Parket bij de Hoge Raad, 09-02-2001, AA9900, R99/216HR

Edelhoogachtbaar College,

Inleiding

Partijen, verder: de man en de vrouw, hebben een relatie gehad vanaf 1994 en zijn op 10 oktober 1997 met elkaar gehuwd nadat op [geboortedatum] 1997 een zoon, [..], was geboren die door de man is erkend en door het huwelijk is gewettigd.

2. In dit geding is bij beschikking van 13 januari 1999 door de Rechtbank de echtscheiding tussen partijen uitgesproken; tevens werd bepaald dat de man aan de vrouw een uitkering tot levensonderhoud diende te betalen van f 2.800,- per maand en dat de man f 850,- per maand diende bij te dragen in de kosten van verzorging en opvoeding van [de zoon].

3. De man heeft van deze beschikking hoger beroep ingesteld. Hij heeft verzocht de door hem te betalen uitkering tot levensonderhoud voor de vrouw te bepalen op nihil, subsidiair een zodanige uitkering te bepalen als het Hof juist acht. Daartoe heeft de man onder meer aangevoerd dat in casu geen sprake is geweest van enige "lotsverbondenheid" nu partijen zeer kortstondig met elkaar gehuwd zijn geweest, nimmer hebben samengewoond en de financiën altijd geheel gescheiden hebben gehouden, en voorts dat er geen sprake is van een aan het ontbonden huwelijk gerelateerde behoefte van de vrouw omdat het huwelijk van partijen niet aan studie en het verwerven van een volwaardige positie op de arbeidsmarkt in de weg heeft gestaan. De man heeft voorts aangevoerd dat de Rechtbank bij het bepalen van zijn draagkracht is uitgegaan van een te hoog inkomen doordat is miskend dat in zijn maandsalaris het tantième - bij vooruitbetaling - was begrepen, zodat er geen sprake van was dat hij in 1998 naast zijn maandsalaris aan tantième een bedrag van f 36.750,- ontving. Hij heeft bovendien verzocht de alimentatie voor de vrouw in duur te beperken. De man heeft voorts verzocht de bijdrage in de kosten van verzorging en opvoeding van [de zoon] te bepalen op een lager bedrag, daartoe aanvoerende dat de door de Rechtbank vastgestelde bijdrage van f 850,- een redelijk bedrag te boven gaat.

5. De man heeft tijdig cassatieberoep ingesteld. De vrouw heeft een verweerschrift ingediend en daarbij (gedeeltelijk voorwaardelijk) incidenteel cassatieberoep ingesteld.

Het principale cassatiemiddel

6. Middelonderdeel A bestrijdt 's Hofs oordeel in rechtsoverweging 3.4 dat gelet op het vooroverwogene (rechtsoverweging 3.2 en 3.3) vaststaat dat de vrouw behoefte heeft aan een door de man te betalen uitkering tot levensonderhoud en dat deze behoefte gerelateerd is aan het ontbonden huwelijk. Betoogd wordt dat 's Hofs overwegingen blijk geven van een onjuiste rechtsopvatting omtrent de rechtsgrond voor de alimentatieplicht tussen gewezen echtgenoten, althans onbegrijpelijk zijn. Onder aanhaling van literatuur, jurisprudentie en de wetsgeschiedenis bij de Wet limitering alimentatie wordt betoogd dat een alimentatieplicht slechts gerechtvaardigd is ingeval de verdiencapaciteit van degene die aanspraak op alimentatie maakt is verminderd door het huwelijk en eventueel door de komst van kinderen alsmede door de gebezigde rolpatronen in het huwelijk. In casu, aldus dit middelonderdeel, is evenwel geen sprake geweest van wederzijdse verzorging, van samenwoning of van het voeren van een gemeenschappelijke huishouding; het huwelijk bestond slechts formeel en de als inherent aan en essentieel voor een huwelijk te beschouwen lotsverbondenheid ontbrak geheel, waarbij zij bedacht dat de rechtsgrond voor alimentatie niet is gelegen in de door partijen beoogde lotsverbondenheid doch in de feitelijke leefgemeenschap zoals die door het huwelijk is geschapen. 's Hofs oordeel dat voldoende aannemelijk is dat de vrouw door de zorg voor [de zoon] is beperkt in haar mogelijkheden om op korte termijn af te studeren en volledig in haar levensonderhoud te voorzien, miskent dat de feitelijke situatie waarbij de vrouw de zorg voor [de zoon] heeft niet door het huwelijk is veroorzaakt nu [de zoon] reeds voor het huwelijk is geboren en partijen op dat moment niet samenwoonden. Aldus dit middelonderdeel.

