Parket bij de Hoge Raad, 12-01-2024, ECLI:NL:PHR:2024:33, 23/00667

Het cassatiemiddel bevat, na een inleiding, drie onderdelen (I t/m III). Onderdelen I en III vallen uiteen in verschillende subonderdelen.

Onderdeel I-ia klaagt dat het hof bij het juridisch kwalificeren van de gedragingen van de monteur de onrechtmatigheid ten onrechte heeft gebaseerd op de enkele omstandigheid dat de monteur met zijn nalaten de kans op een ongeval vergrootte en daarbij ten onrechte de hoegrootheid van de kans dat het gevaar zich zou realiseren niet onder ogen heeft gezien. Uit het vergroten van de kans op een ongeval kan namelijk niet de schending van een zorgvuldigheidsnorm worden afgeleid zonder de hoegrootheid van die kans onder ogen te zien en zonder ook andere relevante gezichtspunten in de oordeelsvorming te betrekken. Als dat anders zou zijn, zou doorgaans het enkele bestaan van causaal verband tussen een gedraging en schade meebrengen dat de gedraging onrechtmatig is. Niet reeds de enkele mogelijkheid van een ongeval, als verwezenlijking van aan een bepaald gedrag inherent gevaar, doet dat gedrag onrechtmatig zijn, aldus het onderdeel.

Naar vaste rechtspraak geldt als algemene maatstaf voor de beoordeling van de onrechtmatigheid van gevaarzettend gedrag dat niet reeds de enkele mogelijkheid van verwezenlijking van aan een bepaald gedrag inherent gevaar dat gedrag onrechtmatig doet zijn. Zodanig gevaarzettend gedrag is slechts onrechtmatig indien de mate van waarschijnlijkheid van die verwezenlijking als gevolg van dat gedrag zo groot is dat de dader zich naar maatstaven van zorgvuldigheid van dat gedrag had moeten onthouden. Daarbij moet niet alleen worden gelet op de kans op schade, maar ook op de aard van de gedraging, de aard en ernst van de eventuele schade en de bezwaarlijkheid en gebruikelijkheid van het nemen van voorzorgsmaatregelen.⁸

In rov. 2.12 heeft het hof geoordeeld dat de monteur een fout heeft gemaakt waarvoor [eiseres] , als zijn werkgever, aansprakelijk is. Hiertoe heeft het hof overwogen dat (i) het ontstaan van een knik in de brandstofleiding vermijdbaar was en bij een zorgvuldige (visuele) controle die van de monteur verwacht had mogen worden, ontdekt zou zijn, (ii) het (probleem van een knik in de brandstofleiding) geen onbekend of zeer zeldzaam fenomeen betreft waarop de monteur redelijkerwijs niet bedacht behoefde te zijn, en (iii) de monteur tekortgeschoten is in de zorg die van hem verwacht mocht worden. Deze rechtsoverweging moet in samenhang worden gelezen met rov. 2.14 en 2.15 waar het hof het relativiteitsvereiste heeft behandeld en waar het gezichtspunt van de kans op schade (voldoende) aan bod komt. Daaruit blijkt dat het hof van oordeel is dat er een (voldoende) reële kans op ongevallen bestond. Het hof heeft immers in rov. 2.14 en 2.15 overwogen:

Bij schending van ongeschreven zorgvuldigheidsnormen bestaat een nauwe samenhang tussen onrechtmatigheid en relativiteitsvereiste¹⁰, omdat deze immers in gevallen van gevaarzetting bijna samenvallen.¹¹ De klacht dat het hof de kans op schade niet in rov. 2.12 heeft meegewogen, faalt bij gebrek aan feitelijke grondslag, nu uit de daarop volgende rov. 2.14 en 2.15 volgt dat het hof deze kans wél heeft meegewogen bij het relativiteitsvereiste. Het onderdeel faalt dus.

