Hoge Raad, 04-10-2019, ECLI:NL:HR:2019:1531, 18/01370

In cassatie kan worden uitgegaan van de feiten en omstandigheden vermeld in de conclusie van de Advocaat-Generaal onder 1.1-1.24. Deze komen samengevat op het volgende neer.

(i) NGK Hattem is een kerkgenootschap in de zin van art. 2:2 BW. Het bestuur van NGK Hattem wordt gevormd door de kerkenraad. De predikant maakt deel uit van de kerkenraad.

(ii) NGK Hattem kent eigen regelingen. Daartoe behoort het Akkoord voor Kerkelijk Samenleven van de Nederlands Gereformeerde Kerken (hierna: AKS). Art. 31 lid 2 AKS bepaalt onder meer dat naburige kerken samen een regio vormen en door afgevaardigden bijeenkomen in een regiovergadering, en dat alle kerken gezamenlijk door afgevaardigden bijeenkomen in een landelijke vergadering. Een regiovergadering en een landelijke vergadering zijn bevoegd commissies te benoemen en te ontslaan.

(iii) Tot de eigen regelingen van NGK Hattem behoren ook de ‘Richtlijnen voor de voorwaarden behorende bij de verbintenis tussen gemeente en predikant ten behoeve van de vervulling van het predikantsambt’ (hierna: de WAP-richtlijn). In de versie die in deze procedure van toepassing is, is over de verhouding tussen predikant en gemeente onder meer het volgende opgenomen:

“De status van de predikant wordt bepaald door het uitgangspunt dat de predikant als Dienaar des Woords geen andere lastgever heeft dan zijn Hemelse opdrachtgever. (…) Uit [die] gedachte vloeit voort dat hoewel de gemeente dus de predikant onderhoudt, een predikant niet in loondienst kan zijn van de gemeente, maar een zelfstandige positie heeft. (…) Omdat de positie van predikant echter ook niet overeenkomt met die van de groep die niet valt onder het regime van werknemers, namelijk de zelfstandige (arts, vrije ondernemer), is het gewenst dat kerken afspraken maken over de arbeidspositie van de predikant, die enerzijds passen bij zijn roeping, maar anderzijds een rechtspositionele bescherming creëren, die in de richting gaat van de door de overheid in de loop van de jaren opgebouwde bescherming van werknemers.”

(iv) In de versie van de WAP-richtlijn die in deze procedure van toepassing is, is voorts onder meer het volgende bepaald:

- de verbondenheid tussen de predikant en de gemeente is geen arbeidsovereenkomst (art. 1 lid 3 WAP-richtlijn);

- de verbondenheid tussen de predikant en de gemeente eindigt onder meer door ontslag wegens gewichtige redenen (art. 8 lid 1, aanhef en onder b, WAP-richtlijn);

- ontslag wegens gewichtige redenen, waaronder een ernstige vertrouwensbreuk, kan slechts plaatsvinden indien deze redenen zodanig gewichtig zijn dat de predikant de gemeente niet langer kan dienen (art. 10 lid 1 WAP-richtlijn);

- alvorens ontslag wegens gewichtige redenen kan plaatsvinden, dienen predikant en kerkenraad zich in te spannen een oplossing te bewerkstelligen; zij kunnen zich daarbij beiden wenden tot de Landelijke Vertrouwens- en Advies Commissie (hierna: VAC) (art. 10 lid 2 WAP-richtlijn);

- indien geen oplossing wordt bereikt, anders dan ontslag, vraagt de kerkenraad advies aan de Landelijke Adviescommissie WAP over de civielrechtelijke aspecten van het voorgenomen ontslag en de financiële regeling die getroffen wordt (art. 10 lid 3 WAP-richtlijn);

- de regionale vergadering, die het ontslag van de predikant moet goedkeuren, betrekt bij haar overwegingen het advies van de Landelijke Adviescommissie WAP (art. 10 lid 4 WAP-Richtlijn);

- de kerkenraad treft bij ontslag wegens gewichtige redenen een financiële regeling ter voorziening in het levensonderhoud van de predikant; de regeling wordt ter goedkeuring aan de regionale vergadering voorgelegd (art. 12 leden 1 en 2 WAP-richtlijn);

- de financiële regeling bevat in ieder geval bepalingen over de aan de predikant toe te kennen uitkering na het ontslag; bij de vaststelling van de duur en de hoogte van de uitkering wordt ten minste gehandeld conform de regels van de werkloosheidswetgeving (art. 12 leden 3 en 4 WAP-richtlijn).

(v) Tot de WAP-richtlijn die in deze procedure van toepassing is, behoort ook de bijlage ‘Procedure voor ontslag van een predikant om gewichtige redenen’ (hierna: Procedureregeling). Daarin is de procedure bij ontslag om gewichtige redenen uitgewerkt. Zo moet de kerkenraad de predikant schriftelijk en gemotiveerd in kennis stellen van zijn voornemen tot ontslag, kan de predikant daartegen verweer voeren, moet de regiovergadering goedkeuring verlenen aan het voornemen tot ontslag, staat tegen het besluit van de regiovergadering beroep open op de landelijke vergadering en wijzen partijen een bindend adviseur aan als het onderwerp van geschil alleen de financiële regeling is.

(vi) De predikant, geboren in 1959, is in 2005 beroepen en bevestigd als predikant van NGK Hattem, met een voltijdse aanstelling.

(vii) In september 2006 is de predikant getroffen door een herseninfarct, waardoor hij uitgevallen is voor zijn werkzaamheden. Vanaf halverwege 2007 kon hij op arbeidstherapeutische basis weer enige werkzaamheden verrichten, waaronder het voorgaan in kerkdiensten.