7. Bij de beoordeling van dit middelonderdeel moet het volgende worden vooropgesteld. De rechtsgrond voor een alimentatieplicht na echtscheiding is het huwelijk en de door het huwelijk van rechtswege in het leven geroepen nauwe persoonlijke lotsverbondenheid die de echtgenoten tijdens het huwelijk verplicht tot getrouwheid, hulp en bijstand en tot "elkander het nodige verschaffen" (art. 1:81 en 84 BW). Na de ontbinding van het huwelijk treedt weliswaar ook wat betreft de verplichting tot het verschaffen van levensonderhoud een nieuwe rechtstoestand in, doch de verplichting om na de ontbinding van het huwelijk de echtgenoot die niet voldoende inkomsten tot levensonderhoud heeft noch zich in redelijkheid kan verwerven, te blijven steunen, berust evenzeer als de in art. 81 en 84 Boek 1 BW omschreven verplichting "op de levensgemeenschap zoals die door het huwelijk is geschapen, welke gemeenschap in de alimentatieplicht haar werking behoudt ook al wordt de huwelijksband geslaakt". (Aldus Uw Raad in zijn uitspraak van 28 september 1977, NJ 1978, 432, m.nt. EAAL; zie ook Uw uitspraken van 4 december 1987, NJ 1988, 678 m.nt. EAAL en van 14 november 1997, NJ 1998, 112.) Deze lotsverbondenheid is de grondslag voor de mogelijkheid van het toekennen van een uitkering door de rechter. Of ook daadwerkelijk een uitkering wordt toegekend hangt af van de feitelijke situatie waarin de echtgenoten door het huwelijk en de ontbinding daarvan zijn komen te verkeren; aan de rechter is een belangrijke discretionaire bevoegdheid toegekend om aan de hand van de maatstaven "draagkracht en behoefte" en de overige omstandigheden te beslissen of daadwerkelijk een uitkering moet worden toegekend. Indien de vrouw niet in staat is in haar eigen levensonderhoud te voorzien doordat zij door de zorg voor de huishouding en de kinderen niet of slechts in beperkte mate in staat is geweest haar beroep te blijven uitoefenen of zich verder te scholen en op de arbeidsmarkt te ontwikkelen, is er zeker alle reden de verantwoordelijkheid van de echtgenoten een langere levensduur te geven dan het huwelijk. In de parlementaire stukken bij de op 1 juli 1994 in werking getreden Wet limitering alimentatie (kamerstukken 19 295 en 22 170) wordt in dit verband gesproken van de huwelijksgerelateerde behoeftigheid en de nawerking van de wederzijdse verantwoordelijkheid van de echtgenoten binnen het huwelijk die noodzaakt tot een billijke vereffening van de economische nadelen als gevolg van het huwelijk. Juist omdat die huwelijksgerelateerde behoeftigheid vaak na zekere tijd zal zijn uitgewerkt, is gekozen voor limitering van de alimentatie. (Zie MvT, Tweede Kamer, vergaderjaar 1985-1986, 19 295, nr. 3, p. 6 en MvA I, Eerste Kamer, vergaderjaar 1993-1994, 22 170, nr. 109a, p. 1 en 2.) Voorop staat evenwel dat de verantwoordelijkheid die men door het huwelijk op zich heeft genomen een verplichting inhoudt om bij te dragen in het levensonderhoud van de andere partij. De rechter die moet beoordelen of aan de vrouw in de gegeven omstandigheden alimentatie moet worden toegekend mag dan ook niet op grond van de omstandigheid dat de vrouw ook reeds vóór het huwelijk niet in haar eigen levensonderhoud kon voorzien, concluderen dat de vrouw niet behoeftig is; aldus Uw Raad in zijn beschikking van 14 november 1997, NJ 1998, 112 (de Poolse bruid). De omstandigheid dat het huwelijk kort heeft geduurd is wel van belang voor de vraag of de alimentatieplicht in tijd gelimiteerd dient te worden aangezien de eventueel door het huwelijk en de door partijen gekozen rolverdeling veroorzaakte onmogelijkheid voor de vrouw zich op de arbeidsmarkt te ontplooien, van korte duur is geweest. Dat is weer anders indien uit de relatie van partijen een kind is geboren dat door de vrouw wordt verzorgd.

