Rechtbank Den Haag, 31-08-2022, ECLI:NL:RBDHA:2022:8625, C/09/618155 / HA ZA 21-843

De betrokken organen van de overheid

De wettelijke definitie van grond (het Besluit bodemkwaliteit)

Artikel 1 Bbk geeft de volgende definitie van ‘grond’:

“Vast materiaal dat bestaat uit minerale delen met een maximale korrelgrootte van 2 millimeter en organische stof in een verhouding en met een structuur zoals deze in de bodem van nature worden aangetroffen, alsmede van nature in de bodem voorkomende schelpen en grind met een korrelgrootte van 2 tot 63 millimeter, niet zijnde baggerspecie.”

In de nota van toelichting van het Bbk (p. 69) is over de opgenomen definities onder meer het volgende opgemerkt:

“De basisdefinities zijn gebaseerd op de samenstelling van het materiaal. De directe herkomst van het materiaal is daarmee niet bepalend voor de vraag of er sprake is van grond of baggerspecie. (...) Wel zal het steeds gaan om materiaal dat oorspronkelijk afkomstig is uit de bodem. Het moet immers gaan om materiaal «in een verhouding en met een structuur zoals deze in de bodem van nature worden aangetroffen». Met «van nature worden aangetroffen» wordt niet zozeer gedoeld op de directe herkomst van de gronddeeltjes, maar op de samenstelling van het materiaal. Het gaat erom dat het toe te passen product gronddeeltjes bevat (een samenstelling heeft) welke overeenkomt met gronddeeltjes die van nature in de bodem voorkomen en daarmee dat het toe te passen product dus ook geschikt is om als bodem te kunnen worden toegepast. Het materiaal hoeft dus niet rechtstreeks uit de bodem te komen, maar moet wel vergelijkbaar zijn met materiaal dat rechtsreeks uit de bodem komt.”

Verder staat in artikel 34 lid 2 Bbk:

“Voor de toepassing van dit besluit wordt onder grond of baggerspecie mede verstaan, grond of baggerspecie die is vermengd met ten hoogste 20 gewichtsprocenten bodemvreemd materiaal.”

In de nota van toelichting bij artikel 34 lid 2 van het Bbk (p. 150) wordt hierover onder meer het volgende opgemerkt:

“In grond of baggerspecie bevindt zich vaak bodemvreemd materiaal, zoals puin, hout of baksteenscherven, dat al in de bodem zit als het wordt afgegraven. Het gaat nadrukkelijk niet om het bijmengen van bodemvreemd materiaal in grond of baggerspecie. (...)”

Het ‘Kwalibo-stelsel’

De certificering van granuliet

Toepassing granuliet en interne discussie binnen de overheid

Ook is granuliet gebruikt voor het verondiepen (dat wil zeggen: het minder diep maken door ophoging van de bodem) van plassen waaruit zand is gewonnen. In 2012 is 260.000 ton granuliet voor verondieping gebruikt in de Kraaijenbergse plassen bij Cuijk.

In 2016 is 125.000 ton granuliet gebruikt in het project ‘Over De Maas’ (hierna ook te noemen ‘Over de Maas’). Dit is een zandwinnings- en natuurontwikkelingsproject in de uiterwaarden van de Maas tussen Alphen en Dreumel in de gemeente West Maas en Waal. Het project strekt ertoe dat het gebied na het winnen van delfstoffen wordt verondiept om natuurontwikkeling mogelijk te maken. Over de Maas valt onder verantwoordelijkheid van de afdeling Zuid Nederland van RWS (hierna: ‘RWS ZN’).

In verband met de discussie over de status van granuliet en toepasselijkheid van BRL 9321 heeft een aantal ambtenaren van RWS (Bodem+), na een eerste versie op 25 april 2019, op 13 juni 2019 een discussienotitie granuliet opgesteld (hierna te noemen: ‘de Concept-notitie’). In de Concept-notitie staat dat de notitie is afgestemd met ILT, RWS uitvoering en RWS handhaving en toezicht. In de Concept-notitie wordt, kort weergegeven, het volgende geconcludeerd:

“5. Beantwoording discussiepunten

Granuliet: grond of bouwstof?

(...)

Conclusie

Granuliet is een bouwstof omdat het niet voldoet aan de definitie van grond: Granuliet komt niet rechtstreeks uit de bodem maar is een (rest)product dat ontstaat bij het breken, zeven en spoelen van het rots (-stukken) tot verschillende granulaten en het ontwateren van het spoelgruis. Door deze bewerkingen is granuliet niet vergelijkbaar met materiaal dat rechtstreeks uit de bodem komt. De karakteristieken van granuliet als dichtheid, korrelgrootteverdeling, organische stofgehalte, structuur van de granuliet korrels en het ontbreken van een minerale lutumfractie zijn afwijkend. Daarnaast bevat granuliet een gering aandeel flocculant. Een stof die van nature niet in de bodem aanwezig is.

Op basis van de nota van toelichting bij het Bbk kan granuliet beoordeeld worden als (sorteer- en breker) zeefzand. Zeefzand is een verzamelnaam voor een product dat vrijkomt bij het proces van sorteren, breken en afzeven van met name bouw en sloopafval en heeft als zodanig geen relatie met bodemmateriaal. Gesteld is in de nota van toelichting dat zeefzand geen grond betreft.

Het aanmerken van granuliet als bouwstof sluit ook aan bij het advies van de Stichting bouwkwaliteit (SBK). Bij de beoordeling van BRL 9344:"De milieuhygiënische kwaliteit van fractie <500 μm vrijkomend bij de bewerking van primaire steenachtige materialen" heeft SBK ook aangegeven dat granuliet geen grond kan zijn: GIB breekt rots (-stukken) ten behoeve van verdere verwerking als o.a. vul- en toeslagmiddel in beton en asfalt. De rots(-stukken) worden hierbij toegepast als "bouwstof". SBK geeft aan dat granuliet daarmee ook een bouwstof is.

Door het toenmalig Ministerie van VROM en haar uitvoeringsorganisatie Bodem+ is bij eerdere vragen aangegeven dat granuliet als grond kan worden aangemerkt. Het Implementatieteam Bbk, een afvaardiging van het gemeente, provincies en het bedrijfsleven, adviseerde het ministerie om het materiaal als grond aan te merken. Een belangrijk argument hierbij was de naamgeving van granuliet als Noordse Leem en Rhona Leem. Dit suggereerde dat het materiaal grond is. Dit standpunt is door deze nadere beschouwing niet meer juist.

In artikel 7 van het Bbk is specifiek voor de bescherming van het oppervlakte water een zorgplicht opgenomen. Deze zorgplicht geldt aanvullend op de milieuhygiënische kwaliteit van granuliet zoals deze overeenkomstig het Bbk en de Rbk bepaald dient te worden. Het is een algemene aanvullende bepaling.

Zorgplicht artikel 7 Bbk

Degene die bouwstoffen, grond of baggerspecie toepast en die weet of redelijkerwijs had kunnen weten dat door zijn handelen of nalaten nadelige gevolgen voor een oppervlaktewaterlichaam ontstaan of kunnen ontstaan, die niet of onvoldoende worden voorkomen of beperkt door naleving van de bij of krachtens dit besluit gestelde regels, voorkomt die gevolgen of beperkt die zoveel mogelijk voor zover voorkomen niet mogelijk is en voor zover dit redelijkerwijs van hem kan worden gevergd.

Conclusie

Uit het onderzoek van GIB volgt dat, overeenkomstig de vereisten van het Bbk, granuliet geen verontreinigende stoffen bevat die tot nadelige gevolgen voor een oppervlaktewaterlichaam kunnen leiden. Hierbij is -mogelijk- niet gekeken naar mogelijke schadelijke effecten door de flocculant en de -mogelijke- aanwezigheid van aromatische koolwaterstoffen. Dit is gelet op de zorgplicht wel nodig.

(...)

(...)

