omstandigheden van het geval, gewogen naar redelijkheid en billijkheid, zodat het feit dat een partij ten tijde van het aangaan van de overeenkomst niet bekend was met een bepaald feit, niet betekent dat dat feit voor de beoordeling welke uitleg de juiste is, geen betekenis heeft. Indien het hof dat niet heeft miskend, is zijn oordeel onbegrijpelijk, nu zonder nadere toelichting niet inzichtelijk is waarom het feit dat de Algemene Voorwaarden van de verzekeraar ten tijde van de toezegging door [verweerster] niet aan [eiser] bekend waren, zou meebrengen dat die Algemene Voorwaarden geen licht kunnen werpen op de inhoud van die toezegging.

De klachten kunnen gezamenlijk worden behandeld.

Ik wijs er allereerst op dat er twee rechtsverhoudingen bestaan die van elkaar moeten worden onderscheiden. Aan de ene kant de arbeidsrechtelijke verhouding tussen [eiser] als werknemer en [verweerster] als werkgever, en aan de andere kant de verzekeringsrechtelijke verhouding tussen [verweerster] als verzekeringnemer en Zilveren Kruis als verzekeraar. De Algemene Voorwaarden van Zilveren Kruis zijn slechts op die laatste rechtsverhouding direct van toepassing.

In dat licht moet ook de onder 25 bestreden overweging van het hof worden gelezen dat de Algemene Voorwaarden niet de arbeidsrechtelijke verhouding regardeert. Hoewel in de hierboven omschreven bepaling van het Personeelshandboek wordt gesteld dat [verweerster] een verzekering zal afsluiten die voorziet in een uitkering bij arbeidsongeschiktheid conform de Algemene Voorwaarden van Zilveren Kruis, betekent dit niet dat de bepaling uit die algemene voorwaarden die omschrijft wat onder het (mogelijk) te verzekeren loon moet worden begrepen, van belang is bij de uitleg van hetgeen partijen hebben afgesproken ten aanzien van het in hun geval te verzekeren loon. Dat (alleen) ‘vaste, structurele componenten’ volgens de algemene voorwaarden tot het loon kunnen worden gerekend en daardoor ook verzekerd kunnen worden, zegt niet iets over wat tussen partijen bij de arbeidsovereenkomst is afgesproken over het in hun geval te verzekeren loon.

Het is juist dat het bij de uitleg van die afspraak tussen partijen in beginsel aankomt op de feiten en omstandigheden ten tijde van de totstandkoming van de overeenkomst. Nadien ingetreden omstandigheden kunnen niettemin een rol spelen, als die behulpzaam kunnen zijn bij het reconstrueren van de bedoelingen van partijen bij het aangaan van de overeenkomst.²³ Echter, het feit dat hier aan de orde is – het begrip ‘Jaarloon’ in de Algemene Voorwaarden van Zilveren Kruis – is niet een dergelijk feit dat behulpzaam kan zijn bij het reconstrueren van de bedoelingen van partijen bij het aangaan van de overeenkomst.

Uit het voorgaande volgt dat bij de uitleg van hetgeen partijen hebben afgesproken over de af te sluiten arbeidsongeschiktheidsverzekering, zoals het hof in rov. 3.8 heeft overwogen, van belang is dat [eiser] ten tijde van het afsluiten van de arbeidsovereenkomst niet bekend was met de Algemene Voorwaarden van Zilveren Kruis. De omschrijving van de term ‘Jaarloon’ in die algemene voorwaarden kan in dat geval geen licht werpen op de bedoelingen en verwachtingen van [eiser] ten tijde van het aangaan van de arbeidsovereenkomst. Dat [verweerster] , zoals in de schriftelijke toelichting van mr. Sagel onder 74 wordt gesteld, die algemene voorwaarden kende, spreekt overigens niet in het voordeel van [eiser] , nu [verweerster] in het Personeelshandboek een andere definitie heeft gegeven van het begrip jaarinkomen dan in de verzekeringspolis en hieruit afgeleid zou kunnen worden dat [verweerster] een afwijkende afspraak heeft willen maken met zijn werknemers.

