Gerechtshof Arnhem, 19-01-2010, BL0003, 104.001.033

arrest van de vijfde civiele kamer van 19 januari 2010

inzake

tegen:

1. Het verdere verloop van het geding in hoger beroep

1.1 Het hof verwijst naar zijn tussenarrest van 24 juni 2008. Ingevolge dat tussenarrest heeft op 28 november 2008 een comparitie van partijen plaatsgevonden. Partijen hebben ten behoeve van die comparitie ieder nog een aantal producties in het geding gebracht. Het van de comparitie opgemaakte proces-verbaal bevindt zich in afschrift bij de stukken.

1.2 Daarna hebben appellanten (hierna ook te noemen: de CGK, respectievelijk de classis) op 17 maart 2009 een memorie na comparitie genomen en heeft [geïntimeerde] op 31 maart 2009 een memorie na comparitie genomen. Vervolgens hebben partijen op 15 september 2009 nog een (antwoord-)memorie na comparitie genomen.

1.3 Vervolgens zijn de stukken wederom overgelegd voor het wijzen van arrest en heeft het hof arrest bepaald.

2. De vaststaande feiten

2.1 Gelet op de door partijen ter zitting en in hun conclusies daarna gemaakte opmerkingen, gaat het hof van de navolgende - als enerzijds gesteld en anderzijds niet of onvoldoende betwist -, feiten uit.

2.2 [geïntimeerde] is in 1983 beroepen en bevestigd tot predikant van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Vanaf 14 januari tot 2 juli 2003 heeft [geïntimeerde] verschillende kerken binnen de classis Amersfoort gediend. Aanvankelijk in de CGK Eemdijk (14 januari 1983 tot 6 april 1990) en vervolgens in de CGK Harderwijk vanaf 6 april 1990, van waaruit de kerkenraad van Harderwijk diensten hield te Zeewolde. Op 15 september 1995 is de CGK Zeewolde geïnstitueerd en is [geïntimeerde] als predikant aan deze gemeente verbonden.

2.3 Overeenkomstig artikel 37 van de Kerkorde (hierna ook: “KO”) van de Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland zoals laatstelijk in 1998 gewijzigd en aangevuld, die deel uitmaakt van het statuut van de Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland in de zin van artikel 2:2 lid 2 BW, was [geïntimeerde] uit hoofde van zijn ambt voorzitter van de kerkenraad van de CGK Zeewolde. Art. 37 Kerkorde bepaalt voorts (onder meer) dat in alle kerken een kerkenraad is, bestaande uit de dienaren des Woords (predikanten), de ouderlingen en de diakenen. De kerkenraad heeft ambtelijk opzicht over de verenigingen in de gemeente en bedoelt toe te zien, dat in de arbeid van de verenigingen de belijdenis van de kerken wordt nageleefd.

2.6 Tegen het besluit van de classis van 28 maart 2001 heeft [geïntimeerde] bij brief van 1 mei 2001 appel ingesteld bij de Particuliere Synode van het Oosten. Een Particuliere Synode is een kerkelijke vergadering en geldt als meerdere vergadering van een classis. Uit de Kerkorde volgt dat elk jaar (tenzij de omstandigheden het vaker vereisen) enige naburige classes samenkomen als Particuliere Synode. Partijen verschillen van mening over de vraag of het appel tegen het besluit van 28 maart 2001 vervolgens is ingetrokken of enkel is opgeschort. Vaststaat dat de Particuliere Synode het appel niet-ontvankelijk heeft verklaard.

2.7 Op de vergadering van de classis van 16 mei 2001 is het (ongedateerde) verslag van de commissie besproken omtrent haar bevindingen tot dan toe , waarbij de commissie (onder meer) tegenwerking door de kerkenraad heeft gemeld. De kerkenraad en [geïntimeerde] hebben de classis daarop hun medewerking toegezegd. De commissie heeft in de daaropvolgende maanden de situatie binnen de kerkgemeente Zeewolde onderzocht en enkele maatregelen getroffen in verband met de organisatie van de CGK Zeewolde.

2.8 Op 13 juli 2001 heeft een gesprek plaatsgevonden tussen de commissieleden [F.] en [H.] en [geïntimeerde] over de punten betreffende zijn functioneren genoemd in het hiervoor genoemde classisbesluit van 28 maart 2001. [geïntimeerde] heeft in dit gesprek aangegeven dat hij geen grond ziet voor de gegeven adviezen en dat hij derhalve geen enkele aanleiding ziet om deskundige begeleiding te zoeken. Op 21 september 2001 heeft een vervolggesprek tussen [F.], [H.] en [geïntimeerde] plaatsgevonden. [geïntimeerde] heeft daarbij aangegeven bereid te zijn “zich onder het gezag van de classis te stellen, mits er niet gehandeld wordt in strijd met Gods Woord.” Hij bleef er bezwaren tegen houden dat bezwaarden bij de classis en commissie hun bezwaren tegen hem uitspraken zonder dat zij deze eerst tegenover hemzelf hadden uitgesproken. [geïntimeerde] heeft voorts aangegeven dat hij alleen het punt dat financiële afhankelijkheid de pastorale relatie ten opzichte van gemeenteleden kan vertroebelen herkent, hoewel hij meent in de bedoelde situatie niet anders te hebben kunnen handelen dan hij heeft gedaan. Voor wat betreft de overige punten betreffende zijn persoonlijk functioneren heeft hij aangegeven de punten uit het classisbesluit van 28 maart 2001 niet te herkennen.