Door GIB wordt momenteel voor granuliet op basis van de BRL 9321:"productcertificaat voor de milieuhygiënische kwaliteit van industriezand en gebroken industriegrind" een erkende kwaliteitsverklaring afgegeven. (...) Uit het processchema blijkt dat granuliet ontstaat door spoelwater te concentreren met behulp van cycloneren, flocculatie en persen. Dit is een heel ander proces dan in het toepassingsgebied van de BRL 9321 is bedoeld.

Daarnaast wordt in de BRL 9321 onder de definitie van industriezand en (gebroken) industriegrind verstaan: "van nature in de bodem voorkomend sedimentair materiaal". Granuliet is een industrieel product en niet een van nature in de bodem voorkomend sedimentair materiaal. Granuliet komt vrij (...) bij het breken en wassen van kwartsiet- en graniet. (...)

Conclusie

De BRL 9321 is niet bruikbaar als erkende kwaliteitsverklaring c.q. milieuhygiënische verklaring voor granuliet. Om de kwaliteit van granuliet aan te tonen kan GIB een partijkeuring uitvoeren of een Fabrikant Eigen Verklaring opstellen. (...)”

Op 20 juni 2019 is de Concept-notitie binnen het Implementatieteam besproken. In het verslag van de bespreking is hierover het volgende opgenomen:

“6. Granuliet

(..) geeft een presentatie ter toelichting van het vraagstuk Granuliet dat voor advies voorligt bij het IT.

(..) geeft in zijn presentatie aan dat de kernvraag is of het materiaal als grond of als bouwstof moet worden gezien. Daarnaast speelt de vraag of het materiaal onder de scope van de BRL9321 valt. De conclusie van (..) is dat het een bouwstof is en dat het niet valt onder de scope van de BRL9321.

(..) geeft aan dat zijn achterban het geen grond maar een bouwstof vindt en vindt dat het tevens niet onder de scope van de BRL9321 valt. Voorts vraagt (..) aandacht voor de afbraakproducten van de gebruikte flocculant.

Het IT geeft aan dat op basis van korrelgrootte het materiaal onder het begrip grond kan vallen maar qua structuur is het geen natuurlijk bodemmateriaal. In die zin volgt het IT de redeneerlijn in de notitie en adviseert het ministerie van I&W in haar uiteindelijke afweging aandacht te hebben voor de consequenties van beoordeling van het materiaal als bouwstof. Bouwstoffen mogen immers niet met de bodem worden vermengd en moeten terugneembaar worden toegepast. Het IT geeft aan dat de keuze ook consequenties heeft voor erkenningen heeft die zijn afgegeven op basis van BRL certificering.”

Op 27 juni 2019 heeft een gesprek plaatsgevonden tussen GIB en RWS. Een medewerker van RWS Bestuursstaf (RWS BS) heeft een intern verslag gemaakt van dit gesprek, dat diezelfde avond aan een medewerker van RWS WVL (Water Verkeer en Leefomgeving) is verstuurd. In het interne verslag staat onder meer het volgende:

“Kort schrijf ik op wat ik er uit heb meegenomen:

Adviseur voor beleid

Handhaver

Assetmanager/opdrachtgever

Vervolgens heeft op 1 juli 2019 een gesprek plaatsgevonden tussen RWS en GIB, in aanwezigheid van Zijlstra. Op 2 juli 2019 heeft GIB een schriftelijke reactie gegeven op de Concept-notitie, die volgens GIB veel onjuistheden bevat. Op 12 juli 2019 hebben DGWB en GIB een gesprek gehad naar aanleiding van de Concept-notitie. Na afloop van dit gesprek heeft GIB het volgende per e-mail aan DGWB bericht:

“(...) Fijn dat we gezamenlijk tot de conclusie zijn gekomen dat Granuliet als grond gezien kan blijven worden.

Wij hebben ervaren dat jullie de urgentie inzien en dat jullie direct vervolgacties inzetten richting IL&T en RWS.”

In een interne beslisnota van RWS van diezelfde dag wordt aan de DG RWS geadviseerd te besluiten dat granuliet grond is. In de beslisnota wordt benoemd dat GIB 85% van het grind voor asfalt levert. In de argumentatie van het besluit wordt verwezen naar de Concept-notitie, waarin Bodem+, ILT en RWS ON hebben geadviseerd te kiezen van kwalificatie van granuliet als bouwstof. Hierover wordt in de beslisnota het volgende gezegd:

“Buiten de milieuhygiënische consequenties, zijn de maatschappelijke gevolgen van deze keuze niet meegewogen. Deze wel meewegende, is het advies te kiezen voor de classificering als grond, omdat de milieuhygiënische consequenties te licht zijn in vergelijking met de andere maatschappelijke consequenties.”

Op 10 oktober 2019 heeft de DG Water en Bodem (‘DG WB’) een memo verstuurd aan de DG RWS (hierna: de Memo van 10 oktober 2019), waarin hij laatstgenoemde informeert over zijn standpunt over het kwalificeren van granuliet als grond en over de certificering van granuliet. In de memo wordt hierover onder meer het volgende opgemerkt:

“In eerste instantie is de vraag – is granuliet een bouwstof of grond – behandeld door specialisten van WVL, ILT en RWS ON en zijn standpunten verkend. Vanuit deze specialistische benadering zijn in april en juni conceptnotities gemaakt. Hierin wordt geconcludeerd dat granuliet een bouwstof is. Daarna is de laatste versie van de notitie besproken met betrokken belanghebbenden. Vastgesteld is dat in de conceptnotities voorbij wordt gegaan aan het feit dat granuliet vanaf de inwerkingtreding van het Besluit bodemkwaliteit (sinds 2008) als grond is beschouwd. De bredere maatschappelijke gevolgen van de keuze zijn in de conceptnotitie niet in beeld gebracht. DGWB heeft daarom in overleg met RWS vastgesteld dat – gezien de historie en context – geen nieuwe overtuigende argumenten zijn aangedragen om het toepassen van granuliet als grond niet te accepteren. Daarom kan Granuliet nog steeds als grond – onder de regels van het Besluit Bodemkwaliteit – worden toegepast. Inmiddels heeft ILT aangegeven geen bezwaar te hebben tegen de huidige wijze van certificeren van granuliet (o.g.v. normdocument BRL 9321), dit in afwachting van een nieuw te ontwikkelen normdocument (BRL 9344).”

In de Memo van 10 oktober 2019 wordt in een voetnoot nog opgemerkt over granuliet:

“Granuliet is een bijproduct van de productie van ‘graniet granulaat’, Graniet granulaat wordt in grote hoeveelheden toegepast in de asfaltindustrie. Graniet Import Benelux (GIB) is hiervoor één van de belangrijkste leveranciers.”

De aanloop naar de eerste uitzending van Zembla over granuliet

Het betreft, allereerst, een onderzoeksrapport van RoyalHaskoningDHV (hierna: ‘Haskoning’) van 29 mei 2019 dat antwoord geeft op de vraag of en welk effect het gebruik van flocculant zou kunnen hebben op de milieuhygiënische kwaliteit van de omgeving. In het rapport concludeert Haskoning in antwoord op die vraag het volgende:

“De flocculant is intrinsiek op basis van Europese wet- en regelgeving beoordeeld als niet persistent, niet bioaccumulerend en niet toxisch. Dit verklaart ook het gebruik van de flocculant bij onder andere de zuivering van drinkwater, de behandeling van afvalwater, als bodemverbeteraar en ter beperking van erosie op bouwplaatsen. Het gebruik van de flocculant in het productieproces zal om die reden niet leiden tot een, ten opzichte van het niet steekvaste product, toevoeging van een verontreiniging.

Het gebruik van de flocculant bij de productie van het steekvaste product (granuliet of Noordse Leem) en de aansluitende toepassing van het product heeft om diezelfde reden geen effect op de milieuhygiënische kwaliteit van de omgeving.

Daarnaast merken wij op dat de flocculant enkel zorgt voor binding van de fijne fractie en geen chemische reactie initieert waardoor de samenstelling of de eigenschappen van het product verandert. (...)

Samengevat zien wij uit milieuhygiënisch oogpunt geen bezwaren in het gebruik van de flocculant bij de productie van het steekvaste granuliet of de toepassing daarvan.”

