Gerechtshof Amsterdam, 16-06-2009, BJ8510, 106.007.326-01

t e g e n

Partijen worden hierna aangeduid als [appellant] en het Hoogheemraadschap.

1. Het geding in hoger beroep

Bij dagvaarding van 22 augustus 2007 is [appellant] in hoger beroep gekomen van het door de rechtbank te Amsterdam onder zaaknummer/rolnummer 353443/HA ZA 06-3304 tussen het Hoogheemraadschap als eiser en hem, [appellant], als gedaagde gewezen en op 8 augustus 2007 uitgesproken vonnis.

Bij memorie heeft [appellant] tegen het vonnis waarvan beroep vier grieven aangevoerd en geconcludeerd dat het hof het bestreden vonnis zal vernietigen en, opnieuw rechtdoende, de vordering van Hoogheemraadschap alsnog zal afwijzen, met veroordeling, uitvoerbaar bij voorraad, van het Hoogheemraadschap tot terugbetaling aan hem van al hetgeen hij heeft betaald ingevolge het vonnis waarvan beroep alsmede tot betaling van de kosten van het geding in beide instanties.

Het Hoogheemraadschap heeft bij antwoordmemorie de grieven bestreden, bewijs aangeboden en geconcludeerd dat het hof het bestreden vonnis zal bekrachtigen, met veroordeling, uitvoerbaar bij voorraad, van [appellant] in de kosten van het geding in hoger beroep, te vermeerderen met de wettelijke rente met ingang van 14 dagen na de datum van het arrest.

Partijen hebben hun zaak mondeling doen bepleiten, [appellant] door mr. K. Roderburg, advocaat te Amsterdam, en het Hoogheemraadschap door mr. H.J.S.M. Langbroek, advocaat te Den Haag, beiden aan de hand van aan het hof overgelegde pleitaantekeningen. Bij die gelegenheid heeft [appellant] een productie in het geding gebracht.

Ten slotte zijn de stukken van beide instanties – waarvan de inhoud als hier ingevoegd wordt beschouwd – overgelegd en is arrest gevraagd.

2. De feiten

2.1. De rechtbank heeft in het vonnis waarvan beroep onder 2.1 tot en met 2.17 de tussen partijen vaststaande feiten als volgt vastgesteld:

Hoofdstuk 5 Het onderzoek en de openbaarmaking van de opgaven van de kandidaten

Hoofdstuk 10 Herstemming

3. Advies

Op grond van bovenstaande feiten en mede uit het oogpunt van het algemeen belang van integer bestuur adviseert de commissie uw vergadering [appellant] niet toe te laten als lid van de verenigde vergadering. Naar het oordeel van de commissie zou de verenigde vergadering handelen in strijd met het rechtsstatelijk beginsel van bestuurlijke integriteit, wanneer leden worden toegelaten die zich voor hun kandidaatstelling hebben bediend van vervalste handtekeningen. (...)

2.2. Het beroep is gegrond. Het besluit van 27 oktober 2004 dient te worden vernietigd. De Afdeling ziet aanleiding op hierna te melden wijze in de zaak te voorzien en te bepalen dat deze uitspraak in zoverre in de plaats treedt van het bestreden besluit. Daartoe wordt het volgende overwogen.

2.2.1. Blijkens de brief van 29 september 2004 van de dijkgraaf is tijdens de openbare zitting van het stembureau op 23 september 2004 vastgesteld dat medio de maand september aan het stembureau bekend is geworden dat de door appellant ingediende opgave tot kandidaatstelling niet is ondertekend door tenminste tien personen die bevoegd zijn tot ondersteuning daarvan, omdat, aldus het desbetreffende advies van de Commissie voor het onderzoek van de geloofsbrieven, appellant handtekeningen heeft nagemaakt, dan wel nagetekend, en handtekeningen op de formulieren heeft geplaatst van mensen die te kennen hebben gegeven nooit getekend te hebben.

Appellant heeft in een open brief van 24 september 2004 toegegeven dat hij ten aanzien van zijn kandidaatstelling onjuist heeft gehandeld. Dat ten aanzien van één of meer kandidaten onregelmatigheden waren geconstateerd, is al voor de verkiezingen in de publiciteit gekomen, echter zonder dat het in alle gevallen duidelijk was, welke kandidaat of kandidaten het betrof.

2.2.2. Blijkens de namens de Verenigde Vergadering ter zitting van de Afdeling gegeven toelichting heeft zij op basis van hetgeen haar gebleken is omtrent het verloop van de verkiezingen in Kiesdistrict Noord voor de categorie gebouwd, onder meer geconstateerd dat niet kan worden uitgesloten dat niet alle kiesgerechtigden ten tijde van het uitbrengen van hun stem op de hoogte waren van de door het stembureau vastgestelde onregelmatigheden, noch dat de uitkomsten van het verrichte onderzoek en hetgeen daaromtrent op dat moment al dan niet bekend is geworden bij de kiesgerechtigden, bij hen tot verwarring heeft geleid.