2.9 Bij brief van 27 september 2001 heeft [geïntimeerde] tegenover de commissie een aantal opmerkingen gemaakt naar aanleiding van (het verslag van) de gesprekken van 13 juli 2001 en 21 september 2001 en met betrekking tot de gang van zaken rondom de kerkeraadverkiezingen.

2.10 Op 12 oktober 2001 vond een vergadering plaats van de kerkenraad en de commissie. Na een onderhoud in de pauze met [H.] voornoemd, waarin deze de korte inhoud van het oordeel van de commissie over [geïntimeerde] aan [geïntimeerde] heeft meegedeeld, heeft [geïntimeerde] de vergadering verlaten en zich vervolgens ziek gemeld. Hij heeft zich hierna niet meer hersteld gemeld.

2.12 De classis heeft op 17 oktober 2001 besloten de kerkenraad Zeewolde te ontheffen uit het ambt en [geïntimeerde] tijdelijk te ontheffen van alle ambtelijke dienst in en buiten Zeewolde. Nadere besluitvorming ten aanzien van [geïntimeerde] schortte de classis op. Voorts heeft de classis de commissie, die nog is aangevuld met [J.] als tweede voorzitter, opdracht gegeven haar werk voort te zetten. Bij brief van 22 oktober 2001 heeft [geïntimeerde] bezwaar gemaakt tegen het besluit van 2001 oktober 2001 en de scriba van de classis verzocht om in het kader van het voornoemde besluit en verdere besluitvorming te worden gehoord op de eerstvolgende classisvergadering. Namens [geïntimeerde] heeft mr. Den Boef tegen het besluit van 17 oktober 2001 bij de Particuliere Synode appel ingesteld bij brief van 22 oktober 2001 en dit appel aangevuld bij appelschrift van 27 november 2001.

2.14 De mondelinge behandeling van het kort geding is op 17 december 2001 aangehouden in afwachting van de vergadering van de Particuliere Synode van het Oosten van 27 december 2001. Eveneens op 17 december 2001 heeft een classisvergadering plaatsgevonden. De commissie heeft tijdens deze vergadering opnieuw verslag gedaan van zijn bevindingen met betrekking tot de CGK Zeewolde. De vergadering besloot onder meer dat een gesprek zou dienen te worden gearrangeerd met [geïntimeerde] over het ondertekeningsformulier en zijn functioneren. [geïntimeerde] heeft op dat verzoek schriftelijk gereageerd en aangegeven dat hij niet op de uitnodiging in kan gaan vanwege zijn ziek zijn (zie verslag van de vergadering van de classis van 9 januari 2002), om begrip gevraagd en de classis verzocht hem met rust te laten.

2.15 Op 27 december 2001 is de Particuliere Synode van het Oosten bijeen gekomen. Deze heeft besloten een commissie in te stellen die onder meer de ontvankelijkheid van de diverse appelschriften moest beoordelen en daarvan een samenvatting moest geven. Als leden van deze commissie werden benoemd: ds. [K.], ds. [L.], ds. [M.], [N.] en [O.]. De commissie van de Particuliere Synode van het Oosten heeft [geïntimeerde] op 3 januari 2002 gehoord. Op verzoek van [geïntimeerde] en de classis is de mondelinge behandeling van het kort geding (die de volgende dag zou plaatsvinden) vervolgens opnieuw uitgesteld.

2.16 Hangende de appelprocedure bij de Particuliere Synode van het Oosten heeft de classis op 9 januari 2002 opnieuw vergaderd. De classis heeft toen geoordeeld dat er op dat moment een dwingende reden was om [geïntimeerde] te schorsen gelet op het gestelde in de artikelen 79 en 80 KO , en heeft besloten om de tijdelijke ontheffing van [geïntimeerde] op te heffen en deze met ingang van die datum om te zetten in een schorsing. Kort gezegd waren de de door de classis opgegeven redenen hiervoor gelegen deels in het persoonlijk optreden van [geïntimeerde] en deels in financieel wanbeleid. Onderdeel van dit besluit van de classis was verder dat [geïntimeerde] zich op 6 februari 2002 persoonlijk zou moeten verantwoorden ten overstaan van de classis en dat de classis dan een nader oordeel en besluit omtrent de positie van [geïntimeerde] zou vellen. Ook tegen dit besluit heeft [geïntimeerde] appel ingesteld bij de Particuliere Synode van het Oosten.

2.17 Op 25 januari 2002 heeft de mondelinge behandeling van het kort geding plaatsgevonden, waarna de Voorzieningenrechter bij vonnis van 1 februari 2002 de schorsing van [geïntimeerde] met onmiddellijke ingang heeft opgeheven en heeft geoordeeld dat [geïntimeerde] in de gelegenheid diende te worden gesteld om zijn gebruikelijke werkzaamheden als predikant uit te voeren. Tegen dit vonnis van de Voorzieningenrechter is geen appel ingesteld.

2.18 Het appel van [geïntimeerde] tegen de besluiten van de classis van 17 oktober en 16 november 2001 is door de Particuliere Synode op 4 februari 2002 behandeld.

