Parket bij de Hoge Raad, 25-10-2024, ECLI:NL:PHR:2024:1138, 23/05028

Rechtsverwerking doet zich voor als een rechthebbende zich heeft gedragen op een wijze die naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onverenigbaar is met het vervolgens geldend maken van zijn recht of bevoegdheid. Volgens vaste rechtspraak⁵ is enkel tijdsverloop daarvoor onvoldoende. Volgens die rechtspraak moet sprake zijn van bijzondere omstandigheden op grond waarvan bij de wederpartij het gerechtvaardigd vertrouwen is gewekt dat de rechthebbende zijn aanspraak niet meer geldend zal maken, of waardoor de positie van de wederpartij onredelijk verzwaard of benadeeld zou worden indien het recht of de bevoegdheid alsnog geldend wordt gemaakt. Het hof is van deze maatstaf uitgegaan (rechtsoverwegingen 3.5.1-3.5.2).

Ook de steller van het middel verdedigt niet een andere maatstaf. De vele klachten van het middel zijn bijna alle motiveringsklachten.

Onderdeel 1 vertrekt vanuit de veronderstelling dat het hof het beroep van [verweerster] op rechtsverwerking heeft gehonoreerd op de grond dat ABP haar aanspraken op betaling van pensioenpremies niet (meer) geldend zou maken.

Volgens subonderdeel 1.1 is het oordeel van het hof onbegrijpelijk. Volgens de steller van het middel staan de overwegingen van het hof ‘met name’ in de sleutel van een door het hof aangenomen situatie van onredelijke benadeling of verzwaring van de positie van [verweerster] en niet in de sleutel van enige gedraging van ABP waardoor [verweerster] gerechtvaardigd in de veronderstelling zou hebben kunnen komen te verkeren dat ABP geen aanspraak meer zou maken op pensioenpremies voor oud-werknemers van [verweerster] met een WW-uitkering.

Dit lijkt mij slechts in zoverre juist dat de overwegingen van het hof zich eventueel zo laten lezen dat het óók rechtsverwerking heeft aangenomen op grond van een onredelijke verzwaring of benadeling door ABP van de positie van [verweerster] (zie hierna de bespreking van onderdeel 2). De overwegingen van het hof staan echter onmiskenbaar primair in de sleutel van door ABP bij [verweerster] gewekt vertrouwen. In de tweede alinea van het subonderdeel somt de steller van het middel nota bene zelf diverse overwegingen op die in die sleutel staan. Hij meent dat die overwegingen ‘wellicht’ in een ‘(zeer) welwillende lezing’ in aanmerking komen als redengeving voor door ABP bij [verweerster] gewekt vertrouwen. Ik zei het al, mijns inziens is dit laatste onmiskenbaar.

In deze overwegingen ligt onmiskenbaar besloten dat volgens het hof ABP bij [verweerster] het vertrouwen heeft gewekt dat zij haar aanspraken op betaling van pensioenpremies niet (meer) geldend zou maken. Volgens het hof behoefde [verweerster] op de mogelijkheid van naheffingen zoals ABP die met haar facturen vanaf februari 2017 in rekening bracht, redelijkerwijs niet bedacht te zijn. Het hof gebruikt in rechtsoverweging 3.5.4 nota bene zelf uitdrukkelijk de formulering van ‘gerechtvaardigd vertrouwen’. Kort en eenvoudig gezegd, volgens het hof heeft ABP [verweerster] op het verkeerde been gezet en rechtvaardigt dit dat aan ABP haar aanspraken op de desbetreffende pensioenpremies wordt ontzegd. Op deze grond moet ABP volgens het hof aan [verweerster] bijna negen ton aan premies terugbetalen (nog zonder rente) waarop zij anders recht zou hebben gehad.