Gesteld voor de vraag of die situatie het nemen van maatregelen vergde, heeft de Verenigde Vergadering blijkens de toelichting ter zitting uit een oogpunt van integere democratische bestuursvoering betekenis gehecht aan de aanspraak van kiesgerechtigden om, nadat de verkiezingen hebben plaatsgevonden, niet alsnog in het ongewisse te geraken omtrent de rechtmatigheid van de kandidatenlijst, op basis waarvan zij hun kiesrecht hebben uitgeoefend. Dat de Verenigde Vergadering vervolgens heeft gekozen voor een maatregel die zich blijkens hetgeen hiervoor is overwogen niet verdraagt met artikel 61, tweede lid, van het Kiesreglement, doet aan de houdbaarheid in rechte van dit onderliggende oordeel niet af.

Uit het vorenstaande vloeit voort dat in het Kiesdistrict Noord, categorie gebouwd, geen sprake is geweest van betrouwbare verkiezingen, waarbij het vrijelijk tot uitdrukking brengen van de wil van de kiezers was gewaarborgd. Gelet hierop en uitgaande van het oordeel van de Verenigde Vergadering dat in deze situatie niet berust mag worden, dient de stemming in het Kiesdistrict Noord, categorie gebouwd, ongeldig te worden verklaard.

2.2. Omtrent deze feiten bestaat tussen partijen geen geschil, zodat ook het hof daarvan zal uitgaan.

3. Beoordeling van het hoger beroep

3.1. Op de grond dat [appellant] jegens hem onrechtmatig heeft gehandeld door verkiezingsfraude te plegen, vordert het Hoogheemraadschap de betaling door [appellant] van de schade die het als gevolg daarvan stelt te hebben geleden. Deze schade bestaat, voor zover in hoger beroep nog van belang, uit extra kosten die zijn gemaakt tijdens de eerste verkiezingen en de kosten voor de herverkiezing, in totaal een bedrag van € 353.616,90, te vermeerderen met de wettelijke rente.

3.2. In het vonnis waarvan beroep heeft de rechtbank de door [appellant] gevoerde verweren verworpen en de vordering, op één klein onderdeel na dat in hoger beroep geen rol meer speelt, toegewezen tot een bedrag van € 351.504,90, met veroordeling van [appellant] in de kosten van het geding. [Appellant] vecht dit vonnis op diverse gronden aan. De grieven I, II en III hebben betrekking op de vragen of [appellant] jegens het Hoogheemraadschap onrechtmatig heeft gehandeld, of tussen de gestelde onrechtmatige daad en de door het Hoogheemraadschap gevorderde schade causaal verband bestaat en of het Hoogheemraadschap gerechtigd is om deze schade, die (zoals [appellant] benadrukt) bestaat uit kosten die gemaakt zijn ter uitoefening van de publiekrechtelijke taken van het Hoogheemraadschap, langs privaatrechtelijke weg op [appellant] te verhalen. Deze grieven lenen zich voor gezamenlijke behandeling.

3.3.1. De vordering van het Hoogheemraadschap is gegrond op een door [appellant] jegens het Hoogheemraadschap gepleegde onrechtmatige daad. Het hof zal eerst onderzoeken wat precies aan [appellant] kan worden verweten.

3.3.2. Artikel 16 van het toepasselijke - op artikel 6 van de Waterschapswet berustende - Kiesreglement bevat het voorschrift dat de door de kandidaat in te leveren opgave tot kandidaatstelling is ondertekend door ten minste tien personen, die bevoegd zijn tot kandidaatstelling.

3.3.3. Vaststaat dat twee van de tien handtekeningen van de ondersteuners, voorkomend op de door [appellant] ingediende opgave, niet afkomstig zijn van de op de lijst genoemde ondersteuners en derhalve vals waren.

3.3.4. Omtrent de toedracht van deze onjuiste opgave geldt het volgende.

3.3.6. In de conclusie van antwoord (12) staat als volgt geschreven:

Volgens de stelling van Hoogheemraadschap van Rijnland was er in casu sprake van twee valse handtekeningen.

[Appellant] bestrijdt die stelling niet maar schrijft, in aanvulling op de geciteerde woorden, slechts:

Dat geldt niet alleen voor [appellant] maar ook voor twee andere kandidaten (..)