In een e-mail van 30 januari 2020 heeft Zembla aangekondigd dat de uitzending over het onderwerp granuliet gepland staat op 6 februari om 20:25 uur. Ook heeft Zembla de volgende nadere vragen aan Stupers/GIB gesteld:

“U citeert de definitie van grond uit het Besluit Bodemkwaliteit (Bbk). In deze definitie staat onder meer dat grond organische stof bevat. Uit het rapport van Schreurs dat u ons hebt gestuurd blijkt dat de partij granuliet zeer weinig organische stof bevat. Wij hebben hierover deskundigen van onder meer de universiteit Wageningen en instituut Deltares geraadpleegd en zij verklaren dat op basis van de definitie uit het Bbk en het Schreursrapport niet kan worden gesteld dat granuliet grond is. Ook specialisten binnen de overheid concluderen dat granuliet een bouwstof of afvalstof is en geen grond. Wat is uw reactie hier op?

Granuliet is volgens de definitie van het Bbk geen grond. Toch is het materiaal onder de noemer grond toegepast in een verondieping. We hebben deze informatie voorgelegd aan oud-officier van justitie Gustaaf Biezeveld (hierna in dit vonnis te noemen: ‘Biezeveld’, rechtbank). Volgens Biezeveld overtreedt Graniet Import Benelux/Bontrup hiermee de Wet Bodembescherming, wat de toepassing een illegale handeling maakt. Wat is uw reactie hier op?

Graniet Import Benelux/Bontrup is er meerdere malen op gewezen dat BRL 9321 niet van toepassing is op granuliet. Toch blijft het bedrijf BRL 9321 gebruiken voor granuliet. Volgens oud-officier van Justitie Gustaaf Biezeveld pleegt het bedrijf hiermee valsheid in geschrifte. Wat is uw reactie hier op?

In een e-mail van 3 februari 2020 heeft Stupers op de door Zembla gestelde aanvullende vragen gereageerd. In reactie op de door Zembla gestelde standpunten van deskundigen van de Universiteit Wageningen en Deltares heeft Stupers, kort gezegd, geantwoord dat hij niet weet wie deze personen zijn, of zij namens het gezag van de universiteit en Deltares spreken, en op basis van welke informatie zij hun oordeel hebben geveld. Verder schrijft Stupers:

“Vraag 1

Vraag 2

Je verwijst naar het oordeel van een oud-OvJ. lk kan hierop niet reageren, want ik weet niet met welke vraag of informatie je hem hebt benaderd. Weet hij bijvoorbeeld dat er een BSB-certificaat is? Weet hij dat de vergunning door het bevoegd gezag is verleend? Ben je er zeker van dat je de oud-OvJ de juiste en volledige informatie hebt verstrekt voordat hij tot zijn oordeel kwam?

Vraag 3

Ten aanzien van BRL 9321 geldt dat GIB zich baseert op het BSB-certíficaat van SGS. GIB is al meer dan 10 jaar geldig gecertificeerd. lk weet niet wie je bedoelt met degenen die GIB "er meerdere malen op hebben gewezen" dat dit niet de juiste BRL zou zijn. Voor ons doet alleen de mening ertoe van degenen die bevoegd zijn een beslissing te nemen. lk verwijs je hiervoor naar het Ministerie, RWS of SGS.”

Zembla heeft voorafgaand aan de uitzending ook verschillende vragen gesteld aan RWS en IenW (gezamenlijk). Daarbij heeft Zembla ook aan IenW de uitlatingen van de door haar geraadpleegde deskundigen en oud-officier van justitie Biezeveld voorgehouden (zie ook de e-mail van Zembla van 30 januari 2020 aan GIB, 2.53). IenW en RWS hebben in e-mails van 16 januari 2020, 24 januari 2020 en 3 februari 2020 gezamenlijk op de vragen van Zembla geantwoord. IenW en RWS hebben in antwoord op de vragen onder meer het volgende aan Zembla medegedeeld:

“(...) Op grond van het Besluit bodemkwaliteit kan granuliet als grond worden gekenmerkt. Omdat het materiaal in het verleden lange tijd als grond is gekenmerkt en er geen overtuigende argumenten zijn om granuliet niet als grond te accepteren, heeft het ministerie ingestemd met de keuze om granuliet als grond te kenmerken. Dit betekent vervolgens dat granuliet aan alle wettelijke eisen - inclusief de zorgplicht - voor grond moet voldoen. Hiermee is het ook mogelijk om granuliet toe te passen in een diepe plas, mits aan de eisen van het Besluit bodemkwaliteit en de Waterwet wordt voldaan .

(...)

In het overleg van het Implementatieteam van 26-3-2009 is de casuïstiek granuliet besproken met de vraagstelling of dit materiaal onder de definitie van 'grond' dan wel de definitie van 'bouwstof' valt, met als uitspraak dat granuliet 'grond' betreft. In het overleg van 25-6-2013 van het Implementatieteam is de definitie van granuliet nogmaals besproken zonder een eensluidende nieuwe uitspraak.

(...)

Er is geen algemeen of landsdekkend beeld van welke partijen granuliet als grond hebben gekenmerkt. Wel is ons bekend dat nuttige toepassingen van granuliet als grond in het verleden hebben plaatsgevonden met instemming van bevoegd gezag Rijkswaterstaat, waterschappen (nat) en gemeenten (droog).

(...)

Granuliet bevat inderdaad een laag organisch stofgehalte. In Nederland komt echter ook grond voor met vrijwel geen organisch stof, bijvoorbeeld dekzanden. Een materiaal met een laag organisch stofgehalte kan op basis van het Besluit bodemkwaliteit ook als grond worden gekwalificeerd en ook duurzaam een bodemfunctie vervullen, mits het materiaal milieu hygiënisch verantwoord wordt toegepast. Hiervoor zijn regels gesteld in het Besluit bodemkwaliteit.

(...)

De definitie voor grond in het Besluit bodemkwaliteit bepaalt of een materiaal als grond kan worden gekenmerkt. Deze definitie is dan ook de basis om granuliet als grond te kenmerken. Granuliet wordt op dit moment als grond geleverd met een erkende kwaliteitsverklaring op grond van de BRL 9321.

(...)

Een materiaal kan in het kader van het Besluit bodemkwaliteit worden gekenmerkt als grond of een bouwstof. De indeling van het Besluit bodemkwaliteit in deze categorieën kan soms interpretatievragen oproepen. Granuliet wordt gekwalificeerd als grond onder het Besluit bodemkwaliteit en is een relatief schoon materiaal. Licht verontreinigde grond en baggerspecie kan in een diepe plas worden toegepast mits de verondieping als nuttig en functioneel kan worden gekenmerkt. Dat is bij het project over de Maas het geval en daarmee is niet sprake van een illegale stort.

(...)

Door het ministerie van IenW is aangegeven dat er geen bezwaar is tegen de huidige wijze van certificeren van granuliet (o.g.v. normdocument BRL 9321). Dit in afwachting van een nieuw te ontwikkelen normdocument (BRL9344). RWS handelt overeenkomstig dit standpunt.

(...)

Het gebruik van (..) flocculant is gangbaar en bekend, tevens toegestaan volgens

Europese en Nederlandse wet- en regelgeving. Zowel meetwaarden door leverancier GIB als onderzoek door RWS tonen aan dat geen gehalten aanwezig zijn boven de detectielimieten in het granuliet. Zie ook uit onderzoek aangeleverd door GIB: Royal Haskoning (23 mei 2019) (...) en SoilConsult (19 juni 2019).

In de antwoorden van RWS en IenW zijn bij de verwijzing naar de rapporten van Haskoning en SoilConsult ook kort de conclusies uit die rapporten weergegeven (zie 2.49 en verder).

De eerste uitzending van Zembla van 6 februari 2020

In het begin van de Eerste Uitzending wordt door de voice-over van Zembla het volgende gezegd (0:27 min):

"In deze uitzending onthullen we dat tegen de regels in afval van een groot Amsterdams bouwstoffenbedrijf gestort wordt in de Gelderse natuurplas Over de Maas."