Volgens het subonderdeel heeft het hof onvoldoende inzichtelijk gemaakt hoe het tot het oordeel is gekomen dat ABP bij [verweerster] enige vorm van gerechtvaardigd vertrouwen ter zake zou hebben gewekt. Uit het voorgaande is duidelijk dat deze klacht geen doel kan treffen. Het hof heeft zijn oordeel juist omstandig gemotiveerd.

Als ik de steller van het middel goed begrijp, ziet zij licht tussen de aard van het volgens het hof door ABP bij [verweerster] gewekte vertrouwen – namelijk het vertrouwen dat zij de WW-gegevens van haar oud-werknemers niet aan ABP behoefde aan te leveren – en een vertrouwen dat ABP geen aanspraak meer zou maken op de pensioenpremies voor die oud-werknemers. Daarbij veronderstelt zij kennelijk dat alleen een vertrouwen in de laatstbedoelde zin in het verband van rechtsverwerking in aanmerking komt.

Wie met de literatuur en rechtspraak over rechtsverwerking bekend is, weet dat de formulering van een enigszins precieze maatstaf voor rechtsverwerking niet onproblematisch is. Inmiddels meer dan een halve eeuw geleden heeft Verheul in een nog steeds lezenswaardige bijdrage laten zien dat onder de vlag van rechtsverwerking in feite diverse overgangsfiguren schuilgaan, waarvan sommige grenzen aan of zelfs overlappen met (schijn van) afstand van recht en andere een vertrouwen betreffen dat meer feitelijk van aard is.⁶

Mogelijk in verband met die ongelijksoortigheid van gevallen van rechtsverwerking koos uw Raad in het Bankmanager-arrest in 1991 ervoor om de norm van rechtsverwerking te formuleren zónder over gerechtvaardigd vertrouwen (of onredelijke benadeling) te spreken.⁷ Volgens dit arrest gaat het er (slechts) om of de rechthebbende zich heeft gedragen op een wijze die naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onverenigbaar is met het vervolgens geldend maken van het betrokken recht. Het probleem met die formulering is dat zij in het midden laat wanneer zulke onverenigbaarheid zich voordoet en aldus datgene onbenoemd laat waar het juist op aankomt.⁸ Alleszins gelukkig is het dat uw Raad sinds het arrest Provincial uit 1995⁹ steeds gronden voor rechtsverwerking benoemt, waarvan de eerste (met kleine tekstvariaties in opvolgende arresten) is geformuleerd als bijzondere omstandigheden op grond waarvan bij de wederpartij gerechtvaardigd vertrouwen is gewekt dat de rechthebbende zijn aanspraak niet meer geldend zal maken, en de tweede als bijzondere omstandigheden waardoor de positie van de wederpartij onredelijk verzwaard of benadeeld zou worden indien het recht of de bevoegdheid alsnog geldend wordt gemaakt.

Ook in recente literatuur wordt de pluriformiteit van de categorie van gerechtvaardigd vertrouwen gesignaleerd. J.J. Valk onderscheidt in zijn bewerking van GS Verbintenissenrecht drie soorten van vertrouwen die voor rechtsverwerking grond opleveren, namelijk het gerechtvaardigd vertrouwen dat het recht niet bestaat, het gerechtvaardigd vertrouwen dat het recht een bepaalde inhoud heeft en het gerechtvaardigd vertrouwen dat het recht niet zal worden uitgeoefend.¹² Tjittes en Boom zeggen dat (in onderscheid van afstand van recht) het bij rechtsverwerking gaat om een vertrouwen ‘met betrekking tot de inhoud van de rechtspositie van de wederpartij’.¹³ Ook die formulering veronderstelt dat niet, en zeker niet steeds, schijn met betrekking tot toekomstige rechtsuitoefening de eigenlijke aanleiding is voor het rechtsverwerkingsoordeel.