3.3.7. Ter gelegenheid van de comparitie van partijen in eerste aanleg heeft [appellant] onder meer verklaard:

Ik heb destijds de handtekeningen verzameld onder andere op het station en daarna heb ik sommige ondersteuners overgeschreven, ook hun handtekeningen. Het klopt dus dat de handtekeningen op mijn opgave kandidaatstelling niet allemaal zijn gezet door de personen die daarop staan vermeld.

3.3.8. Uit dit een en ander concludeert het hof dat het in artikel 16 van het Kiesreglement neergelegde voorschrift niet alleen door [appellant] is overtreden, maar dat hij ook van het onoorbare van zijn handelingen op de hoogte was en dat derhalve aan hem, met betrekking tot de onjuiste opgave, (tenminste) grove schuld kan worden verweten.

3.3.9. Naar het oordeel van het hof bevat artikel 16 een mede tot de kandidaat (en derhalve mede tot [appellant]) gericht voorschrift, dat dient tot bescherming van het belang van eerlijke verkiezingen van voldoende representatieve kandidaten, een belang dat, naar [appellant] bekend was, het Hoogheemraadschap zich bij uitstek heeft aangetrokken. [Appellant] wist of behoorde te weten dat het gegeven dat hij had bewerkstelligd dat de handtekeningen op zijn opgave niet allemaal waren gezet door de personen die daarop stonden vermeld en dat zijn opgave in zoverre vals was, ingeval hij als kandidaat gekozen zou worden ertoe zou (kunnen) leiden dat hij als kandidaat niet zou worden toegelaten tot het algemeen bestuur van het Hoogheemraadschap en dat herverkiezingen zouden moeten worden gehouden. Door het voorschrift van artikel 16 met grove schuld te overtreden, in het besef dat daaruit voor het Hoogheemraadschap aanzienlijke financiële schade, in de vorm van opnieuw te organiseren verkiezingen, zou kunnen voortvloeien, heeft [appellant] niet alleen gehandeld in strijd met zijn uit artikel 16 van het Kiesreglement voortvloeiende – en ter bescherming van de door het Hoogheemraadschap behartigde belangen geschreven - verplichtingen maar tevens in strijd met de maatschappelijke zorgvuldigheid die [appellant] jegens het Hoogheemraadschap in acht had te nemen. Ook de dit handelen is onrechtmatig tegenover het Hoogheemraadschap.

3.4.1. De door het Hoogheemraadschap gevorderde schade, bestaande uit maatregelen die ter gelegenheid van de eerste verkiezing zijn genomen en uit de kosten die het Hoogheemraadschap heeft moeten maken omdat nieuwe verkiezingen met betrekking tot de door [appellant] ingenomen plaats noodzakelijk waren, is het redelijkerwijze te verwachten gevolg van het onrechtmatig handelen van [appellant].

3.4.2. Tegen deze achtergrond is voor het hof niet van belang of die nieuwe verkiezingen, met betrekking tot de door toedoen van [appellant] opengevallen plaats, voortvloeiden uit een beslissing van het algemeen bestuur/de verenigde vergadering van het Hoogheemraadschap om [appellant] niet als lid van de algemene vergadering toe te laten of uit een, in het kader van een tegen die beslissing gevoerde bestuursrechtelijke procedure, door de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State gegeven beslissing dat de stemming als geheel ongeldig was en dat opnieuw verkiezingen moesten worden gehouden. In beide gevallen geldt immers dat redelijkerwijze voorzienbaar was dat als gevolg van het onrechtmatig handelen van [appellant] nieuwe verkiezingen noodzakelijk waren.

3.4.3. Anders dan [appellant] kennelijk doet, kan het hof in de uitspraak van de Afdeling niet lezen dat het aan het handelen van het Hoogheemraadschap te wijten zou zijn dat de verkiezingen ongeldig zijn verklaard.

3.5. Nu sprake is van een op grove schuld berustende schending van een rechtstreeks jegens het Hoogheemraadschap bestaande zorgvuldigheidsverplichting, is het Hoogheemraadschap gerechtigd de als gevolg daarvan geleden schade op [appellant] te verhalen. [Appellant] kan aan zijn verplichting tot schadevergoeding niet ontkomen door zich erop te beroepen dat de door het Hoogheemraadschap gevorderde schade bestaat uit kosten die het Hoogheemraadschap heeft moeten maken ter uitvoering van zijn publiekrechtelijke verplichtingen. Dat het Hoogheemraadschap voor de tweede keer verkiezingen moest organiseren en daartoe kosten moest maken vond immers zijn primaire oorzaak in het vorenomschreven onrechtmatig handelen van [appellant]. Bij deze stand van zaken is van een onaanvaardbare doorkruising van enige publiekrechtelijke regeling geen sprake, hetgeen temeer geldt nu de van toepassing zijnde wettelijke regelingen en het Kiesreglement niets zeggen over de vraag of een overheidslichaam bij geconstateerde verkiezingsfraude de gemaakte extra kosten mag verhalen op de veroorzaker. Het hof verwijst voorts naar hetgeen de rechtbank dienaangaande heeft overwogen en maakt die overwegingen tot de zijne.