Onderdeel I-ib betoogt dat als het hof met zijn vaststelling in rov. 2.12, dat een knik in de slang niet een onbekend of zeer zeldzaam fenomeen is waarop de monteur redelijkerwijs niet bedacht hoefde te zijn, iets bedoeld mocht hebben te zeggen over de kans dat het gevaar zich realiseert, zijn oordeel in dat geval bij gebrek aan logica niet met redenen is omkleed. Een knik in de slang veroorzaakt doorgaans namelijk geen ongelukken: de kans op een knik in de slang zegt daarmee onvoldoende over de kans op een ongeval, aldus het onderdeel.

Onderdeel I-ib bouwt voort op het voorafgaande onderdeel en deelt het lot daarvan.

Onderdeel I-iia klaagt dat het hof heeft vastgesteld dat het niet-uitvoeren van de visuele controle waarbij de knik in de brandstofleiding zou zijn opgemerkt, althans de gedraging van de monteur, jegens NS en Prorail onrechtmatig was, zonder bij die kwalificatie de aard en ernst van eventuele schade of van het in het leven geroepen gevaar te betrekken. Dat is volgens het onderdeel onjuist, omdat voor het antwoord op de vraag of een gedraging die voor een ander een gevaar in het leven kan roepen onrechtmatig is, de aard en ernst van eventuele schade of van het in het leven geroepen gevaar een relevant gezichtspunt is.

Ook voor deze klacht geldt dat het hof het gezichtspunt van de aard en ernst van de eventuele schade niet heeft meegewogen in rov. 2.12, maar wél in rov. 2.14 in het kader van het relativiteitsoordeel. Het hof heeft daarin immers overwogen dat het gaat om mogelijk ernstige schade in de zin van letselschade en zaakschade. Het onderdeel faalt dus bij gebrek aan feitelijke grondslag.

Onderdeel I-iib bevat een motiveringsklacht voor het geval dat het bestreden arrest toch zo moet worden begrepen dat hetgeen in rov. 2.14 is overwogen mede ten grondslag ligt aan het oordeel in rov. 2.12 dat de monteur een fout heeft gemaakt. Voor dat geval klaagt het onderdeel dat het hof de rechtsgevolgen van de gedraging van de monteur heeft gebaseerd op een andere gedraging dan de gedraging die aan de aansprakelijkheid ten grondslag ligt. Het hof heeft die rechtsgevolgen in rov. 2.14 gebaseerd op wat er in het algemeen allemaal voorstelbaar is bij reparaties van een tractor. Daarbij heeft het hof een probleem als voorbeeld aan zijn gedachtegang ten grondslag gelegd, maar dat voorbeeld (“de remmen weigeren bijvoorbeeld”) zegt niet iets over de gedraging waarop in dit geval de aansprakelijkheid is gebaseerd. In dit geval is sprake van een gevaar van een heel andere aard en grootte dan het gevaar dat zich voordoet als de remmen weigeren. Het onderdeel vermeldt voorts nog dat [eiseres] in feitelijke instanties nog aandacht heeft gevraagd voor de gevaarverschillen bij verschillende gedragingen.

Over deze klacht merk ik het volgende op. Het hof heeft kennelijk in rov. 2.14 het oog gehad op technische defecten die leiden tot het (plotseling) onbeheersbaar zijn van een zwaar motorvoertuig en waarover de bestuurder dan geen enkele controle meer heeft. Dat is het geval met het door het hof genoemde voorbeeld dat door een technisch defect de remmen van een tractor weigeren waarmee op de openbare weg wordt gereden en ook met het geval in deze zaak, namelijk dat door een technisch defect (het ontstaan van een knik in de brandstofleiding) de motor kan stilvallen van een tractor waarmee op de openbare weg wordt gereden. In beide situaties bestaat een (voldoende) reële kans op ongevallen. De stellingen in feitelijke instanties, die door het onderdeel worden aangehaald, zijn door [eiseres] aangevoerd in het kader van de toerekening van de schade en zijn door het hof in rov. 2.19 behandeld en verworpen. De motiveringsklacht dat het hof de rechtsgevolgen van de gedraging van de monteur heeft gebaseerd op een andere gedraging dan de gedragingdie aan de aansprakelijkheid ten grondslag ligt, faalt dan ook.