Mijns inziens is een parallel aan te wijzen met de derdenbeschermingsbepaling van art. 3:36 BW. Die bepaling beschermt derden in hun gerechtvaardigd vertrouwen met betrekking tot ‘het ontstaan, bestaan of tenietgaan van een bepaalde rechtsbetrekking’. Een ruimere formulering is nauwelijks denkbaar. Uiteraard is de positie van de partijen bij een rechtsbetrekking niet zomaar vergelijkbaar met die van derden ten opzichte van die betrekking. Juist omdat zij partij bij de rechtsbetrekking zijn, zal de drempel voor bescherming van enig vertrouwen voor partijen veelal hoger zijn dan voor derden. Dat is echter niet hetgeen waar het mij nu om gaat. Ik wil zeggen dat ook het vertrouwen van partijen kan zien op alles wat met betrekking tot hun rechtsbetrekking relevant is, dus (heel algemeen) ‘het ontstaan, bestaan of tenietgaan’ van die betrekking. Wordt een partij door de andere partij (de rechthebbende) ten aanzien van dat ontstaan, bestaan of tenietgaan op het verkeerde been gezet, dan leidt dat in verband met het aldus bij deze partij gewekte vertrouwen veelal tot rechtsverwerking.

Zolang we de grond voor rechtsverwerking van het gerechtvaardigd vertrouwen formuleren als het wekken van vertrouwen dat de rechthebbende zijn aanspraak niet meer geldend zal maken, zullen we die formulering dus ruim moeten opvatten en behoren daar ook de gevallen onder te worden gebracht waarin het vertrouwen ziet op het bestaan of de inhoud of de omvang van het betrokken recht.

Wat de steller van het middel kennelijk doet, is de formulering van vertrouwen dat de rechthebbende zijn aanspraak niet meer geldend zal maken, wél strikt opvatten. Zouden we haar daarin volgen, dan dreigt de bescherming die rechtsverwerking aan een partij kan bieden, wezenlijk te worden beperkt, in strijd met de wijze waarop rechtsverwerking nu reeds decennialang wordt toegepast. Dat is ook daarom niet overtuigend omdat rechtsverwerking niets anders is dan een toepassing van de beperkende werking van redelijkheid en billijkheid. Zouden we die toepassing al inperken, dan komt in de gevallen waarin het vertrouwen van de wederpartij van de rechthebbende niet zozeer op toekomstige rechtsoefening als wel op andere elementen van de rechtsverhouding zag, als vanzelf de vraag op, of dan niet toch dat andersoortige vertrouwen meebrengt dat naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is dat de rechthebbende zijn recht uitoefent, met slechts dit verschil dat we dat niet langer ‘rechtsverwerking’ noemen. Dat schiet niet op. Het is veel beter om eenvoudig de pluriformiteit van de gevallen die onder rechtsverwerking kunnen worden gebracht, te erkennen.

De zaak zoals die voorligt, illustreert dit. Het is uit de procesinleiding in cassatie overvloedig duidelijk dat ABP de feiten anders waardeert dan het hof heeft gedaan. Indien echter juist is dat die feiten zo kunnen worden gewaardeerd dat ABP bij [verweerster] het vertrouwen heeft gewekt dat ABP reeds over de relevante gegevens met betrekking tot de oud-werknemers van [verweerster] met een WW-uitkering beschikte en dat [verweerster] daarom meende en ook mocht menen dat zij naast de reeds in rekening gebrachte premies niet nog méér verschuldigd zou zijn, en dat dit vertrouwen aan ABP toerekenbaar is, zowel vanwege wat zij aanvankelijk in de richting van [verweerster] had uitgedragen als vanwege hetgeen zij met betrekking tot eventuele onwetendheid van [verweerster] kon vermoeden, dán is alleszins gepast dat ABP haar premieaanspraken niet kan vervolgen. Zou de steller van het middel al gelijk hebben dat in strikte zin [verweerster] niets vertrouwde omtrent het in de toekomst geldend maken door ABP van haar aanspraken, dan maakt dit dat niet anders. Door toedoen van ABP vertrouwde [verweerster] wel op de volledigheid van de reeds door ABP in rekening gebrachte premies en was zij daarom op een naheffing niet bedacht. Ook een zodanig vertrouwen verdient bescherming.