Op grond van het bovenstaande concludeer ik dat het oordeel van het hof dat de door [eiser] aangehaalde Algemene Voorwaarden van Zilveren Kruis niet van belang zijn bij de uitleg van de afspraak tussen [eiser] en [verweerster] , niet getuigt van een onjuiste rechtsopvatting en evenmin onvoldoende is gemotiveerd.

Ten overvloede merk ik nog het volgende op. Indien de Algemene Voorwaarden van Zilveren Kruis de arbeidsrechtelijke verhouding tussen partijen wél zouden regarderen, dan zou het nog steeds de vraag zijn of de woorden ‘vaste, structurele componenten’ steun bieden voor het standpunt van [eiser] dat overuren dienen te worden meegenomen in de grondslag voor de WIA-hiaatverzekering. Twee bijvoeglijk naamwoorden met een komma ertussen zijn cumulatief. De woorden ‘vaste, structurele componenten’ zien daarom op componenten van het loon die zowel vast als structureel zijn. Dat overuren niet een vaste component van het loon zijn, zagen we hiervoor al. Het is dan irrelevant of het feit dat in ten minste twee jaren (2008 en 2009) veel is overgewerkt mee moet brengen dat overwerkvergoedingen een structurele component van het loon vormen. Overigens heeft [verweerster] het structurele karakter van het overwerken betwist. Zij heeft in de pleitaantekeningen in hoger beroep daarover het volgende opgemerkt:

Onderdeel 4 is gericht tegen het oordeel van het hof over de omvang van het geschil in rov. 3.4. Daar overweegt het hof het volgende:

Onder 27 betoogt het middel dat voor zover deze overweging aldus moet worden begrepen dat het hof uitsluitend die vraag in de daarop volgende rechtsoverwegingen heeft behandeld, het hof een onbegrijpelijke uitleg heeft gegeven aan de grondslag van de vorderingen van [eiser] . [eiser] heeft zich niet alleen op het standpunt gesteld dat [verweerster] tekort is geschoten in de nakoming van de gemaakte afspraak om een arbeidsongeschiktheidsverzekering af te sluiten door de vergoeding voor door hem gemaakte overuren niet te verzekeren, maar ook door andere structurele looncomponenten als volgend uit het Personeelshandboek van de verzekering uit te sluiten, die zijn bruto-jaarloon in 2009 samen met de vergoeding voor overwerkuren op € 64.413,- bruto brachten.

Ook deze klacht faalt.

Hoewel in de inleidende dagvaarding zijdens [eiser] onder 21 en 32, waarnaar het middel verwijst, gesproken wordt van onder de verzekering te brengen structurele looncomponenten – vergoedingen voor reisuren, overwerk, stand-by diensten, call-out diensten en verschoven werktijden – gaat het in het daaropvolgende partijdebat in feitelijke instanties uitsluitend over het wel of niet moeten verzekeren van de vergoeding voor overuren.

Uit de stukken in eerste aanleg zijdens [verweerster] blijkt dat zij de standpunten van [eiser] aldus heeft opgevat dat [eiser] erover klaagde dat [verweerster] het inkomen over overwerk niet heeft meeverzekerd.²⁴

De kantonrechter heeft in zijn vonnis in rov. 3 de grondslag van de vordering van [eiser] als volgt omschreven:

Uit de overige in de schriftelijke toelichting vermelde vindplaatsen volgt evenmin dat [eiser] ’s vordering ook andere looncomponenten betrof. Hoewel [eiser] in zijn memorie van antwoord in voorwaardelijk incidenteel appel (in navolging van de kantonrechter) wel herhaaldelijk spreekt over ‘overwerk en emolumenten’²⁶ gaat hij nergens in op andere componenten dan overwerk en betreffen zijn standpunten steeds uitsluitend de vergoedingen wegens overwerk.²⁷ In zijn pleitaantekeningen in hoger beroep vat [eiser] het partijdebat aldus samen dat centraal staat de vraag of [verweerster] verplicht was het inkomen uit overwerk te verzekeren.²⁸

Gelet op het voorgaande heeft het hof geen onbegrijpelijke uitleg gegeven aan de grondslag van de vorderingen van [eiser] .