2.19 Op 6 februari 2002 heeft een gesprek plaatsgevonden tussen [geïntimeerde] en mr. Den Boef enerzijds en het moderamen van de classis anderzijds. De classis heeft vervolgens op diezelfde dag (onder meer) besloten om in het kort geding-vonnis van 1 februari te berusten, voor zover kerkrechtelijk vereist het besluit tot schorsing van [geïntimeerde] van 9 januari 2002 in te trekken, de eis van [geïntimeerde] tot openbare schuldbelijdenis, rehebilitatie en schadevergoeding op dit moment niet opportuun te achten en [geïntimeerde] in overweging te geven en te verzoeken af te zien van het verrichten van zijn ambtelijke werkzaamheden totdat over de zaak definitief is beslist en geen nadere besluiten ten aanzien van [geïntimeerde] te nemen tot de vergadering van de Particulier Synode van 15 maart 2002. Tegen dit besluit van 6 februari 2002 heeft [geïntimeerde] op 27 februari 2002 appel ingesteld bij de Particuliere Synode.

2.20 De appellen van [geïntimeerde] tegen de besluiten van de classis van 9 januari 2002, respectievelijk 6 februari 2002, zijn door de Particuliere Synode behandeld op 15 maart 2002, respectievelijk 13 april 2002 en vervolgens (naar uit het besluit van de Particuliere Synode van 26 juni 2003, prod. 2 bij de conclusie van dupliek, blijkt) afgewezen.

2.21 Bij concept-rapport van 1 mei 2002 heeft de commissie Zeewolde nader verslag gedaan van haar bevindingen. Voorafgaand aan toezending van dit rapport zijn [geïntimeerde] en zijn raadsman uitgenodigd om te worden gehoord door de commissie Zeewolde en door de classis. De raadsman van [geïntimeerde] heeft de commissie Zeewolde daarop laten weten verhinderd te zijn.

2.22 Het concept-rapport van 1 mei 2002 van de commissie Zeewolde is op 14 juni 2002 aangevuld met verdere bijlagen. Gelijktijdig met verzending van deze stukken zijn [geïntimeerde] en zijn raadsman uitgenodigd om te worden gehoord door de commissie Zeewolde en door de classis. Daarop heeft mr. Den Boef namens [geïntimeerde] het woord gevoerd bij een hoorzitting van de commissie Zeewolde op 24 juni 2002, waarbij hij ook een wrakingsverzoek heeft gedaan. Op 1 juli 2002 is het wrakingsverzoek met betrekking tot de commissie Zeewolde door mr. Den Boef mondeling toegelicht op een hoorzitting bij de classis. De classis heeft het wrakingsverzoek bij beslissing van 5 juli 2002 afgewezen.

2.23 [geïntimeerde] heeft tegen het besluit van 5 juli 2002 op het wrakingsverzoek appel ingesteld bij de Particuliere Synode, die dit bij beslissing van 29 oktober 2002 heeft afgewezen. [geïntimeerde] heeft tegen deze afwijzing van de Particuliere Synode aanvankelijk appel ingesteld bij de Generale Synode. De Generale Synode is een kerkelijke vergadering die geldt als meerdere vergadering van een Particuliere Synode. Uit de Kerkorde volgt dat de Generale Synode in de regel eenmaal in de drie jaren vergadert, tenzij er gewichtige redenen zijn om eerder bijeen te komen. Naar de Generale Synode wordt uit elke Particuliere Synode een vastgesteld aantal afgevaardigden gestuurd.

2.24 Op 20 november 2002 heeft de classis een hernieuwde commissie ingesteld met de opdracht om advies uit te brengen omtrent het functioneren van [geïntimeerde] binnen de CGK Zeewolde. De hernieuwde commissie bestond uit: Ds. [P.] (voorzitter), [Q.], Prof. Dr. [R.], Ds. [S.] (secretaris), mr. [T.] en mr.dr. [U.]. [geïntimeerde] is bij brief van 19 december 2002 van de commissie schriftelijk geïnformeerd over de namen van de nieuwe commissie Zeewolde en de te volgen procedure en is uitgenodigd te reageren op het concept-rapport van 1 mei 2002 en de aanvullende bijlagen daarbij. In een appelschrift van 17 januari 2003 heeft [geïntimeerde] bij de Partiuliere Synode van het Oosten onder meer appel ingesteld tegen het besluit van de classis van 20 november 2002. Dit appel is door de Particuliere Synode van het Oosten behandeld op 18 maart 2003 en vervolgens afgewezen. Mr. Den Boef heeft tegen dit besluit op 11 april 2003 namens [geïntimeerde] appel ingesteld bij de Generale Synode.

2.26 [geïntimeerde] heeft naar aanleiding van deze reacties besloten om vooralsnog geen gehoor te geven aan de oproep van de commissie om een verweerschrift in te dienen en te worden gehoord, omdat volgens hem niet gezegd kon worden dat alsnog eerlijke procesvoering zou gaan plaatsvinden.

2.27 In maart 2003 heeft de commissie een aanvullend rapport uitgebracht. Dit aanvullend rapport is op 20 maart 2003 toegestuurd aan [geïntimeerde] met het verzoek op 2 april 2003 voor de classis te verschijnen.

2.28 Bij brief van 1 april 2003 heeft de raadsman van [geïntimeerde] de Generale Synode aangeschreven met het verzoek het daartoe te leiden dat de appelschriften die tot dat moment waren binnengekomen, op korte termijn zouden worden behandeld. Reden hiervoor was dat [geïntimeerde] had vernomen dat de Generale Synode pas medio 2004 bijeen zou komen, waardoor zijn appelschriften lange tijd zouden moeten wachten op behandeling. De Generale Synode heeft de raadsman bij brief van 22 april 2003 laten weten dat de Generale Synode eerder bijeen zou komen indien zij naar het oordeel van tenminste twee Particuliere Synodes eerder bijeen moest komen. Nu aan deze voorwaarde niet was voldaan, zou de Generale Synode niet vervroegd bijeen komen. Bij brief van 25 april 2003 heeft de raadsman van [geïntimeerde] vervolgens de Particuliere Synode van het Oosten verzocht het ertoe te leiden dat de Generale Synode vervroegd bijeen zou komen om de ingediende appelschriften te behandelen. Bij brief van 14 mei 2003 heeft de Particuliere Synode van het Oosten de raadsman geïnformeerd dat de Generale Synode een beroepsinstantie is die op afstand functioneert en dat er geen reden was om eerder samen te komen.