Verderop in de Eerste Uitzending wordt – in antwoord op de door Zembla opgeworpen vraag wat granuliet precies is – een interview afgenomen met een steenhouwer, die laat zien dat bij het schuren van graniet slijpsel vrijkomt en dat hij dit slijpsel als afval ziet. Na dit fragment wordt het volgende door de voice-over van Zembla gezegd (12:14 min):

"Als het granuliet voor een steenhouwer afval is, en hij er voor moet betalen om er vanaf te komen. Hoe is het dan mogelijk dat het granuliet van dit bedrijf gestort wordt in een natuurplas? We vragen het aan Bontrup, maar die willen geen interview geven. Wel sturen ze een certificaat om ons te overtuigen dat ze niets illegaals doen. Volgens dat certificaat is granuliet geen afvalstof, maar een grondsoort. En schone grond mag toegepast worden in natuurplassen.”

In de uitzending heeft Zembla ook gevraagd aan dhr. Joop Harmsen (toen gepensioneerd maar tot 2018 als milieuchemicus verbonden aan de universiteit Wageningen, hierna te noemen: ‘Harmsen’) om zich uit te laten over granuliet. Daartoe worden door Bosma een monster van granuliet en het BRL 9321 certificaat aan Harmsen getoond. In de uitzending wordt hier vervolgens onder meer het volgende gezegd (vanaf 13:19):

“(voice-over Zembla): "Milieuchemicus Joop Harmsen is gespecialiseerd in bodem- en waterverontreiniging. Hij is meteen duidelijk.”

(Harmsen): "Nee dit is geen grond."

(voice-over): "Volgens hem is granuliet geen grondsoort onder meer omdat er nauwelijks organisch materiaal in zit.”

(Bosma): "Zou u het in uw tuin willen hebben?'

(Harmsen): "Nee, dat zou ik absoluut niet en dat vind ik een bovendien altijd een goed criterium voor of iets grond is: zou je het in tuin willen hebben? En dit materiaal, ik ben bang dat er niets op groeit. Dat elk plantje dat je erin stopt, dat ie doodgaat;”

(...)

(voice-over Zembla): "We laten Harmsen het certificaat zien dat we van Bontrup hebben gekregen, en dat ook door Rijkswaterstaat gebruikt wordt om aan te tonen dat er niets illegaals gebeurt.”

(Harmsen): "De eerste stap is verkeerd door het industriezand te noemen. Het is gewoon..ja dat is het in mijn ogen niet, het is geen zand. Het is dus een onjuist certificaat want het is een certificaat van een product waar het niet overgaat."

(Bosma): "Maar wat vindt u ervan dat dit wel het certificaat is dat ze uiteindelijk aan de bewoners hebben gegeven, aan ons geven, waar ze mee de boer op gaan, om te laten zien, nou dit product voldoet gewoon?”

(Harmsen): "Nou ik denk dat dit een kwestie is van overdonderen, we hebben een certificaat, dus we voldoen."

(Bosma): "Indruk maken?”

(Harmsen): "Indruk maken, ja van: 'het voldoet, dus jullie hebben niets te zeuren'."

Ook zijn in de uitzending forensisch onderzoeker Ton Diepeveen (hierna: ‘Diepeveen’) en oud-officier van justitie Biezeveld aan het woord geweest. In de uitzending is het volgende fragment te zien en te horen (15:19 – 17:05):

“(Voice-over Zembla): Ton Diepeveen is voormalig milieuhandhaver en forensisch onderzoeker. Ook hij is ervan overtuigd dat het certificaat niet bij het granuliet hoort.”

(Diepeveen): “Kijk, als jij iemand dit productcertificaat geeft en je zegt van joh, dit is het spul wat ik ga leveren. Ja, dan zit je op een vorm van oplichting, dan gooi je iets anders in de plas dan eigenlijk hier opstaat. Wat je hier ziet is dat dit materiaal een restproduct is, wat geen grond is, dat nu naar Over de Maas gebracht wordt en wat daar dus als het ware geen nuttige toepassing is in deze grote hoeveelheden en ook niet functioneel is. Dan praat je echt over dumpen van afval.”

(Bosma): “Dat is het.”

(Diepeveen): “En dat gebeurt in Over de Maas op dit ogenblik.”

(voice-over Zembla): “Voormalig milieu officier van justitie Gustaaf Biezeveld is het daarmee eens. Volgens hem pleegt Bontrup meerdere strafbare feiten.

(Biezeveld): “Als je het in juridische termen zou kwalificeren dan zou je zeggen dat die bedrijven opzettelijk valsheid in geschrifte hebben gepleegd door het zelf al te definiëren als grond, het aan te bieden als grond. En bovendien hebben ze zich schuldig gemaakt aan het opzettelijk storten van afvalstoffen in een plas. In strijd met de wet bodembescherming. Dan is het een economisch delict van de hoogste categorie, en dat betekent dat er forse straffen op staan.

(Bosma): “Waar moet ik dan aan denken?”

(Biezeveld): “Dan moet je aan gevangenisstraffen denken van maximaal zes jaar.”

In de uitzending worden ook verschillende passages aangehaald uit het verslag van het Implementatieteam van 20 juni 2019 (zie 2.31). Door de voice-over van Zembla (19:14) wordt gesteld dat opvalt dat de deskundigen ook nog waarschuwen voor flocculant, wat in het granuliet zit. Vervolgens wordt een fragment getoond waarin Harmsen en Biezeveld zich over het flocculant uitlaten. Dit fragment houdt het volgende in:

(Harmsen): "Flocculant is een stof om te zorgen dat het geen troebeling geeft. Het is een chemische stof die wordt toegevoegd om die troebeling te voorkomen."

(Bosma): "Dat zit in het granuliet?”

(Harmsen): "Dat zit in het granuliet."

(Bosma): "En dat maakt dat het eigenlijk nog gevaarlijker is om het toe te passen daar?”

(Harmsen): "Ja, je weet niet wat het in de toekomst gaat brengen,

Het kan meevallen, maar het is gewoon onbekendheid. Het is onbekend, en dat moet je zeker niet doen in een ongecontroleerd systeem als zo'n plas."

(Biezeveld): "Die plas staat in open verbinding met de Maas, dus dat

water gaat steeds heen en weer, dus als er verontreinigende stoffen in zitten, dan gaan die zich door het hele watersysteem verspreiden."

Tegen het einde van de Eerste Uitzending komt de reactie van RWS en GIB (Bontrup) kort aan de orde. Hierover wordt in de Eerste Uitzending (35:43) door de voice-over van Zembla het volgende gezegd:

"(Voice-over Zembla): “In een schriftelijke reactie laat het ministerie weten te hebben ingestemd met granuliet als grond, omdat er geen overtuigende argumenten zijn om het niet als grond aan te accepteren.”

(Biezeveld): “Dat vind ik dus ook heel ernstig. Het gaat om het Besluit Bodemkwaliteit. Dat is een algemene maatregel van bestuur, dat staat net onder een wet, maar dat is een besluit van de kroon, van de regering, met advies van de Raad van State. Dat kan je niet zo eventjes zeggen: ‘O, dat veranderen we even.’ Nee, dat is een hele procedure.”

(Voice-over Zembla): “Over het gebruikte productcertificaat zegt het ministerie dat er geen bezwaar is tegen de huidige manier van certificeren. In afwachting van een nieuw te ontwikkelen norm. Bontrup laat nogmaals weten dat ze niets illegaals doen, omdat het ministerie granuliet als grond beoordeelt. Hun hele reactie is te lezen op onze website."

Op 10 februari 2020 heeft Zembla een podcast gepubliceerd over de granuliet-uitzending. In deze podcast is onder meer het volgende gezegd:

Bosma: (...) en we hoorden ook redelijk snel dat ze daar bij dat bedrijf een soort van bindmiddel gebruiken waar toxische stoffen in zitten. Dus toen zeiden deskundigen ook van “ja dat maakt het alleen maar ernstiger"."

(...)

De Lange: Volgens de wet mag je bij een verondieping, mag je zoals je net zei, grond en baggerspecie gebruiken en volgens deskundigen die wij gesproken hebben en volgens de stukken die we hebben gezien is dit granuliet geen grond en ook geen baggerspecie. Daarom mag het al, als je helemaal kijkt naar het begin van de regels, mag het niet daar, nee."