Onderdeel I-iii ¹² klaagt dat in de gedachtegang van het hof die ten grondslag ligt aan het onrechtmatigheidsoordeel, geen enkele aandacht wordt besteed aan de omstandigheid dat sprake was van een nalaten (dat volgens het onderdeel waarschijnlijk minder snel tot aansprakelijkheid leidt dan een doen). Dat is onjuist, omdat voor het antwoord op de vraag of een gedraging die voor een ander een gevaar in het leven kan roepen onrechtmatig is, de aard van de gedraging een relevant gezichtspunt is, aldus het onderdeel.

Het onderdeel gaat uit van een onjuiste rechtsopvatting. Meestal hangen gevallen van onrechtmatige gevaarzetting samen met een of andere vorm van nalatigheid, zoals het geval dat gevaarzetting onrechtmatig is wegens het achterwege laten van een waarschuwing of (andere) veiligheidsmaatregel.¹³ Echter, in het geval dat de partij die onrechtmatig handelen wordt verweten zélf het achterliggende gevaar in het leven heeft geroepen, gaat het nog altijd om aansprakelijkheid voor actief handelen.¹⁴ Dat geldt dus ook voor de monteur die heeft verzuimd om tijdens en na de reparatiewerkzaamheden de brandstofleiding zorgvuldig visueel te controleren. Het onderdeel faalt daarom.

Onderdeel I-iv bevat een algemene rechtsklacht die voortbouwt op de voorafgaande onderdelen. Het onderdeel deelt het lot daarvan.

Onderdeel I-v is gericht tegen de laatste twee volzinnen van rov. 2.14 van het bestreden arrest. Het onderdeel klaagt dat het hof heeft miskend dat de kans dat een gedraging letselschade oplevert niet ter zake doet voor de beoordeling van de vraag of diezelfde gedraging ook onrechtmatig is jegens degene die ten gevolge van die gedraging zaakschade lijdt. De enkele omstandigheid dat een gedraging, die strekt tot bescherming tegen letselschade, ook zaakschade kan veroorzaken, brengt immers niet mee dat die norm ook strekt tot bescherming tegen zaakschade, aldus het onderdeel.

Het onderdeel gaat uit van een onjuiste lezing van het bestreden arrest. Uit rov. 2.14 (en rov. 2.15) blijkt dat het hof van oordeel is dat de geschonden norm zowel strekt ter bescherming tegen letselschade als tegen zaakschade. In rov. 2.14 valt niet te lezen dat het hof heeft geoordeeld dat de geschonden norm uitsluitend strekt ter bescherming tegen letselschade. Evenmin valt daarin te lezen dat het hof zijn oordeel dat de geschonden norm strekt ter bescherming tegen zaakschade afhankelijk heeft gemaakt van zijn oordeel dat de geschonden norm strekt ter bescherming tegen letselschade. Dat het hof in rov. 2.14 eenvoudigweg van oordeel is dat de geschonden norm zowel strekt ter bescherming tegen letselschade als tegen zaakschade wordt bovendien nog bevestigd door de eerste volzin van rov. 2.18. Het onderdeel mist dus feitelijke grondslag en faalt om die reden.