Het subonderdeel mist doel.

Volgens de klacht van subonderdeel 1.2a (eerste alinea van blad 7 van de procesinleiding in cassatie) heeft het hof onvoldoende gerespondeerd op enkele essentiële stellingen van ABP. Deze stellingen betreffen de hoedanigheid van professionele wederpartij die [verweerster] had en diens onderzoeksplicht. In de aanvullende procesinleiding wordt daarbij gewezen op hetgeen door ABP is gesteld tijdens de mondelinge behandeling waaruit zou volgen dat [verweerster] bedacht moest zijn op wijzigingen in de toepasselijke regelingen. In dat kader is gesteld dat 1) uit de tussen partijen overeengekomen overeenkomst expliciet volgt dat (ook) de wijzigingen in de reglementen en uitvoeringsregels bindend zijn en dat 2) werkgevers weten dat ‘het’ (naar ik begrijp ‘gewijzigde reglementen en uitvoeringsregels’) via het elektronisch systeem (en niet via een afzonderlijke brief) wordt gecommuniceerd.¹⁴ Dat [verweerster] naar het oordeel van het hof niet hoefde te twijfelen en niet bedacht hoefde te zijn op wijzigingen met betrekking tot de door haar aan te leveren gegevens, is volgens de steller van het middel ‘apert onbegrijpelijk’.

De klacht faalt. Ook voor een professionele partij geldt dat zij op het verkeerde been kan worden gezet. Volgens het hof heeft ABP dat gedaan en wel zodanig dat begrijpelijk is dat [verweerster] niet bedacht was op hetgeen waarop zij anders bedacht had moeten zijn. Het hof heeft dit oordeel min of meer uitvoerig gemotiveerd door concreet te bespreken op welke wijze partijen hebben geacteerd en welke verwachting naar de waardering van het hof [verweerster] daaraan kon ontlenen. Vervolgens behoefde het hof niet nog afzonderlijk te benoemen dat [verweerster] een professionele partij is en in beginsel ten aanzien van haar eigen verplichtingen een onderzoeksplicht heeft. Uit het oordeel van het hof is voldoende duidelijk waarom niettegenstaande die hoedanigheid en onderzoeksplicht toch rechtsverwerking op haar plaats is.

Hetzelfde subonderdeel vervolgt met een klacht volgens welke de overweging met betrekking tot de omvang van de HPG (‘in totaal 112 pagina’s’) en de wijziging op p. 27 de beslissing van het hof niet kan dragen.

De klacht zal zien op rechtsoverweging 3.5.3.5. De klacht faalt omdat zij in feite vraagt om een herwaardering van de feiten, waarvoor in cassatie geen plaats is. Volgens de waardering door het hof was het, in het licht van het eerder door ABP gewekte vertrouwen dat zij de benodigde gegevens van het UWV ontving en dat [verweerster] die daarom niet behoefde op te geven, een onrealistische verwachting dat [verweerster] de bedoelde wijziging zou opmerken. Die waardering is voorbehouden aan de rechter die over de feiten oordeelt en niet onbegrijpelijk.

Hetgeen op blad 8 van de procesinleiding (tweede alinea) met betrekking tot de inhoud van het Pensioen- en Uitvoeringsreglement, alsook de onderzoeksplicht van [verweerster] nog wordt toegevoegd, maakt een en ander niet anders. Het volgens de vaststelling van het hof door ABP bij [verweerster] concreet gewekt vertrouwen brengt mee dat niettegenstaande de formele werkelijkheid van de genoemde reglementen en een onderzoeksplicht van een (professionele) schuldenaar [verweerster] op de naheffing van premies voor ex-werknemers niet langer bedacht behoefde te zijn. Ook in de context van rechtsverwerking is mijns inziens waar dat de onderzoeksplicht van een partij mede haar begrenzing vindt in het uitgangspunt dat men in de regel mag afgaan op de juistheid van door de wederpartij gedane mededelingen.¹⁵

Nog steeds hetzelfde subonderdeel vervolgt met een klacht met betrekking tot hetgeen (al dan niet) kan worden afgeleid uit de screenshot van het scherm waarin de uitdiensttreding van oud-werknemers moet worden gemeld (laatste alinea van blad 8 van de procesinleiding).