(...)

De Lange: "En dan gaan wij natuurlijk checken klopt dat, is zo een certificaat correct, mag je dat gebruiken bij dit granuliet? En dan horen wij eigenlijk al vrij snel van alle kanten dat dat eigenlijk niet mag. Dat dit certificaat niet is bedoeld voor iets dat geen grondsoort is en zelfs specifiek niet voor granuliet mag worden gebruikt."

(...)”

Behandeling granuliet-discussie in de Tweede Kamer en Rondetafelgesprek 9 maart 2020

Naar aanleiding van de ontstane onrust en Kamervragen hebben de ministers van Milieu en Wonen en van IenW bij Kamerbrief van 5 maart 2020 de Tweede Kamer nader geïnformeerd over het dossier granuliet. In de brief wordt meegedeeld dat op basis van de onderzoeksresultaten van onafhankelijke en erkende bureaus, zoals Haskoning, Schreurs, SoilConsult, en ook analyseresultaten van de door RWS genomen verificatiemonsters in het kader van toezicht (in opdracht van RWS ZN uitgevoerd door Geonius), is vastgesteld dat granuliet voldoet aan de eisen van het Bbk en dat het toepassen van granuliet geen schadelijke gevolgen heeft voor de milieukwaliteit en de leefomgeving. Bij de brief van de ministers is een lijst opgenomen met de verschillende uitgevoerde onderzoeken en de conclusies daarvan. Ook wordt in de brief een toelichting gegeven op de discussie die vanaf 2018 binnen IenW over granuliet was ontstaan, en het op 10 oktober 2019 door de DG WB ingenomen standpunt dat granuliet nog steeds als grond moet worden aangemerkt. Over dit laatste memo schrijven de ministers:

“(...) Het standpunt van de beleids-DG, was daarmee een herbevestiging van de bestaande zienswijze ten aanzien van granuliet.

Bij de standpuntbepaling was de belangrijkste factor dat granuliet gedurende vele jaren daarvoor bestendig als 'grond' was gekwalificeerd. Er waren geen inhoudelijk zwaarwegende argumenten daarvan af te wijken. Daarnaast waren er vanuit het oogpunt van de bescherming van het milieu geen overtuigende redenen om tot een andere kwalificatie over te gaan. Uitgangspunt in dit soort afwegingen is altijd dat van een overheid mag worden verwacht dat in geval van een eventuele beleidswijziging naar de maatschappij toe een consistente en zorgvuldige afweging wordt gemaakt ook vanwege de rechtszekerheid naar betrokkenen.”

Diezelfde dag heeft Zembla op haar website een publicatie geplaatst over de Kamerbrief van 5 maart 2020 met de titel ‘Conclusies kabinet over granuliet te voorbarig’. In de brief wordt door Biezeveld en Harmsen gesteld dat het een raadsel is waarop de minister baseert dat granuliet al langere tijd als grond is gekwalificeerd. Daarnaast wordt in de publicatie het volgende door Harmsen gesteld over de deskundigenonderzoeken die met de Kamerbrief zijn meegestuurd:

“Normaal gesproken meet je (..) op alle verdachte stoffen. Ze kunnen dus niet zeggen dat het schoon is, want ze hebben niet op flocculant (de aan het granuliet toegevoegde chemische stof, red.) gemeten.” Volgens Harmsen kun je nog niet zeggen of het storten van zoveel granuliet wel of niet schadelijk is.

In zijn position paper concludeert Harmsen, onder verwijzing naar het standpunt van het Implementatieteam in de memo van 20 juni 2019, dat granuliet geen grond is. Hij merkt in dat verband op dat de rapporten van Schreurs en SoilConsult onvolledig en zelfs onjuist zijn. Ook het productcertificaat klopt volgens Harmsen niet omdat dit industriezand en (gebroken) industriegrind betreft, wat volgens Harmsen iets anders is dan granuliet. Verder gaat Harmsen in op de onderzoeksrapporten van Haskoning en SoilConsult over flocculant en polyacrylamide. Hij merkt hierover in zijn position paper het volgende op:

“De conclusie van Royal Haskoning, “polyacrylamide is niet persistent’, is onjuist (persistent betekent moeilijk afbreekbaar). Polyacrylamide is volgens het Veiligheidsblad niet gemakkelijk afbreekbaar. Recente informaties laat zien dat polyacrylamide in biologisch actieve- en zuurstof bevattende landbouwgrond langzaam afbreekt (de helft verdwijnt in ruim 5 jaar). Bij de toepassing van het granuliet in een diepe plas kan er geen zuurstof meer bij, is er weinig biologische activiteit en zal polyacrylamide niet of slechts zeer langzaam afbreken. Het is in een diepe plas dus een persistente stof. In komende Europese regelgeving over mest wordt persistentie van een toegevoegde stof als gevaarlijk en onwenselijk erkend en reden om gebruik niet meer toe te laten.

Risico's worden vaak gekoppeld aan hoeveelheden. SoilConsult praat over lage doseringen

polyacrylamide bij het productieproces en ook wordt een concentratie in granuliet van minder dan 0,01% genoemd. Dit lijkt weinig, maar het is beter om de gebruikelijke dimensie te gebruiken voor bodemverontreinigingen (mg/kg). 0,01% betekent 100 mg/kg en dit is voor een milieuvreemde stof hoog. Uitgaande van 100 mg/kg betekent dat met het storten van 500.000 ton granuliet, er 50.000 kg van deze milieuvreemde stof polyacrylamide in de plas terecht komt.

Alhoewel geadsorbeerd polyacrylamide geen zeer toxische stof is, is er onzekerheid over hoe het zich op lange termijn zal gaan gedragen. Al met al voldoende redenen om het granuliet met polyacrylamide niet toe te passen in een diepe plas.”

In zijn position paper heeft Biezeveld voorop gesteld dat zijn stuk is gebaseerd op de door de Zembla-redactie verstrekte informatie. Biezeveld heeft zijn standpunt uiteengezet tijdens het Rondetafelgesprek. Hierin heeft Biezeveld onder meer het volgende gezegd:

“(..) het productcertificaat is ondeugdelijk. Het is namelijk gebaseerd op een beoordelingsrichtlijn voor industriezand en al dan niet gebroken grind. In deze BRL 9321 staat dat ze niet van toepassing is op steenslag afkomstig van gesteente. Graniet en kwartsiet zijn gesteente. GIB en SGS Intron weten al vele jaren dat het productcertificaat ten onrechte steunt op deze BRL. Zoals de heer Bosma net zei, er zijn twee pogingen ondernomen om het alsnog in een BRL te krijgen. Die zijn allebei niet gelukt. Desondanks is GIB dit certificaat blijven gebruiken tegenover Rijkswaterstaat en waarschijnlijk ook andere instanties. Hiermee heeft het bedrijf zich vermoedelijk schuldig gemaakt aan opzettelijk gebruik maken van een vals document. Dat is strafbaar gesteld in het wetboek van strafrecht. Artikel 225.”

Zembla heeft nog dezelfde dag op haar website een stuk gepubliceerd naar aanleiding van het Rondetafelgesprek, met de titel ‘Ministerie wist al dat granuliet geen grond is’. In het stuk schrijft Zembla onder meer het volgende:

“Deskundige Jan Wijbrans van de Vrije Universiteit Amsterdam stond alleen in zijn oordeel dat granuliet als grond te beschouwen is. De andere deskundigen, onder wie milieuchemicus Joop Harmsen en Jos Vink van Deltares weerlegden zijn betoog en waren helder: 'Bodem bestaat uit organische en anorganische bestanddelen. In granuliet zitten geen organische of anorganische bestanddelen.(...)

Zeer zorgwekkende stof in het water

Zembla-verslaggever Roelof Bosma meldde ook nog dat een ambtenaar half januari al aan het ministerie had gemeld dat er door de granulietstortingen een zeer zorgwekkende stof in het water kan komen waarvan het risico nog niet is onderzocht. Op dat moment werd er al 2,5 maand granuliet gestort in Over de Maas.