Onderdeel I-vi betoogt dat het hof in rov. 2.14 de vraag of het niet visueel controleren waardoor een knik in een benzineleiding is ontstaan, waardoor schade is ontstaan aan zaken van eigenaren van objecten op of aan de weg, een normschending is jegens die eigenaren (in casu: NS en Prorail) positief heeft beantwoord aan de hand van een voorbeeld van (a) een veel gevaarlijker gedraging (namelijk: een gedraging waardoor ‘de remmen weigeren’) en (b) een bij die andere gedraging behorend typisch gevaar, dat een gevaar van andere aard is, namelijk het gevaar van letselschade. Het antwoord op de vraag of een monteur ter bescherming van zaken van eigenaren zoals NS en Prorail jegens dergelijke partijen gehouden is om visueel te controleren of een brandstofleiding niet geknikt is, laat zich echter niet logisch afleiden uit het antwoord op de vraag of een monteur ter bescherming tegen letselschade en zaakschade van de tractorbestuurder en andere verkeersdeelnemers moet voorkomen dat de remmen weigeren. De redenering die het hof in rov. 2.14 ontvouwt, leidt wegens gebrek aan logica dan ook tot een motiveringsgebrek, aldus het onderdeel.

Het onderdeel bouwt in wezen voort op de voorafgaande onderdelen en deelt het lot daarvan. Ik merk (nogmaals) op dat het bestreden oordeel van het hof niet onbegrijpelijk is. Het hof heeft in rov. 2.14 het oog gehad op technische defecten die leiden tot het (plotseling) onbeheersbaar zijn van een zwaar motorvoertuig en waarover de bestuurder dan geen enkele controle meer heeft. Het hof heeft het antwoord op de vraag of de normschending strekt tot bescherming van de belangen van NS en Prorail niet positief beantwoord aan de hand van de gedraging waardoor de remmen weigeren.

Onderdeel I-vii is gericht tegen rov. 2.15 waarin het hof heeft overwogen dat tussen partijen niet ter discussie staat dat de in dit geval geschonden norm bedoeld was om een defect aan de tractor te voorkomen en dat de conclusie dan ook is dat de norm ook strekt ter bescherming van de belangen van derden die deelnemen aan het verkeer of eigenaar zijn van objecten op of aan de weg. De vraag waartegen een geschonden norm bescherming biedt, is een zuivere rechtskwestie, zodat het daarom onjuist is het antwoord op de vraag naar de strekking van de norm af te leiden uit de consensus daarover tussen partijen, aldus het onderdeel.

De klacht berust op een onjuiste lezing van het bestreden arrest. Het hof heeft in rov. 2.14 de vraag beantwoord waartegen de bij een zorgvuldige reparatie aan een tractor in acht te nemen normen (hierna ook: reparatienormen) bescherming bieden. Het hof heeft daarbij overwogen dat reparatienormen veiligheidsnormen betreffen voor zover schending ervan tot een defect aan de tractor kan leiden. Of schending van een reparatienorm kan leiden tot een defect aan de tractor is geen juridische kwestie, maar een kwestie van feitelijke aard. Het hof heeft dan ook in de eerste zin van rov. 2.15 overwogen dat de in dit geval geschonden (reparatie)norm bedoeld was om een defect aan de tractor te voorkomen, hetgeen niet tussen partijen ter discussie staat. Gelet op het in rov. 2.14 gehanteerde toetsingskader, heeft het hof de desbetreffende normschending klaarblijkelijk gekwalificeerd als een veiligheidsnorm. Een dergelijke veiligheidsnorm strekt volgens dat toetsingskader ook tot bescherming van de belangen van anderen dan de eigenaar van de tractor en/of de opdrachtgever van de reparatie van de tractor. De conclusie van het hof in de tweede zin van rov. 2.15 (dat de norm ook strekt ter bescherming van de belangen van derden die deelnemen aan het verkeer of eigenaar zijn van objecten op of aan de weg) is dan ook een uitwerking van het in rov. 2.14 opgenomen toetsingskader. Kortom, het hof heeft het antwoord op de vraag waartegen de geschonden norm bescherming biedt niet afgeleid uit de consensus daarover tussen partijen, maar uit het door het hof geschetste toetsingskader in rov. 2.14. Het onderdeel faalt dus.