Ook deze klacht miskent dat cassatie geen derde feitelijke instantie is. Mijns inziens is het oordeel van het hof niet onbegrijpelijk. Voor ons begrip is van belang wat ter zitting over de bedoelde schermafbeelding is besproken. Hieronder volgt eerst de schermafbeelding en vervolgens wat daarover volgens het proces-verbaal ter zitting is gezegd:

Subonderdeel 1.2.b richt zich tegen rechtsoverweging 3.5.3.8, waar het hof de stelling van ABP verwerpt dat [verweerster] , gelet op haar marktaandeel en het aantal ontslagen oud-werknemers, had moeten begrijpen dat de door haar eerder ontvangen premienota’s nimmer al haar oud-werknemers met een WW-uitkering omvatten. Ook richt het subonderdeel zich tegen de overwegingen van het hof volgens welke [verweerster] bij haar oud-werknemers niet informeerde naar de vraag of zij werkloos uit dienst gingen respectievelijk ervan uitging dat veel van haar werknemers niet werkloos uit dienst gingen. In het licht van de onderzoeksplicht van [verweerster] zouden deze overwegingen onbegrijpelijk zijn.

Deze klachten falen omdat zij ten onrechte op zichzelf beschouwen wat in de redengeving door het hof niet op zichzelf staat. Volgens de vaststelling van het hof had ABP gecommuniceerd dat zij de benodigde gegevens van het UWV ontving. Toen dat veranderde, heeft zij dat onvoldoende duidelijk aan [verweerster] laten weten. Intussen zou [verweerster] op de aldus door ABP in het leven geroepen schijn zich uiteraard niet hebben kunnen beroepen voor zover zij wist hoe het werkelijk zat en dus dat de door ABP ingebrachte premies onvolledig waren. Het is dit laatste wat het hof in de aangevallen overwegingen onderzoekt, daarbij ingaande op de stellingen van ABP die in dat verband relevant zijn. De uitkomst van dit onderzoek is dat volgens het hof voor de gevolgtrekking dat [verweerster] beter wist, geen aanleiding bestaat.

In deze overwegingen van het hof laat zich dus niet lezen dat een werkgever als [verweerster] omtrent haar eigen verplichtingen ook niet in beginsel een onderzoeksplicht heeft. Nee, vertrekpunt voor het hof is dat [verweerster] door toedoen van ABP op het verkeerde been stond. Volgens het hof, ik parafraseer nu, is invoelbaar dat [verweerster] daardoor zich niet de vragen heeft gesteld die zij zich anders zou hebben behoren te stellen. Vanwege bedoeld vertrekpunt valt volgens het hof aan [verweerster] ook niet te verwijten dat zij niet kritischer is geweest ten opzichte van haar veronderstelling dat het niet gepast of zelfs niet toegelaten is dat zij bij haar ex-werknemers informeert of zij WW-uitkeringen ontvangen. [verweerster] dacht immers dat die informatie ABP reeds op andere wijze (namelijk via het UWV) bereikte.

Subonderdeel 1.2.c richt zich tegen wat het hof overweegt in rechtsoverweging 3.5.3.6 over praktische moeilijkheden bij [verweerster] bij het achterhalen van de voor opgave benodigde gegevens en de omstandigheid dat ABP daarbij onvoldoende heeft stilgestaan. Volgens de eerste klacht van het subonderdeel is het hof buiten de grenzen van de rechtsstrijd getreden omdat [verweerster] zich niet op praktische moeilijkheden zou hebben beroepen (zij zou alleen het privacy-argument naar voren hebben gebracht).