Het gaat om een stof die kan ontstaan na afbraak van de chemische stof flocculant. Die stof wordt aan granuliet toegevoegd als een soort bindmiddel. ledere kilo granuliet bevat 100 mg van de chemische stof. Als flocculant afbreekt vormt dat volgens Jos Vink van Deltares een risico: "Dat is een neurotoxische stof. Dan heb je een kankerverwekkende stof."

Milieuchemicus Joop Harmsen voegde daaraan toe dat flocculant weliswaar een moeilijk

afbreekbare stof is, maar dat niet uitgesloten is dat het in de toekomst wel zal afbreken. "Je hebt milieuvreemd materiaal in de plas. De risico's zijn onbekend. Maar risico's kunnen er eventueel zijn en die moet je niet willen lopen.”

‘Certificaat is vals’

Voormalig milieuofficier Gustaaf Biezeveld voegde toe dat het bedrijf Graniet Import Benelux b.v. al jarenlang met een onrechtmatig productcertificaat werkt. Het certificaat dat het bedrijf gebruikt om goedkeuring te krijgen voor granulietstortingen is volgens hem niet van toepassing op steenslag en gesteente. Granuliet is steenslag en daarom is het document dat het bedrijf gebruikt volgens Biezeveld vals. "Het zou hooguit als bouwstof kunnen worden beschouwd, mits het nuttig wordt toegepast, maar niet als grond”, aldus Biezeveld. De voormalig officier van justitie doet een beroep op de minister om de stortingen van granuliet in Over de Maas per direct te stoppen en aangifte te doen tegen het bedrijf.”

Juridische ontwikkelingen in 2020

In de uitspraak van 29 juni 2020 heeft de voorzieningenrechter van de ABRvS ook geoordeeld dat er geen aanleiding is om op voorhand te twijfelen aan de milieuhygiënische kwaliteit van granuliet. Daartoe heeft de voorzieningenrechter het volgende overwogen:

“Uit de memo "Epocure P-1715 Beoordeling effecten op water en bodem" van Van der Kooij Clean Technologies van 9 juni 2019 komt naar voren dat het aandeel flocculant in granuliet slechts circa 0,01% bedraagt. Verder staat in de memo "Acrylamide en Over de Maas" van Rijkswaterstaat van 3 juni 2020 (hierna te noemen: de memo van RWS van 3 juni 2020, rechtbank) dat de concentratie acrylamide ruim onder de zogenoemde NOEC-waarden ("No Observed Effect Concentration") blijft. Uit voornoemde stukken en het verhandelde ter zitting kan worden afgeleid dat het onwaarschijnlijk is dat acrylamide negatieve effecten heeft op organismen in het water en de (water)bodem.”

De rekenfout in de memo van RWS van 3 juni 2020

Zembla heeft op 2 september 2020 gepubliceerd over een rekenfout in de hiervoor bij 2.80 al vermelde memo van RWS van 3 juni 2020. Bosma heeft die rekenfout toen in het radioprogramma De Nieuws BV op NPO1 publiekelijk bekend gemaakt. Ook heeft Zembla op 2 september 2020 hierover een publicatie op haar website geplaatst met de kop: ‘Rijkswaterstaat maakt cruciale rekenfout bij omstreden granulietstort’. Hierin schrijft Zembla onder meer:

“Rijkswaterstaat heeft een ernstige rekenfout gemaakt bij de risicoberekening van de stort van granuliet in natuurplas Over de Maas. Daardoor is ten onrechte aangenomen dat de omstreden stort van granuliet geen gevaar oplevert voor vissen en ander waterleven. Dat stellen deskundigen na onderzoek van Zembla. Het daadwerkelijke gehalte blijkt duizend keer hoger te liggen dan door Rijkswaterstaat berekend. De hoeveelheid kankerverwekkende stof die in de natuurplas kan vrijkomen, komt daarmee ruim boven de door Rijkswaterstaat zelf geselecteerde strengste grens. Milieuchemicus Joop Harmsen: “Dit is een cruciale rekenfout. Als Rijkwaterstaat zo’n berekening toepast om aan te tonen dat er niets aan de hand is, moeten ze nu ook concluderen dat er een groot probleem is.”

Het gaat om de gevaarlijke stof acrylamide. Deze stof kan vrijkomen uit het chemische bindmiddel dat wordt gebruikt om granuliet, een afvalproduct van de asfaltindustrie, steekvast te maken. Acrylamide geldt als een ‘Zeer Zorgwekkende Stof’, omdat het giftig en kankerverwekkend is.

(...)

Zembla onthulde begin dit jaar dat de vergunningverleners werden overruled door topambtenaren van Rijkswaterstaat en het ministerie, die tegen alle waarschuwingen in erdoor drukten dat 750.000 ton granuliet toch gestort kon worden in ‘Over de Maas’. Hierdoor komt in het slechtste geval 72.000 kilo van het giftige acrylamide in de natuurplas terecht.

(...)

Rekenfout

Rijkswaterstaat berekende in een memo hoeveel milligram acrylamide er per liter in Over de Maas terecht zou komen onder het slechtst denkbare scenario. De memo is op 3 juni 2020 geschreven, ruim zeven maanden nadat de stof onder druk werd goedgekeurd. In het stuk komt Rijkswaterstaat uit op 0,0078 milligram (mg) acrylamide per liter en blijft daarmee onder de strengste grens van 2,04 mg per liter. Met deze foutieve uitkomst was er volgens Rijkwaterstaat geen probleem voor het milieu. Maar de daadwerkelijke waarde ligt dus duizend keer hoger, 7,78 mg per liter. Zelfs de minder strenge risicogrens van 5 mg per liter, die voor vissen wordt gehanteerd, wordt hiermee ruim overschreden.”

Zembla heeft op de ochtend van de uitzending RWS om wederhoor gevraagd, maar Zembla heeft die reactie niet afgewacht. Toen Bosma op 2 september 2020 in de radio-uitzending was, was de reactie van RWS nog niet ontvangen. Dat is pas later op de dag gebeurd. In de schriftelijke reactie erkent RWS dat er sprake is geweest van een rekenfout, maar dat die rekenfout niets afdoet aan de conclusie dat geen sprake van een overschrijding van normen en/of een risico voor mens en milieu. RWS licht dit als volgt toe:

“De berekening waarin een fout is gemaakt, had tot doel in theorie te vast te stellen wat de

maximale concentratie van acrylamide zou kunnen worden wanneer bepaalde extreme en zeer onwaarschijnlijke situaties zich achtereenvolgens zouden voordoen;

Ook bij een berekening zonder rekenfout geldt dat deze puur theoretisch is en een onrealistisch beeld schetst. Er is in de praktijk geen acrylamide in Over de Maas gedetecteerd en er worden ook geen wettelijke normen overschreden. De theoretische rekensom heeft ook geen rol gespeeld bij de besluitvorming over toepassing van granuliet bij dit project;

Een waarde van 7,8 mg/l (wat er uit de berekening was gekomen wanneer er geen rekenfout

was gemaakt) is niet de waarde die daadwerkelijk is gemeten of waarvan mag worden

aangenomen dat dat ooit het geval zou kunnen zijn. Sterker nog: een aantal aannames is

letterlijk onmogelijk waar te nemen in de praktijk. Zo is voor de theoretische berekening

aangenomen dat rivierwater niet meer zou stromen;

In het betreffende memo wordt ter vergelijking een waarde van 2,04 mg/l aangehaald. Dat is

de laagste waarde van acrylamide waarbij ooit in de literatuur is vastgesteld dat een bepaald

levend organisme enig effect kan ondervinden. Een theoretische waarde van 7,8 ligt daar

inderdaad boven, dat neemt echter niet weg dat een waarde van zowel 2,04 als 7,8 niet

realistisch is voor het genoemde project;

Bovendien geldt voor alle overige organismen dat deze zogeheten kritische waarde vele malen hoger ligt.”