2.30 [geïntimeerde] is per 9 mei 2003 benoemd voor tweeëntwintig uur per week als docent maatschappijleer aan het [...]college te Gorinchem. Dit betrof een tijdelijke aanstelling. [geïntimeerde] heeft dit niet aan de kerkenraad of de classis gemeld.

2.31 [geïntimeerde] heeft zich op 26 juni 2003 opnieuw ziek gemeld bij de kerkenraad van de CGK Zeewolde.

2.32 De Particuliere Synode heeft op 26 juni 2003 afwijzend beslist op het appel van [geïntimeerde] tegen het schorsingsbesluit van 2 april 2003. [geïntimeerde] heeft tegen de beslissing van de Particuliere Synode van het Oosten hoger beroep in gesteld bij de Generale Synode.

2.33 Bij brief van de preses en scriba van de classis van 28 juni 2003 is [geïntimeerde] nogmaals “indringend” gevraagd of hij de classis “nog iets te melden” had, waarbij is aangegeven dat als hij geen blijk zou geven van bekering de classis genoodzaakt zal zijn om op 2 juli 2003 verdere stappen omtrent zijn positie als predikant te ondernemen. [geïntimeerde] heeft hierop bij brief van 30 juni 2003 gereageerd. Hij heeft daarbij aangegeven dat hij zich ziek heeft gemeld bij de kerkenraad, dat zijn krachten op zijn en zijn gezin de spanningen niet meer aan kan, dat hij ten onrechte is beschuldigd en geschorst. Hij heeft voorts dringend verzocht de schorsing op te heffen, en aangegeven dat hij zich blijft beroepen op zijn rechten en bereid blijft via bemiddeling/arbitrage tot een oplossing te komen. Verder heeft hij verwezen naar zijn raadsman en heeft gevraagd om voorlopig met rust te worden gelaten en verdere briefwisseling via mr. Den Boef te laten lopen.

2.34 Tijdens haar vergadering van 2 juli 2003 heeft de classis geconstateerd dat [geïntimeerde] geen blijk had gegeven van bekering en heeft zij besloten tot afzetting van [geïntimeerde]. De financiële Commissie Classis Amersfoort werd opgedragen zorg te dragen voor de financiële afwikkeling van de zaak volgens de geldende richtlijnen van de Generale Synode voor afgezette predikanten. De maximale uitkeringsperiode voor [geïntimeerde] zou, gelet op zijn leeftijd, 12 maanden zijn. De Financiële Commissie kreeg bovendien mandaat om met [geïntimeerde] een tijdelijke regeling te treffen voor de periode tot 8 oktober 2003.

2.35 Bij brief van 3 juli 2003 heeft de classis de leden van de kerkgemeente te Zeewolde schriftelijk uitgelegd wat in verband met [geïntimeerde] was besloten en wat daarvoor de gronden waren. Mr. Den Boef heeft bij brief van 7 juli 2003 namens [geïntimeerde] de nietigheid van het afzettingsbesluit ingeroepen, aanspraak gemaakt op het traktement en emolumenten, en de classis voor de gevolgen van het besluit aansprakelijk gesteld. Voorts heeft hij gevraagd om intrekking van het afzettingsbesluit, toelating tot de ambtelijke werkzaamheden en verzoening. [geïntimeerde] heeft tegen het afzettingsbesluit geen kerkelijk appel ingesteld.

2.36 Bij brief van 13 augustus 2003 van mr. Den Boef heeft [geïntimeerde] al zijn appellen bij de Generale Synode ingetrokken.

3. De motivering van de beslissing in hoger beroep

3.1 Het hof blijft bij hetgeen in het tussenarrest is geoordeeld, met dien verstande dat de overwegingen 5.1 tot en met 5.3.7 van dat arrest - met inachtneming van de opmerkingen van partijen betreffende het kerkelijk recht voor zover deze hier relevant zijn - als volgt moeten worden gelezen. Voor de duidelijkheid herhaalt het hof hier de overwegingen van het tussenarrest.

Grieven 1 en 2

3.2 De eerste twee grieven lenen zich voor gezamenlijke behandeling.

Bevoegdheid van de burgerlijke rechter

3.2.1 De CGK en de classis stellen zich primair op het standpunt dat de burgerlijke rechter onbevoegd is om van dit geschil kennis te nemen. Zij beroepen zich hiertoe op artikel 6 van de Grondwet en artikel 9 EVRM. Het gaat om een interne kerkelijke – geen burgerlijke - aangelegenheid, op welk gebied de burgerlijke rechter gelet op de scheiding tussen kerk en staat en de vrijheid van godsdienst geen rechtsmacht heeft. De overheid dient zich te onthouden van bemoeienis met de inhoud van de godsdienst of levensovertuiging en de interne organisatie van de kerk.

3.2.2 [geïntimeerde] heeft dit standpunt van de CGK en de classis gemotiveerd bestreden. Hij beroept zich op de artikelen 17 en 112 van de Grondwet en op artikel 6 EVRM.