De klacht faalt. De bedoelde praktische moeilijkheden zijn voor het hof niet meer dan een bijkomend argument. In rechtsoverweging 3.5.3.4 en 3.5.3.5 heeft het hof vastgesteld dat ABP aanvankelijk zelf had laten weten dat [verweerster] de gegevens niet behoefde op te geven omdat zij die gegevens reeds van ABP ontving; toen in dit laatste verandering kwam, heeft ABP die verandering en de consequenties daarvan voor wat ABP van [verweerster] verwachtte onvoldoende duidelijk met [verweerster] gecommuniceerd. Zoals blijkt uit rechtsoverweging 3.5.4 (‘Samenvattend…’) is dát voor het hof de grond voor het oordeel dat ABP haar recht heeft verwerkt. In de door het subonderdeel aangevallen overweging voegt het hof daar ten overvloede aan toe dat wat volgens ABP plicht van [verweerster] was, praktisch lastig uitvoerbaar is en dat ook daarom het op de weg van ABP lag om zich met [verweerster] over de verlangde opgave te verstaan.

Mij lijkt zeer wel verdedigbaar dat de praktische moeilijkheden die het hof hier met partijen bespreekt, zodanig in het verlengde liggen van wat tussen partijen reeds aan de orde was (volgens ABP een plicht van [verweerster] om opgave te doen, welke plicht volgens [verweerster] vanwege privacyredenen niet uitvoerbaar was), dat hoe dan ook toelaatbaar was dat het hof dit aan de orde stelde en, nadat partijen zich erover hadden kunnen uitlaten, het ook in de beoordeling betrok (dus eventueel ook als dragende grond). Waar uit rechtsoverweging 3.5.4 volgt dat het een overweging ten overvloede betreft, kan dit echter verder in het midden blijven.

Ook de overige klachten van het subonderdeel stuiten af op het karakter van de overwegingen van het hof als overwegingen ten overvloede.

De aanvullende procesinleiding houdt nog de klacht in dat het hof de omstandigheid dat ‘honderden vrijwillig aangesloten werkgevers’ de WW-gegevens wel konden aanleveren, niet in zijn beslissing heeft betrokken.¹⁸ Het oordeel dat het voor [verweerster] zeer lastig zou zijn om de WW-gegevens te achterhalen laat zich niet rijmen met ‘het vaststaand feit dat dit voor honderden andere werkgevers niet problematisch is geweest’, aldus de steller van het middel.

Als de steller van het middel doet voorkomen alsof geen andere vrijwillig bij ABP aangesloten werkgevers met het aanleveren van de betreffende WW-gegevens problemen ondervonden, klopt dit (dus) niet. Er zijn andere procedures gevoerd met een vergelijkbare inzet.²⁰ Op grond waarvan het hof als vaststaand zou hebben moeten aannemen dat ‘honderden’ vrijwillig aangesloten werkgevers de WW-gegevens wel konden aanleveren, licht de steller van het middel niet toe. Ik ben dan maar zelf het dossier doorgekropen.

Ik trek mijn conclusies. Dat de steller van het middel spreekt van ‘honderden werkgevers’ als ‘vaststaand feit’, is bepaald kras. Eerst bij mondelinge behandeling in hoger beroep is die formulering gebruikt. Eerder heeft ABP zich veel voorzichter uitgedrukt, ook in de memorie van antwoord naar aanleiding van de grief van [verweerster] . ‘Er zijn andere werkgevers die de informatie wel verstrekken’ is wat anders dan honderden werkgevers die dat doen. Hoe dan ook: het is het woord van ABP tegen [verweerster] geweest en niet een vaststaand feit zoals de steller van het middel poneert.