Zembla heeft diezelfde dag op haar website over de reactie van RWS gepubliceerd in een stuk met de kop ‘Rijkswaterstaat erkent rekenfout, maar bagatelliseert risicoberekening’. In de publicatie wordt de reactie van RWS samengevat en via een hyperlink bijgevoegd. Naar aanleiding van de reactie is onder meer het volgende te lezen:

“Volgens Joop Harmsen sluiten de onderzoeken die Rijkswaterstaat noemt het risico helemaal niet uit: “Deze stof kan heel lokaal voorkomen, je moet precies op het juiste moment op de juiste plaats zijn om het te kunnen vinden. Daarnaast is het zo dat als je nu niets vindt, het niet betekent dat het later niet alsnog kan ontstaan.”

Rapport Kuijken en de Tweede Uitzending van 24 september 2020

Op 18 september 2020 heeft Wim Kuijken (hierna: ‘Kuijken’’) zijn onderzoeksrapport ‘kleine korrels, grote discussie’ aan de minister van IenW aangeboden. In het rapport heeft Kuijken onder meer het Kwalibo-stelsel van het Bbk uiteengezet en heeft hij de geschiedenis van de certificering van granuliet onder BRL 9321 en het besluit om granuliet als grond aan te merken beschreven. Daarbij is onder meer opgenomen dat er verschillende inhoudelijke opvattingen zijn over de vraag of ‘granuliet’ grond is. Ook gaat Kuijken in het rapport in op het gebruik van flocculant (in het algemeen, en bij granuliet). Daarbij merkt Kuijken op dat de ontdekking in 2018 dat het bindmiddel flocculant werd toegevoegd aan granuliet, een gamechanger lijkt te zijn voor de opvatting van medewerkers van IenW om granuliet als bouwstof aan te merken. Verder merkt Kuijken het volgende op:

“In het kader van de handhavingszaak door RWS Oost-Nederland (Honswijkerplas) maakte de ILT in november 2018 een juridisch advies voor RWS met de conclusie dat granuliet een bouwstof is, vanwege met name de bewerking door gebruik van een flocculant. Het advies ging niet in op de geschiedenis van granuliet vanaf 2008. Een inspecteur van de ILT gaf kort daarvoor nog naar aanleiding van een Bodemsignaal aan RWS Oost Nederland aan dat BRL 9321 passend kon worden geacht voor granuliet, dus geen overtreding. Dit is toch bijzonder.

Naar aanleiding van de discussie over de nieuwe BRL 9344, die toen ook gevoerd werd, gingen medewerkers van RWS en beleid in het voorjaar van 2019 aan de slag. Feitelijk ging dit tegen de regelgeving en het staande beleid in, zonder ruggenspraak met hun leidinggevenden en zonder betrokkenheid van de schemabeheerder, die primair over de normdocumenten gaat. Zij stelden de discussienotitie Granuliet op en traden naar buiten met hun conceptopvattingen. Opmerkingen van de producent daarover werden niet meegenomen in het verdere proces. Is dit - los van de inhoud van de discussie - (professioneel) juist handelen? Het lijkt mij niet.”

Op 24 september 2020 (om 20:25 uur) heeft Zembla een tweede uitzending over het granulietdossier op televisie uitgezonden met de titel ‘De afvaldump door Rijkswaterstaat-deel 2’ (hierna: ‘de Tweede Uitzending’). In de ochtend van de uitzending is Bosma te gast geweest bij NPO Radio 1 om de uitzending aan te kondigen. Bosma heeft daarin – in antwoord op een vraag van de presentatrice wat er in de eerdere uitzending over de lozing van granuliet precies aan de hand was – het volgende gezegd:

“(...) Dat is een afvalproduct van een groot bouwstoffenbedrijf in Amsterdam. Zij moesten daar van af omdat hun opslagplaats daarmee vol raakte. En omdat zij zo belangrijk zijn voor de asfaltindustrie kwamen wij erachter in februari van dit jaar dat zij een handje geholpen werden eigenlijk door de top van RWS om het te kunnen lozen. En dat is zeer merkwaardig, want in dat afval zit een chemisch bindmiddel, een flocculant, wat giftig is, en waar mogelijk kankerverwekkende stoffen uit kunnen komen. (...)”

Ook is Bosma diezelfde dag te gast geweest bij het radioprogramma De Wild in de Middag op NPO Radio 2. Bosma heeft daar onder meer het volgende gezegd over granuliet:

“(...) Er zit wel een kankerverwekkende stof in en dat is ook waar de zorg vandaan komt. Zij voegen daar iets aan toe dat bedrijf en dat is bindmiddel en daar zit een kankerverwekkende stof in. Die kunnen bij het storten, het lozen in die plas vrijkomen. En daar zijn vooral heel veel zorgen over.”

De Tweede Uitzending is mede tot stand gekomen naar aanleiding van een groot aantal documenten die via een WOB-verzoek door Zembla waren verkregen. In de Tweede Uitzending is met name aandacht besteed aan de contacten tussen GIB/Bontrup enerzijds en topambtenaren binnen RWS/IenW anderzijds rondom de besluitvorming over granuliet in 2019, en de rol die Zijlstra hierbij zou hebben gespeeld. In de Tweede Uitzending is uitgedragen dat het asfaltbelang een belangrijke factor zou zijn geweest in de overweging van (de top van) IenW om granuliet als grond aan te merken. Verder wordt in de Tweede Uitzending ingegaan op de Interne Notitie 2018 van de ILT en het verslag van de vergadering van het Implementatieteam van 20 juni 2019, waarin is gesteld dat granuliet geen grond is maar een bouwstof. Ook worden de standpunten van Harmsen en Vink tijdens het Rondetafelgesprek van 9 maart 2020 getoond, waarin zij waarschuwen voor de mogelijke (lange termijn) risico’s van de aanwezigheid van polyacrylamide (flocculant) in granuliet. Ten slotte wordt ook de rekenfout in de memo van RWS van 3 juni 2020 aangehaald en, voor een reactie, aan de wethouder van de gemeente West Maas en Waal voorgelegd. In het fragment hierover wordt onder meer het volgende gezegd:

(Voice-over Zembla): "Beide rechters (de voorzieningenrechter van de rechtbank Gelderland en van de ABRvS, rechtbank) oordelen dat de stort door mag gaan. Ze baseren zich in hun uitspraak onder meer op een worst case scenario berekening van Rijkswaterstaat. Daaruit blijkt dat ook in het slechtste geval het gehalte kankerverwekkende stof dat in de plas vrij kon komen, nihil is. Maar begin deze maand ontdekken we dat

Rijkswaterstaat bij die berekening een cruciale fout heeft gemaakt. Ze hebben met een factor 1000 te weinig

gerekend. Ze komen nu ver boven hun eigen grenswaarde uit."

(Bosma): "Maar we zijn erachter gekomen dat dat een rekenfout is en de correcte uitkomst is 1000 keer meer. En dat zit boven de grenswaarde - ver boven de grenswaarde voor insecten. En ook boven de grenswaarde van vissen. Dat is nieuw voor u denk ik?'

(De wethouder): "Dat is nieuw voor mij. Dat is weer opnieuw schrikken. Krijg elke keer een schrik van jullie uitzending geloof ik. Dat zijn toch wel andere cijfers, want op basis van dat soort gegevens heeft de rechter natuurlijk ook wel uitspraken gedaan.

(Voice-over Zembla); “(...) Rijkswaterstaat erkent en betreurt de rekenfout, maar laat tegelijkertijd weten dat de risicoberekening puur theoretisch is en een onrealistisch beeld schetst.”

Aan het slot van de aflevering wordt de reactie van GIB als volgt weergegeven:

“De firma Bontrup laat weten dat het benoemen van het risico voor de asfaltproductie allesbehalve chantage is, maar een feitelijke vaststelling en de uiting van een (terechte) zorg.”

Na de Tweede Uitzending heeft Zembla op 29 september 2020 een (tweede) podcast opgenomen en uitgezonden. In die podcast komt onder meer het volgende fragment aan de orde:

(Presentatrice): “Er is ook heel veel gedebatteerd over de mogelijke risico’s van dat bindmiddel dat in het granuliet zit, flocculant heet dat. Wat zijn die risico’s?”