3.2.3 Naar het oordeel van het hof gaat de scheiding tussen kerk en staat, ook in rechtsverhoudingen tussen een kerkgenootschap en individuen daarbinnen, niet zover dat de gang naar de burgerlijke rechter per definitie gesloten is. Dat zou in strijd zijn met de grondrechtelijke waarborgen die ten behoeve van individuen zijn neergelegd in de artikelen 17 in samenhang met artikel 112 van de Grondwet en in artikel 6 EVRM. Het recht op godsdienstvrijheid kan aan deze waarborgen niet afdoen. Het recht op godsdienstvrijheid ziet uiteindelijk op de vrijheid van individuen om uiting te geven aan hun religieuze overtuigingen. Die vrijheid brengt echter niet mee dat daardoor voor leden van bepaalde kerkgenootschappen andere grondrechten zonder meer buiten werking gesteld worden.

3.2.4 Het is vaste rechtspraak dat de bevoegdheid van de burgerlijke rechter wordt beoordeeld naar het recht waarin de eiser vraagt te worden beschermd. [geïntimeerde] baseert zijn eis tot schadevergoeding op de grondslag “kennelijk onredelijke/onregelmatige beëindiging van een arbeidsovereenkomst, respectievelijk onrechtmatige daad en wanprestatie”, en dus op rechten waarvoor het Nederlands burgerlijk recht bescherming biedt. De burgerlijke rechter – in eerste aanleg de kantonrechter en nu in hoger beroep het hof – is dan ook bevoegd om van de zaak kennis te nemen.

Ontvankelijkheid

3.3.1 De CGK en de classis stellen zich, subsidiair, op het standpunt dat [geïntimeerde] in zijn vordering bij de burgerlijke rechter niet ontvankelijk is. In de onderhavige zaak is het kerkelijke recht – de Kerkorde - van toepassing. Voor het onderhavige geschil stond een interne, met voldoende waarborgen omklede, kerkelijke rechtsgang inclusief appelmogelijkheid open die [geïntimeerde] had moeten volgen, of – subsidiair – eerst had moeten volgen alvorens zich tot de burgerlijke rechter te wenden. [geïntimeerde] was hiertoe verplicht op grond van zijn geloofsbelijdenis en het door hem ondertekende Ondertekeningsformulier voor dienaren des woords. [geïntimeerde] heeft echter niet de kerkelijke rechtsgang geheel benut, maar hij heeft zijn appels bij de Generale Synode tegen de schorsingsbesluiten ingetrokken en heeft geen appel ingesteld tegen het afzettingsbesluit. Daardoor hebben de besluiten inmiddels formele rechtskracht gekregen, zodat daarmee in het onderhavige geschil iedere weg naar de burgerlijke rechter voor [geïntimeerde] is afgesloten.

3.3.3 Het hof oordeelt als volgt. Ingevolge artikel 17 van de Grondwet kan niemand tegen zijn wil worden afgehouden van de rechter die de wet hem toekent. Artikel 112, lid 1 van de Grondwet bepaalt dat de berechting van geschillen over burgerlijke rechten en over schuldvorderingen aan de rechterlijke macht is opgedragen. Op deze beginselen zijn echter uitzonderingen mogelijk, bij wet of overeenkomst.

3.3.5 Zwaarwegende omstandigheden kunnen echter maken dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is om van de rechtzoekende te vergen om de kerkelijke rechtsgang te volgen. Dergelijke omstandigheden kunnen zijn dat het statuut voor het betreffende geschil geen voorschriften bevat, of indien de kerkelijke rechtsgang niet voldoet aan fundamentele beginselen van procesrecht.

3.3.6 De CGK en de classis hebben gesteld dat [geïntimeerde] een kerkelijke openbare geloofsbelijdenis heeft gedaan en zijn beroeping als predikant heeft aanvaard, waarbij hij ook het “Ondertekeningsformulier voor dienaren des Woords” ex art. 52 KO heeft ondertekend, en dat hij zich aldus aan het kerkelijk statuut gebonden heeft. [geïntimeerde] heeft deze feitelijke stellingen niet (voldoende gemotiveerd) bestreden, zodat deze vaststaan. In beginsel is [geïntimeerde] daarom als lid van de kerk en als dienaar des Woords aan de Kerkorde gebonden, en dient hij voor kwesties die door de Kerkorde bestreken worden de daarin neergelegde regels te volgen.

3.3.7 [geïntimeerde] was predikant bij (al dan niet in dienst van) de kerk, hij verrichtte voor de kerk inspanningen of werkzaamheden waaraan hij een dagtaak had, ontving daartegenover levensonderhoud en bewoning en moest zich houden aan de kerkelijke regels. De Kerkorde bevat regels omtrent de toelating tot het predikantschap, het aannemen van andere betrekkingen, schorsing en afzetting, en omtrent het voorleggen van geschillen aan kerkelijke instanties. Tevens staat vast dat er door de Generale Synode vastgestelde richtlijnen zijn betreffende afgezette predikanten, die onder meer regels bevatten voor de financiële afwikkeling van dergelijke zaken. Daarom dienen partijen in de onderhavige zaak in beginsel deze kerkelijke rechtsgang te volgen.