3.6. De conclusie moet zijn dat de grieven I tot en met III geen doel treffen.

3.7.1. In grief IV komt [appellant] op tegen de verwerping door de rechtbank van enkele door hem gevoerde verweren met betrekking tot (de causaliteit van) de door het Hoogheemraadschap gevorderde schadeposten. Het hof merkt daarbij op dat terecht geen grief is gericht tegen het oordeel van de rechtbank dat aan de zijde van het Hoogheemraadschap geen eigen schuld aanwezig is.

3.7.2. [Appellant] voert aan, dat de advertentiekosten met betrekking tot de aankondiging dat op 23 september 2004 een openbare vergadering van het stembureau zou worden gehouden in verband met een ’nader onderzoek naar de geldigheid van de kandidaatstelling’, nodeloos zijn gemaakt. De rechtbank heeft dit verweer terecht verworpen omdat het in de gegeven omstandigheden een juiste beslissing was om een openbare zitting te houden teneinde de kiesgerechtigden te informeren over de door [appellant] gepleegde fraude en omdat op grond van het bepaalde in artikel 12 van het Kiesreglement tijdstip en plaats van de zitting ter openbare kennis dienen te worden gebracht. De genoemde advertentiekosten waren derhalve noodzakelijk en dienen, omdat de openbare zitting het aan [appellant] toerekenbare gevolg was van de door hem gepleegde onregelmatigheden, door hem te worden vergoed.

3.7.3. In de gegeven - door [appellant] veroorzaakte uitzonderlijke - omstandigheden was het een verantwoorde beslissing van het Hoogheemraadschap om zich voor de organisatie van de herverkiezingen te doen bijstaan door de bedrijven [naam bedrijf] en Magic Choice B.V., meer in het bijzonder met betrekking tot de in de door dit bureau gegeven specificatie genoemde werkzaamheden. Dat de inschakeling van deze derden en de door deze derden verrichte werkzaamheden nodig waren is niet, althans onvoldoende, door [appellant] betwist.

3.7.4. Ook de door het Hoogheemraadschap gemaakte extra kosten met betrekking tot de A2 antwoordservice zijn, nu onbestreden is gebleven dat de in de maanden september en oktober 2004 ontvankelijk telefoontjes in een derde van de gevallen gingen over ‘de zaak [appellant]’ (inleidende dagvaarding, 10) en een goede berichtgeving aan de kiezers behoorde tot de taak van het Hoogheemraadschap, onvoldoende door [appellant] bestreden en daarom terecht door de rechtbank toegewezen.

3.7.5. Bij zijn klacht dat de kosten van rechtsbijstand nodeloos zijn gemaakt, heeft [appellant] geen belang aangezien dit onderdeel van de vordering van het Hoogheemraadschap is afgewezen en in hoger beroep niet meer aan de orde zijn.

3.7.6. De stelling van [appellant] dat ‘Kosten van verkiezingen (..) overigens altijd [dienen] te worden gedragen door degene die verkiezingen uitschrijft’ houdt, zoals uit het eerder overwogene blijkt, geen stand. Het hof gaat daarom voorbij aan de op die stelling berustende (algemene) betwisting van [appellant] dat de kosten voor de verkiezingen € 309.069 hebben bedragen.

3.7.7. Ook grief IV treft derhalve geen doel.

4. Slotsom

4.1. De grieven treffen geen doel. Het vonnis waarvan beroep dient derhalve te worden bekrachtigd.

4.2. [Appellant] zal als de in het ongelijk gestelde partij in de kosten van het geding in hoger beroep worden veroordeeld.

5. Beslissing

Het hof:

- bekrachtigt het door de rechtbank te Amsterdam onder zaaknummer/rolnummer 353443/HA ZA 06-3304 tussen partijen gewezen en op 8 augustus 2007 uitgesproken vonnis;

- veroordeelt [appellant] in de kosten van het geding in hoger beroep, aan de zijde van Hoogheemraadschap tot deze uitspraak begroot op € 5.916,- aan verschotten en op € 9.789,- aan salaris, te vermeerderen met de wettelijke rente met ingang van 14 dagen na de datum waarop dit arrest is uitgesproken, tot aan de algehele voldoening;

- verklaart de proceskostenveroordeling uitvoerbaar bij voorraad.

Aldus gewezen door mrs. G.J. Visser, P.G. Wiewel en A. Rutten-Roos en in het openbaar door de rolraadsheer uitgesproken op 16 juni 2009.