(viii) In het najaar van 2007 heeft de predikant aan het moderamen van de kerkenraad en aan de kerkenraad meegedeeld dat hij op medisch advies gescheiden moest gaan leven van zijn vrouw. De predikant is hierop door de kerkenraad voor drie maanden vrijgesteld van alle taken.

(ix) In februari 2008 heeft de kerkenraad besloten om aan de VAC het verzoek te richten om binnen de gemeente te onderzoeken of er nog voldoende vertrouwen bestond of weer herwonnen kon worden om als gemeente en predikant samen door te gaan. De kerkenraad en de predikant hebben afgesproken dat de predikant gedurende het onderzoek van de VAC geen ambtelijke werkzaamheden zou verrichten. De VAC heeft in augustus 2008 een schriftelijk rapport uitgebracht. Op basis daarvan hebben diverse gesprekken plaatsgevonden tussen NGK Hattem en de predikant.

(x) In december 2008 heeft de kerkenraad, gehoord de gemeente, geconcludeerd dat sprake was van een ‘ernstige vertrouwensbreuk’.

(xi) In januari 2009 heeft NGK Hattem aan de predikant een door de kerkenraad genomen, voorgenomen besluit tot ontslag kenbaar gemaakt. De predikant heeft daartegen verweer gevoerd. Na het volgen van de hiervoor onder (v) bedoelde Procedureregeling heeft NGK Hattem de predikant bij brief van 29 april 2010 met ingang van 1 mei 2010 ontslagen. Daarbij heeft de predikant ten laste van NGK Hattem aanspraak verkregen op een maandelijkse uitkering gedurende 29 maanden na het ontslag, ter waarde van € 99.970,-- in totaal.

“Arbeidsovereenkomst?

Het hof zal allereerst (…) beoordelen of de rechtsverhouding tussen de NGK Hattem en [de predikant] al dan niet is aan te merken als een arbeidsovereenkomst.

Het hof stelt in dit verband het volgende voorop.

Volgens artikel 7:610 lid 1 BW is de arbeidsovereenkomst de overeenkomst waarbij de ene partij, de werknemer, zich verbindt in dienst van de andere partij, de werkgever, tegen loon gedurende zekere tijd arbeid te verrichten.

Wil sprake zijn van een arbeidsovereenkomst dan zal voldaan moeten zijn aan de elementen die de definitie van de arbeidsovereenkomst blijkens deze bepaling bevat: arbeid, loon, gedurende zekere tijd en een gezagsverhouding.

Tussen partijen is niet in geschil dat [de predikant] sinds zijn beroeping (voorafgaand aan zijn arbeidsongeschiktheid) gedurende langere tijd een dagtaak had aan het vervullen van zijn ambt voor de NGK Hattem (…), zodat sprake was van arbeid gedurende zekere tijd, een en ander als bedoeld in artikel 7:610 lid 1 BW. Dat hij traktement ontving staat evenmin ter discussie. Door de NGK Hattem is ook niet, althans hoogstens indirect (zie hierna), bestreden dat hetgeen tussen partijen is overeengekomen een gezagsverhouding meebracht. Dit blijkt naast het overzicht van opgedragen taken bijvoorbeeld ook uit de aanvulling op de beroepingsbrief van [de predikant] d.d. 26 maart 2005 (…). Daarin immers worden verdere afspraken tussen [de predikant] en de Kerkenraad gemaakt, waaruit blijkt dat de Kerkenraad bijvoorbeeld vaker dan twee diensten per maand ruilen met collega’s diende goed te keuren, terwijl invulling van de vakantie en vrije zondagen in overleg met de preses van de Kerkenraad diende plaats te vinden. Voorts beschikt (de Kerkenraad namens) de NGK Hattem ingeval van aan de gemeente onwelgevallig functioneren van [de predikant] over de bevoegdheid tot ontslag (vgl. artikel 10 AKS), zij het met voorafgaande goedkeuring van de Regiovergadering (artikel 10.4 van de WAP- richtlijn). Zelfs indien [de predikant] ter zake van de godsdienstige aspecten van zijn taak niet aan de instructies van de Kerkenraad onderworpen zou zijn geweest en, zoals de Kerkenraad door verwijzing naar de preambule en artikel 1 van de WAP-richtlijn naar het hof begrijpt aanvoert, in zoverre een zelfstandige positie zou hebben gehad, sluit dat niet uit dat met betrekking tot de overige aspecten van de contractuele verhouding sprake was van een gezagsverhouding die een van de kenmerken vormt van een arbeidsovereenkomst als bedoeld in artikel 7:610 lid 1 BW (HR 17 juni 1994, ECLI:NL:HR:1994:ZC1397, NJ 1994, 757).

Dat in de beroepingsbrief wordt verwezen naar de WAP-richtlijn, in artikel 1 lid 3 waarvan is vermeld dat de verbondenheid tussen ‘de predikant en de gemeente’ geen arbeidsovereenkomst is, is voor de aard van de overeenkomst niet doorslaggevend. Voor de vraag of een rechtsverhouding moet worden gekwalificeerd als een arbeidsovereenkomst is bepalend wat partijen bij het sluiten van de overeenkomst voor ogen stond, mede in aanmerking genomen de wijze waarop zij feitelijk uitvoering aan de overeenkomst hebben gegeven. Nu de contractuele verhouding tussen [de predikant] en de NGK Hattem, zoals uit het voorgaande blijkt, de elementen die de definitie van de arbeidsovereenkomst blijkens artikel 7:610 lid 1 (oud) BW bevat in zich droeg, zal het hof ervan uitgaan dat deze in zoverre het karakter had van een arbeidsovereenkomst.