3.3.8 [geïntimeerde] stelt zich op het standpunt dat de classis zich niet aan fundamentele beginselen van procesrecht - die ook aan het kerkelijk statuut ten grondslag liggen - heeft gehouden, dan wel dat de rechtsgang op zichzelf niet heeft voldaan aan fundamentele beginselen van procesrecht. Vanwege de gebreken in de rechtsgang, waardoor geen sprake was van een eerlijk proces, had hij geen enkel vertrouwen meer in de kerkelijke rechtsgang, heeft hij geen appel ingesteld bij de Particuliere Synode van het afzettingsbesluit van de classis van 2 juli 2003 en het financiële besluit van de classis van 8 oktober 2003 en heeft hij zijn appels (van alle desbetreffende afwijzende beslissingen van de Particuliere Synode) bij de Generale Synode ingetrokken.

3.3.9 Bij de beoordeling van de vraag of, zoals [geïntimeerde] stelt en de CGK en de classis betwisten, sprake is van schending van algemene beginselen van behoorlijk procesrecht, zoals vermeld in overweging 5.3.8 en volgende van het tussenarrest, neemt het hof de volgende uitgangspunten in aanmerking.

3.3.10 Artikel 6 EVRM is gericht tot de lid-staten en derhalve niet rechtstreeks van toepassing in de rechtsverhouding tussen partijen, maar heeft wel zogenaamde reflexwerking in rechtsverhoudingen tussen burgers en/of (niet-publieke) rechtspersonen onderling, en aldus ook in de onderhavige rechtsverhouding. Hoewel van de door artikel 6 EVRM gewaarborgde rechten op zichzelf genomen afstand kan worden gedaan, mag niet snel worden aangenomen dat van een dergelijke afstand sprake is. Daarvoor is een ondubbelzinnige wilsverklaring vereist. De hiervoor bij 3.3.6 genoemde gebondenheid door middel van de geloofsbelijdenis en de aanvaarding van de beroeping als predikant, houdt op zichzelf in elk geval geen dergelijke afstand van recht in, terwijl die voorts ook niet is gesteld of gebleken.

3.3.11 De CGK en de classis erkennen dat het kerkelijk recht aansluiting zoekt bij fundamentele rechtsbeginselen zoals deze onder meer in artikel 6 EVRM zijn neergelegd, en zij erkennen in zoverre dat zij aan dergelijke beginselen gebonden zijn.

3.3.12 Bij de toetsing of sprake is van schending van fundamentele rechtsbeginselen dient het hof, gelet op de bijzondere eigen aard van de kerkelijke rechtsverhoudingen, terughoudendheid in acht te nemen. Het moet daarom gaan om een zodanige schending dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn van [geïntimeerde] te vergen de kerkelijke rechtsgang te volgen.

3.3.13 Daarbij gaat het in de onderhavige zaak om de rechtsgang zoals die tussen partijen bij de Particuliere Synode en bij de Generale Synode heeft plaatsgevonden. De besluiten die door de CGK en de classis ten opzichte van [geïntimeerde] zijn genomen, zijn immers niet als rechtspraak te kwalificeren. De rechtsmiddelen hiertegen bestaan in de appelmogelijkheden bij in eerste instantie de Particuliere Synode en in tweede instantie de Generale Synode. Deze rechtsgangen zijn te kwalificeren als kerkelijke rechtspraak.

3.3.14 Naar aanleiding van de in het tussenarrest onder 5.3.9 genoemde geschilpunten (die hier voor zover relevant worden herhaald vanwege de duidelijkheid) en de aanvullingen van partijen van hun stellingen overweegt het hof met inachtneming van de voormelde uitgangspunten als volgt.

Broederlijke vermaning

3.3.15 De stellingen van [geïntimeerde] betreffende de volgens hem niet nagekomen procedure betreffende de broederlijke vermaning laat het hof buiten bespreking. De broederlijke vermaning behoort immers tot het “voortraject” van (eventuele) besluitvorming door de kerkenraad en/of classis, en valt derhalve buiten het hiervoor geschetste toetsingskader. Dat de procedure inzake de broederlijke vermaning niet zou zijn gevolgd kan niet leiden tot het oordeel dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is om van [geïntimeerde] te vergen de kerkelijke rechtsgang te volgen.

Ne bis in idem en onredelijke/onbillijke behandeling

3.3.16 De stellingen van [geïntimeerde] op het punt van ne bis in idem en onredelijke/onbillijke behandeling betreffen de besluitvormingsprocedure bij de classis, en vallen daarom eveneens buiten het hiervoor geschetste toetsingskader. Ook deze punten laat het hof derhalve buiten bespreking. Hetzelfde geldt voor de stellingen van [geïntimeerde] ten aanzien van hoor en wederhoor, het onthouden van stukken en het horen van getuigen voor zover deze zien op de besluitvorming bij de classis. Ook indien de classis op deze punten onjuist zou hebben gehandeld, kan dat niet leiden tot het oordeel dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is om van [geïntimeerde] te vergen de kerkelijke rechtsgang te volgen.

Hoor en wederhoor en equality of arms; gehoord worden door de voltallige Particuliere Synode

3.3.17 [geïntimeerde] heeft aangevoerd dat hij in juni 2003 is afgezet zonder dat hij of zijn raadsman in de gelegenheid is gesteld het woord te voeren. Hiermee is het beginsel van hoor en wederhoor geschonden.[geïntimeerde] heeft in appel tegen de tweede schorsing verzocht om ook te worden gehoord ten overstaan van de voltallige Particuliere Synode. Dit is hem geweigerd, met de reden dat dit ongebruikelijk, omslachtig en onnodig is, terwijl de classis wèl in de Particuliere Synode was vertegenwoordigd en de afgevaardigden die rechtstreeks bij de besluitvorming door de classis waren betrokken wel het woord hebben gevoerd. Het statuut kent volgens [geïntimeerde] geen regel die zijn recht om door de Particuliere Synode gehoord te worden beperkt tot het horen in een ter voorbereiding van de behandeling ingestelde commissie.