Onderdeel I-viii klaagt dat het hof buiten de grenzen van de rechtsstrijd is getreden doordat het hof in rov. 2.15 heeft aangenomen dat tussen partijen niet ter discussie staat dat in dit geval de geschonden norm bedoeld was om een defect aan de tractor te voorkomen. De hele kern van het partijdebat was immers dat partijen het nu juist niet eens waren over de geschonden norm. [eiseres] heeft immers in feitelijke instanties¹⁵ herhaaldelijk verdedigd dat een eventuele normschending slechts een contractuele niet-nakoming zou zijn en juist niet een buitencontractuele norm, zoals de norm die het hof in rov. 2.15 voor ogen had, aldus het onderdeel.

Het onderdeel klaagt dat het hof zou hebben miskend dat partijen discussie hadden over het beschermingsbereik van de geschonden norm, omdat [eiseres] zich in feitelijke instanties op het standpunt heeft gesteld (zakelijk weergegeven) dat de normschending alleen de belangen van de opdrachtgever van de reparatiewerkzaamheden beschermt en niet die van derden, zoals NS en Prorail. Dat het hof deze stelling van [eiseres] niet heeft miskend volgt uit rov. 2.13, waarin het hof de desbetreffende stelling van [eiseres] over het beschermingsbereik heeft weergegeven, en uit rov. 2.14 en 2.15, waarin het hof die stelling heeft verworpen. Het onderdeel mist dus feitelijke grondslag en faalt.

Onderdeel II is gericht tegen rov. 2.20, waarin het hof heeft overwogen dat het feit dat NS en Prorail slechts materiële schade hebben geleden niet aan toerekening van de schade aan de fout van de monteur van [eiseres] in de weg staat, omdat de geschonden norm ook strekt ter bescherming tegen materiële schade. Het onderdeel klaagt dat het hof heeft miskend – op dezelfde gronden als uiteengezet in onderdelen I-v tot en met I-viii – dat niet sprake is van een geschonden norm die strekt tot bescherming tegen zaakschade.

De klacht bouwt voort op onderdelen I-v tot en met I-viii en deelt het lot daarvan.

Onderdeel III-i betoogt dat indien de aansprakelijkheidsverzekeraar (Vivat) van de ene hoofdelijk medeaansprakelijke (Westo) als cessionaris de schade op een andere hoofdelijk aansprakelijke ( [eiseres] ) verhaalt, bij dat verhaal dat gedeelte van de schade dat haar eigen verzekerde aangaat in de onderlinge verhouding met de andere hoofdelijk aansprakelijke voor eigen rekening van de verzekeraar dient te blijven. In elk geval geldt dat in deze zaak waarin de aansprakelijkheidsverzekeraar de vordering van de benadeelde heeft overgenomen tegen betaling van een bedrag dat gelijk is aan de door de benadeelde geleden schade. Indien de aansprakelijkheidsverzekeraar van de aansprakelijke de schade van de benadeelde niet vergoedt, maar de schadevergoedingsvordering van de benadeelde geleverd krijgt tegen betaling (specifieker tegen betaling van een geldbedrag dat gelijk is aan de schade), dan verkrijgt de aansprakelijkheidsverzekeraar jegens andere aansprakelijken voor dezelfde schade namelijk niet meer rechten dan hij door subrogatie zou hebben verkregen als hij de schade zou hebben vergoed. Het onderdeel klaagt dat het hof dit heeft miskend.¹⁶