Last but not least: dat mogelijk vele werkgevers de WW-gegevens hebben kunnen aanleveren, is nog geen reden om te zeggen dat [verweerster] geen grond heeft om zich te beroepen op het vertrouwen dat zij aan het handelen en nalaten van ABP ontleende. Mijns inziens faalt de klacht reeds op deze grond.

Het tweede onderdeel gaat in subonderdeel 2.1 uit van de lezing dat de overwegingen en beslissingen van het hof in rechtsoverweging 3.5.3-3.5.4 in de sleutel staan van de tweede categorie van rechtsverwerking (onredelijke benadeling en/of verzwaring van de positie van [verweerster] ).

Voor deze lezing zie ik geen grond. De bedoelde overwegingen staan in de sleutel van de eerste grond voor rechtsverwerking, namelijk gerechtvaardigd vertrouwen. Vergelijk de bespreking van het eerste onderdeel, hiervoor.

Subonderdeel 2.2 gaat ervan uit dat in ieder geval rechtsoverweging 3.5.3.7 in de sleutel van onredelijke benadeling of verzwaring van de positie van [verweerster] staat. Voor die lezing heb ik begrip. Toch denk ik dat zij niet de juiste lezing is. Het hof stelt in rechtsoverweging 3.5.3.7 vast dat [verweerster] nadeel zou lijden als zij in haar vertrouwen niet zou worden beschermd, omdat zij de naheffing van premies redelijkerwijs niet meer voor rekening van haar opdrachtgevers kan brengen. Dat onderstreept volgens het hof dat de naheffing naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is. Dit is precies volgens het boekje: in gevallen van opgewekt vertrouwen is nadeel bij de wederpartij geen vereiste,²⁵ maar wel een relevante omstandigheid.²⁶

Als ik welwillend de klachten van het subonderdeel een plaats probeer te geven bij een beoordeling van nadeel als relevante omstandigheid (in plaats van als zelfstandige grond voor rechtsverwerking), dan zeg ik daarover kort het volgende. Volgens het kennelijke oordeel van het hof lijdt [verweerster] nadeel doordat zij redelijkerwijs geen gebruik meer kan maken van de doorberekening van premies die zij ten opzichte van haar opdrachtgevers heeft bedongen. Terecht zegt het hof dat ook [verweerster] zich jegens die opdrachtgevers in overeenstemming met de eisen van redelijkheid en billijkheid moet gedragen. Aan de overtuigingskracht van deze overweging doet niet af dat [verweerster] mogelijk wel over een deel van de periode waarop de naheffing door ABP ziet, zich op haar opdrachtgevers zou kunnen verhalen. In dat geval resteert immers nog steeds een (zeer) aanzienlijk nadeel voor [verweerster] . Ten slotte nog: voor zover de klachten van het subonderdeel veronderstellen dat [verweerster] niet uit kon gaan van de juistheid en volledigheid van de eerder toegezonden premienota’s, bouwt ABP vergeefs voort op de klachten van het eerste onderdeel.

Ik merk nog op dat als de lezing van het tweede onderdeel dat het hof rechtsverwerking heeft aangenomen op grond van onredelijke benadeling of verzwaring van de positie van [verweerster] wel juist is, dat niet wegneemt dat het hof zijn beslissing ook grondt op gerechtvaardigd vertrouwen van [verweerster] . In dat geval is sprake van twee pijlers onder die beslissing. Houdt één van beide pijlers stand, dan bestaat bij de klachten tegen de andere pijler geen belang meer.

Het derde onderdeel richt zich rechtsoverweging 3.5.3.1 en bouwt daarbij voort op de eerste twee onderdelen. Uit wat hiervoor over het eerste en tweede onderdeel is gezegd, volgt dat ook het derde onderdeel niet tot vernietiging van het bestreden arrest kan leiden.

Dat geldt ook voor de voortbouwklachten die te lezen zijn in de tweede alinea van blad 17 van de procesinleiding in cassatie.