8. De klacht dat het Hof heeft miskend dat in casu de rechtsgrond voor alimentatie ontbrak omdat van enige lotsverbondenheid geen sprake is geweest, faalt. Voorzover het middelonderdeel wil betogen dat iedere rechtsgrond voor alimentatie ontbrak omdat in casu de facto het huwelijk geen lotsverbondenheid meebracht, ziet het eraan voorbij dat de rechtsgrond voor alimentatie, zoals gezegd, is gelegen in de door het huwelijk zelf in het leven geroepen nauwe persoonlijke lotsverbondenheid, in de verantwoordelijkheid die partijen door het huwelijk zelf op zich hebben genomen onverschillig hoe zij hun huwelijk inrichten, en voorts dat de beantwoording van de vraag of in een bepaald geval ook daadwerkelijk alimentatie moet worden toegekend, afhangt van de feitelijke situatie waarin de echtgenoten door het huwelijk en de ontbinding daarvan zijn komen te verkeren. De vraag of de facto lotsverbondenheid ontbrak door de wijze waarop partijen het huwelijk gestalte gaven komt derhalve pas aan de orde bij de door de rechter te beantwoorden vraag of daadwerkelijk alimentatie moet worden toegekend. Voorzover het middelonderdeel wil betogen dat het Hof dat laatste heeft miskend, faalt het evenzeer. Het Hof heeft geoordeeld dat partijen lotsverbondenheid hebben beoogd, dat uit hun relatie een gewenst kind is geboren, dat partijen in verband met hun kinderwens ook in het huwelijk zijn getreden en dat de vrouw een aan het ontbonden huwelijk gerelateerde behoefte heeft nu voldoende aannemelijk is dat zij door de zorg voor het kind is beperkt in haar mogelijkheid om op korte termijn af te studeren en volledig in haar levensonderhoud te voorzien; daarmee heeft het Hof verworpen de stelling dat de facto lotsverbondenheid en huwelijksgerelateerde behoeftigheid ontbraken. 's Hofs oordeel geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting omtrent de grondslag van alimentatie en het is evenmin onbegrijpelijk; wegens zijn verwevenheid met waarderingen van feitelijke aard kan het verder in cassatie niet worden getoetst. Het behoeft naar mijn oordeel geen betoog dat moet falen de klacht dat van een huwelijksgerelateerde behoeftigheid geen sprake kan zijn nu het kind van partijen enige maanden voor de huwelijkssluiting is geboren.