3.3.19 Voor zover de stellingen van [geïntimeerde] zien op het punt van hoor en wederhoor en het (al dan niet) gehoord worden voor de voltallige Particuliere Synode, overweegt het hof het volgende. [geïntimeerde] heeft geen appel ingesteld bij de Particuliere Synode van het afzettingsbesluit van de classis van 2 juli 2003 en ook niet van het financiële besluit van de classis van 8 oktober 2003. Wat betreft de procedure(s) bij de Particuliere Synode die (uiteindelijk) tot het besluit van de Particuliere Synode van 26 juni 2003 heeft/hebben geleid, geldt het volgende. Bij gelegenheid van de diverse door hem ingestelde appellen heeft [geïntimeerde] zijn visie kunnen geven op de besluiten van de classis c.q. de commissie Zeewolde. Vast staat dat de Particuliere Synode-commissie [geïntimeerde] in bijzijn van zijn raadsman heeft gehoord op 3 januari 2002 en dat daarvan een rapport is opgemaakt. Voorts heeft hij niet betwist dat hem in de diverse appelprocedures bij de Particuliere Synode meerdere malen de gelegenheid is geboden tot mondelinge toelichting voor de Particuliere Synodecommissie, maar dat hij van andere mogelijkheden dan die van het gesprek van 3 januari 2002 geen gebruik heeft gemaakt. Aan het voorgaande doet niet af dat [geïntimeerde] vanaf 17 oktober 2001 ziek gemeld was en zich niet hersteld had gemeld. Indien de ziekte van [geïntimeerde] maakte dat hij niet in staat was om te verschijnen en een toelichting te geven, had mr. Den Boef als zijn raadsman dat kunnen doen. De enkele omstandigheid dat [geïntimeerde] niet de gelegenheid heeft gehad om door de voltallige Particuliere Synode te worden gehoord, maakt nog niet dat hij geen reële mogelijkheid heeft gehad om te worden gehoord en zijn visie kenbaar te maken. Het hof neemt in aanmerking dat [geïntimeerde] van meerdere mogelijkheden tot toelichting voor de Particuliere Synodecommissie geen gebruik heeft gemaakt. Bijzondere omstandigheden waarom [geïntimeerde] wel door de volledige Particuliere Synode had moeten worden gehoord en niet door de Particuliere Synodecommissie zijn niet gesteld of gebleken.

Equality of arms; onthouden van stukken

3.3.21 De CGK en de classis hebben erkend dat deze stukken niet aan [geïntimeerde] ter inzage ter beschikking zijn gesteld, maar zij stellen zich op het standpunt dat het ongebruikelijk is dat dergelijke interne stukken ter beschikking worden gesteld.

Equality of arms; gelegenheid getuigen te horen

3.3.23 [geïntimeerde] heeft aangevoerd dat alle getuigen zijn gehoord buiten tegenwoordigheid van [geïntimeerde] en zijn raadsman. Gelet op punt 3.3.3.4.2. pag. 65 In Orde had [geïntimeerde] in de gelegenheid moeten worden gesteld bij het horen van getuigen aanwezig te zijn en aan de getuigen vragen te stellen. Bovendien heeft de classis alleen getuigen à charge gehoord en door [geïntimeerde] in het geding gebrachte verklaringen van getuigen à décharge niet in de beoordeling betrokken. In appel bij de Particuliere Synode mocht [geïntimeerde] alleen getuigen horen die door de classis waren gehoord. De reden waarom dit is geweigerd – namelijk dat de betreffende oud-kerkenraadsleden mede onder verdenking stonden – is onbegrijpelijk en ondeugdelijk. Getuige [V.] is wel gehoord maar zijn verklaring is nooit in enige (classis)beoordeling betrokken. De verklaringen van de (oud-)ouderlingen [V.], [D.] en [W.] zijn zowel door de classis als in appel bij de Particuliere Synode niet in de beoordeling betrokken. Deze gang van zaken heeft bij [geïntimeerde] alle vertrouwen in een eerlijk proces weggenomen en aldus de doorslag gegeven om af te zien van verder appelleren (tegen zijn afzetting) en bij de Generale Synode de appels in te trekken, aldus [geïntimeerde].

3.3.24 De CGK en de classis hebben zich op het standpunt gesteld dat [geïntimeerde] niet zonder meer aanspraak erop kan maken dat alle getuigen (39 totaal) die hij aandraagt worden gehoord. De rechtsgang moet vergeleken worden met de rechtsgang voor de (wereldlijke) bestuursrechter, en de bestuursrechter is niet verplicht om getuigen te horen, terwijl dit niet betekent dat daarmee fundamentele beginselen verzaakt worden. Het is voorts aan de rechtsprekende instantie om te bepalen welke getuigen al dan niet moeten worden gehoord. Bovendien hebben de door [geïntimeerde] aangegeven getuigen aangegeven dat zij niet gehoord wensen te worden, aldus de CGK en de classis.

Onpartijdige rechtspraak

Berechting binnen een redelijke termijn

3.3.29 Door geen gebruik te maken van de mogelijkheid die het statuut expliciet biedt om de Generale Synode vervroegd bijeen te roepen, is volgens [geïntimeerde] sprake van onzorgvuldigheid en strijd met de redelijkheid en billijkheid.