Onderdeel III-ii betoogt dat het voorgaande eveneens meebrengt dat het onjuist is dat het hof bij de beoordeling van de omvang van het toe te wijzen bedrag – anders dan [eiseres] had bepleit¹⁷ – geen acht heeft geslagen op eventuele fouten van de chauffeur, die in dienst was bij Westo, en voor wiens fouten Westo in beginsel aansprakelijk is op de voet van art. 6:170 BW en ook geen acht heeft geslagen op de onderlinge verhouding waarin de geleden schade de hoofdelijk aansprakelijken aangaat. Volgens het onderdeel zijn rov. 2.23 t/m 2.25 op zichzelf genomen juist, waarin het hof heeft geoordeeld dat eventuele fouten van de chauffeur niet in de weg staan aan volledige aansprakelijkheid van [eiseres] voor de schade van NS en Prorail. Echter, daaruit is ten onrechte afgeleid dat die volledige aansprakelijkheid ook bestaat jegens de verzekeraar van een door de cedent aansprakelijk gehouden medeaansprakelijke die de schadevergoedingsvordering van de benadeelde geleverd heeft gekregen, terwijl die verzekeraar uit hoofde van de verzekering jegens die medeaansprakelijke gehouden zou zijn geweest de schade te vergoeden indien zou zijn komen vast te staan dat die medeaansprakelijke jegens de benadeelde (later cedent) voor de schade aansprakelijk was. Dat is niet anders indien de verzekeraar of de verzekerde medeaansprakelijke de aansprakelijkheid voor de schade jegens de cedent niet heeft erkend of zelfs heeft betwist, aldus het onderdeel.

De beide onderdelen klagen in de kern genomen dat het hof heeft verzuimd om met toepassing van art. 25 Rv ambtshalve ten gunste van [eiseres] een rechtsgrond aan te vullen.¹⁸ De onderdelen lenen zich voor gezamenlijke behandeling. Op grond van art. 25 Rv is de rechter verplicht ambtshalve de rechtsgronden aan te vullen. Voor ambtshalve aanvulling van de rechtsgronden door de rechter is noodzakelijk, maar ook voldoende, dat een partij zodanige feitelijke stellingen aan haar vordering of verweer ten grondslag legt dat deze de vordering kunnen dragen of het verweer kunnen doen slagen op de door de rechter bij te brengen rechtsgrond.¹⁹ Op grond van art. 24 Rv is de rechter immers gebonden aan de door partijen aangedragen feitelijke grondslag van de vordering of het verweer.²⁰ In hoger beroep is de rechtsstrijd bovendien begrensd door het grievenstelsel en de devolutieve werking. Hierbuiten, maar binnen het petitum en de feitelijke grenzen van het geschil, moet de rechter de rechtsgronden alleen aanvullen voor zover het rechtsregels van openbare orde betreft.²¹

Uit de in de procesinleiding genoemde vindplaatsen in de processtukken in de feitelijke instanties blijkt niet dat [eiseres] zodanige feitelijke stellingen aan haar verweer ten grondslag heeft gelegd dat deze het verweer kunnen doen slagen op de rechtsgrond die door de onderdelen wordt voorgestaan. Uit de eerste²² in de procesinleiding genoemde vindplaats blijkt namelijk slechts dat [eiseres] heeft aangevoerd dat Reaal de vordering jegens [eiseres] op grond van de overgelegde overeenkomsten van cessie instelt, waarbij zij als ware zij NS en Prorail [eiseres] aanspreekt, en dat [eiseres] dit ‘een erg kromme gang van zaken’ vindt. Ook de tweede²³ en derde²⁴ in de procesinleiding genoemde vindplaatsen bevatten geen beroep op de door de onderdelen voorgestane rechtsgrond, maar bevatten slechts een eigen schuld-verweer dat ziet op (het handelen van de chauffeur van) Westo en bevatten het verweer dat [eiseres] in het geheel niet aansprakelijk is. De beide onderdelen kunnen daarom niet tot cassatie leiden.

Tot slot bevat de procesinleiding nog de klacht (onder nr. 49) dat gegrondverklaring van één van de onderdelen ook het oordeel over de kosten vitieert. Deze klacht betreft een voortbouwklacht en deelt het lot van de voorgaande onderdelen.