(Bosma): “Eigenlijk is er helemaal niet zoveel over gedebatteerd, er zijn gewoon allerlei deskundigen die vanaf het begin aan duidelijk hebben gemaakt dat het risico is dat het vrij kan komen in de plas, dus vrij kan komen en dat er dan een kankerverwekkende stof in de plas belandt. Dat kun je in de vorige uitzending al zien, dat deskundigen binnen RWS daar zorgen over hadden, in onze uitzending is een aantal deskundigen geweest die daar zorgen over hadden. En over alle kanten, met dit verschil ja, de overheid daar blijkbaar niet gevoelig voor was.”

(Presentatrice): “Want hoe beoordelen zij die risico’s?”

Bosma: “Als nihil. Wat belangrijk is om daarbij op te merken is dat zij zeggen we zijn gaan bemonsteren, heel vreemd, toen het al gestort werd. Je zou zeggen, je schat risico’s vooraf in, en je gaat niet storten om achteraf nog eens te kijken, wat is het risico eigenlijk. Maar dat is in het dossier wel eens gebeurd. En vervolgens zeggen ze van, ja, we meten die stof niet in het water, dus die stof zit er niet. Terwijl deskundigen constant hebben gezegd, ja die stof, dat kan wel vijf jaar duren voordat het afbreekt, wil helemaal niet zeggen dat je dat nu vindt. Wil niet zeggen dat je dat straks niet gaat vinden. En je zou het niet moeten doen vanwege het voorzorgsprincipe. Een ander belangrijk punt hierbij is dat RWS een worst case scenario hierbij heeft gemaakt en dat het er wel uit zou komen wat er dan zou gebeuren. En als het dan allemaal vrij komt dan is het nog nihil wat er straks aan kankerverwekkende stof in die plas ligt. Nou, begin september kwamen wij erachter dat RWS een grote rekenfout heeft gemaakt in die risicoberekening. (...)”

(De Lange): “(...) Zij hebben uitgerekend als in het slechtste scenario dit stofje vrijkomt en je gaat dat verdelen in al dat water in Over de Maas, hoeveel van dat stofje heb je dan in dat water. En daarbij hebben ze een flinke rekenfout gemaakt en zij kwamen bij een waarde van kankerverwekkende stof die duizend keer lager ligt dan wat het eigenlijk zou moeten zijn als je geen rekenfout maakt. (...) als je die fout corrigeert, duizend keer hoger zit, dan zit je juist over die grens heen.”

(Bosma): “Hun eigen grens voor leven, vissen.”

(...)

(De Lange): “Nou, dat betekent dat het volgens hun eigen beoordeling wel een risico is.”

(Bosma): “En dat betekent dat in ieder ander geval zo een project van RWS niet doorgaat. Als dit vooraf eruit zou komen, dan hebben we eigenlijk van iedereen een bevestiging gekregen, dan ga je het gewoon niet doen.”

Op 27 oktober 2020 heeft Bosma het volgende bericht op Twitter geplaatst:

“Over de giftige stof die aan granuliet is toegevoegd. Daarvan is niet duidelijk wat gevolgen zijn (..) Dan is het toch heel eenvoudig. Bij twijfel niet doen. Dus niet in een plas storten die straks als recreatieplas moet dienen. Dat risico moet je dan toch niet nemen?”

Uitspraken RvdJ (december 2020), ABRvS (oktober 2021) en rechtbank (december 2021)

De RvdJ komt vervolgens tot de volgende conclusie:

“Zembla heeft aan bovengenoemde aspecten van de kwestie geen, althans onvoldoende, aandacht gegeven. Gelet op deze aspecten had Zembla bovendien de (door de geïnterviewden geuite) beschuldiging van strafbaar handelen van nadere context en duiding moeten voorzien. Een en ander heeft geleid tot eenzijdige, onevenwichtige en tendentieuze berichtgeving, waarbij de door klagers verstrekte informatie op onvoldoende adequate wijze is verwerkt. Zembla heeft daarmee journalistiek onzorgvuldig gehandeld.

Dit brengt ook mee dat Zembla een passende rechtzetting had behoren te publiceren, waarin zij duidelijk had moeten maken dat de publicaties verwijtbaar onvolledig waren. Zembla heeft dit ten onrechte niet gedaan.”

2.100. Zembla heeft direct na de publicatie een stuk gewijd aan het Arcadis-rapport met als titel ‘Ministerie: ‘Granuliet in Over de Maas veilig.’ In het stuk is ook een reactie van Harmsen opgenomen, die stelt dat het rapport nog steeds geen antwoord geeft op de vraag hoe polyacrylamide zich in de toekomst gaat gedragen. De conclusie van Arcadis dat het hoogst onwaarschijnlijk is dat acryalamide in Over de Maas vrijkomt, mag volgens Harmsen nooit worden gedaan op basis van de uitloogproef die Arcadis heeft uitgevoerd.

2.101. Op 13 oktober 2021 heeft de ABRvS uitspraak gedaan in het handhavingsgeschil tussen de gemeente en IenW. De ABRvS komt hierin tot het oordeel dat de minister en de staatsecretaris terecht hebben afgezien van handhavend optreden vanwege de stort van granuliet in Over de Maas. De ABRvS heeft daartoe, kort samengevat, overwogen dat er mede op basis van het deskundigenbericht van STAB geen aanleiding is om te oordelen dat de minister en de staatssecretaris zich ten onrechte op het standpunt hebben gesteld dat granuliet grond is als bedoeld in het Bbk. De toevoeging van flocculant leidt volgens de ABRvS niet tot een ander oordeel. De vraag of granuliet als afvalstof moet worden gekwalificeerd heeft de ABRvS in het midden gelaten, omdat ook als dat zo is, er sprake is van een nuttige toepassing. De ABRvS ziet geen aanleiding voor het oordeel dat granuliet kankerverwekkende eigenschappen bevat. De ABRvS verwijst naar het deskundigenbericht van STAB en de verschillende uitgevoerde onderzoeken (onder meer door SoilConsult, de diverse verificatieonderzoeken in opdracht van RWS en GIB en het onderzoek van Arcadis). Op basis daarvan hebben de minister en de staatssecretaris ervan mogen uitgaan dat er geen acrylamide aanwezig is in het toegepaste granuliet en dat niet te verwachten is dat acrylamide zal ontstaan bij afbraak van het toegepaste granuliet. Het is aannemelijk dat met het toepassen van het granuliet in de plas geen nadelige gevolgen voor mens en milieu zullen optreden. Weliswaar is in de memo van RWS van 3 juni 2020 een rekenfout gemaakt in de berekende ‘worstcase-situatie’, maar de ABRvS ziet geen aanknopingspunten eraan te twijfelen dat de (gecorrigeerde) berekende ‘worst-case’ concentratie van 7,78 milligram/liter zich in de praktijk niet zal voordoen. De minister en de staatssecretaris hebben dan ook terecht geoordeeld dat wordt voldaan aan de in artikel 7 Bbk neergelegde zorgplicht, aldus samengevat de ABRvS in de uitspraak, gepubliceerd als ECLI:NL:RVS:2021:2282.

2.102. Op 8 december 2021 heeft de rechtbank Den Haag uitspraak gedaan in een civielrechtelijke bodemprocedure tussen GIB en Biezeveld over de uitlatingen van Biezeveld in de Eerste Uitzending over het opzettelijk plegen van strafbare feiten door GIB. De rechtbank is in dat vonnis samengevat tot het oordeel gekomen dat die uitlatingen onrechtmatig zijn jegens GIB, omdat die beschuldigingen geen deugdelijke basis hadden in het feitenmateriaal. De rechtbank heeft Biezeveld ook veroordeeld tot een rectificatie van deze uitlatingen. Zie daartoe nader de publicatie van dit vonnis op www.rechtspraak.nl als ECLI:NL:RBDHA:2021:13108.

2.103. De door de rechtbank aan Biezeveld bevolen rectificatie is door Zembla op meerdere plekken op haar eigen webpagina’s gepubliceerd, zoals de pagina van de Eerste Uitzending. Ook heeft Zembla de rectificatie gemonteerd in de Eerste Uitzending, door toevoeging van een fragment van 40 seconden lang met de tekst van de rectificatie.