3.3.30 De CGK en de classis hebben erop gewezen dat dit argument niet opgaat omdat achteraf gebleken is dat de Generale Synode al haar geplande vergaderingen in 2004 geheel heeft kunnen afwerken, terwijl de kantonrechter in de zaak van [geïntimeerde] pas op 2 februari 2005 uitspraak heeft kunnen doen.

3.3.31 De tijd die met het doorprocederen bij de Generale Synode gemoeid zou zijn geweest brengt naar het oordeel van het hof niet mee dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn om van [geïntimeerde] te vergen zijn zaak aan de Generale Synode voor te leggen alvorens zich eventueel tot de burgerlijke rechter te wenden. Het hof merkt overigens op dat [geïntimeerde] niet heeft weersproken dat de Generale Synode al haar geplande vergaderingen in 2004 geheel heeft kunnen afwerken, terwijl de kantonrechter in de zaak van [geïntimeerde] pas op 2 februari 2005 uitspraak heeft kunnen doen.

3.3.32 Voor zover de hiervoor vastgestelde gang van zaken met betrekking tot de rechtsgang bij de Particuliere Synode, de diverse punten in onderlinge samenhang bezien, enige schijn van partijdigheid bij de Particuliere Synode zou kunnen wekken, heeft nog het volgende te gelden.

3.3.33 [geïntimeerde] had de mogelijkheid om alle besluiten van de Particuliere Synode voor te leggen aan de Generale Synode, alsmede om de mogelijke partijdigheid van de (afgevaardigden van) de Particuliere Synode voor te leggen aan de Generale Synode door middel van een wrakingsverzoek. Hoewel de mogelijkheid tot wraking, zoals de CGK en de classis hebben gesteld en [geïntimeerde] niet heeft bestreden, niet een als zodanig formeel geregeld instituut in het kerkelijk recht is, wordt het - zoals de CGK en de classis onbestreden hebben gesteld - in voorkomend geval wel als zodanig behandeld. [geïntimeerde] heeft echter van deze mogelijkheden geen gebruik gemaakt. Van het afzettingsbesluit van 2 juli 2003 en van het financiële besluit van 8 oktober 2003 heeft hij voorts geen appel ingesteld bij de Particuliere Synode. Bovendien heeft hij ook de appellen die hij bij de Generale Synode had ingesteld ingetrokken. Aldus heeft [geïntimeerde] dan ook alle mogelijkheden om de eventuele fouten (in de rechtsgang) van de Particuliere Synode voor te leggen aan de Generale Synode teneinde die fouten recht te zetten aan zich voorbij laten gaan.

3.3.34 Het hof is, al het voorgaande in onderlinge samenhang beziende, en met inachtneming van het voormelde terughoudende toetsingskader, van oordeel dat geen sprake is van een zodanige schijn van partijdigheid dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn om van [geïntimeerde] te vergen de kerkelijke rechtsgang te volgen bij de Particuliere Synode en bij de Generale Synode, welke laatste in elk geval nog geen inhoudelijke beslissingen in de zaak had genomen. Met name van deze laatste heeft [geïntimeerde] niet meer gesteld dan dat het wachten tot de Generale Synode weer bij elkaar zou komen hem te lang zou duren. Dat reeds naar aanleiding van de weigering om eerder bijeen te komen dan eind 2004 (vrijwel) niet anders kon worden verwacht dan dat de Generale Synode fundamentele rechtsbeginselen zou veronachtzamen ten nadele van [geïntimeerde] neemt het hof, zonder nadere toelichting, die echter ontbreekt, niet aan. De omstandigheid dat [AB.] voorzitter is geweest van de uiteindelijk eind 2004 bijeen gekomen Generale Synode leidt niet tot een ander oordeel. In de eerste plaats omdat bij de huidige stand van zaken niet vastgesteld kan worden dat [AB.], ook in het geval [geïntimeerde] wél appel zou hebben ingesteld of de thans ingetrokken appellen zou hebben doorgezet, de Generale Synode zou hebben voorgezeten of zou hebben deelgenomen aan de besluitvorming. En in de tweede plaats omdat [geïntimeerde] ook bij de Generale Synode de mogelijkheid had om zonodig een wrakingsverzoek te doen. [geïntimeerde] heeft echter de mogelijkheden die de rechtsgang bij de Generale Synode bood niet benut.

3.3.35 Gelet op het voorgaande kan [geïntimeerde] niet worden ontvangen in zijn vorderingen. De grieven 1 en 2 van de CGK en de classis slagen en aan de overige grieven komt het hof niet toe. Het hof zal het vonnis van de kantonrechter vernietigen en zal [geïntimeerde] in zijn vorderingen niet-ontvankelijk verklaren.

3.3.36 Als de in het ongelijk gestelde partij zal [geïntimeerde] in de kosten van beide instanties worden veroordeeld, waarbij rekening is gehouden met de omstandigheid dat in hoger beroep door beide partijen afzonderlijk appel is ingesteld.

4. De beslissing

Het hof, recht doende in hoger beroep:

- vernietigt het tussen partijen gewezen vonnis van de kantonrechter (rechtbank Zwolle-Lelystad, sector kanton, locatie Lelystad) van 2 februari 2005 en doet opnieuw recht;

- verklaart [geïntimeerde] in zijn vorderingen niet ontvankelijk;

- verklaart dit arrest, voor zover het de voormelde proceskostenveroordeling betreft uitvoerbaar bij voorraad.