9. Middelonderdeel B komt op tegen rechtsoverweging 3.17 waarin het Hof heeft geoordeeld geen aanleiding te zien om de onderhoudsverplichting van de man jegens de vrouw in duur te beperken aangezien er onvoldoende bijzondere omstandigheden zijn gesteld die de rechtvaardiging voor een dergelijke ingrijpende beslissing zouden kunnen opleveren. Geklaagd wordt over "innerlijke tegenstrijdigheid" nu het Hof in zijn gewraakte overweging opmerkt dat de vrouw na afloop van haar studie in overwegende mate of zelfs geheel in staat geacht kan worden in haar eigen levensonderhoud te voorzien; in dat verband wordt aangetekend dat het Hof in rechtsoverweging 2.3 vaststelt dat de vrouw tijdens de mondelinge behandeling heeft verklaard dat zij nog 2 of 3 jaren zal moeten studeren. Voorts wordt geklaagd dat 's Hofs oordeel blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting omtrent art. 1:157 BW, althans onbegrijpelijk is, nu de door de man ter ondersteuning van zijn verzoek om limitering aangevoerde omstandigheden in het licht van de jurisprudentie van Uw Raad limitering rechtvaardigen; daarbij wordt aangetekend dat als omstandigheden zijn genoemd de korte duur van het huwelijk, de jeugdige leeftijd van de vrouw, het beperkte kindertal, het feit dat het kind reeds voor het huwelijk is geboren, en de omstandigheid dat de vrouw binnen afzienbare tijd in haar eigen onderhoud kan voorzien.

12. Middelonderdeel C onder a bouwt met zijn klachten tegen de door het Hof vastgestelde alimentatie voor de vrouw voort op onderdeel A en moet het lot daarvan delen.

13. Middelonderdeel C onder b klaagt dat 's Hofs in rechtsoverweging 3.16 vervatte oordeel dat de vastgestelde alimentatie in overeenstemming is met de wettelijke maatstaven, onbegrijpelijk is, althans onvoldoende gemotiveerd, nu dit oordeel is gebaseerd op de onbegrijpelijke vaststelling in rechtsoverweging 3.12 dat de draagkracht van de man niet is betwist. Aangevoerd wordt dat het Hof ten onrechte is uitgegaan van een in 1998 uitbetaalde tantième over 1997 van f 36.750,- bruto. Betoogd wordt dat het bepaald niet zo is dat de man het op de maandelijkse salarisspecificatie bruto opgegeven salaris ontvangt plus een tantième; het tantième is - aldus het middel - reeds in het salaris begrepen, zoals ook uitdrukkelijk in appèl aangevoerd. Het middelonderdeel verwijst in dit verband naar p. 7 van het beroepschrift en naar de daarbij gevoegde producties zoals de brief van [de werkgever] d.d. 19 december 1997 en de brief van [de werkgever] d.d. 21 april 1998 inzake het tantième 1997 die als bijlage 2 is gevoegd bij de brief van mr. Van Ravenhorst d.d. 30 november 1998. Aangevoerd wordt dat door de man in appèl een gecorrigeerde draagkrachtberekening is overgelegd waaruit valt af te leiden dat zijn draagkracht voor wat betreft de partneralimentatie slechts uitkomt op een bedrag van ten hoogste f 1.500,- per maand, en dus niet, zoals het Hof overweegt, op f 2.800,- per maand.

Het incidentele cassatiemiddel

15. Het eerste, voorwaardelijk ingestelde, middelonderdeel behoeft behandeling nu het principale middel, zij het slechts ten dele, slaagt. Dit middelonderdeel klaagt dat het Hof ten onrechte bij het bepalen van de aan het ontbonden huwelijk gerelateerde behoefte van de vrouw geen rekening heeft gehouden met de door de vrouw opgevoerde kosten van juridische bijstand die verband houden met de echtscheiding tussen partijen en de gevolgen daarvan.

16. Dit middelonderdeel faalt. Het Hof heeft in zijn gewraakte overweging geoordeeld dat aan de zijde van de vrouw geen rekening wordt gehouden met de door haar opgevoerde kosten van juridische bijstand die verband houden met de echtscheiding tussen partijen en de gevolgen daarvan, aangezien de proceskosten steeds zijn gecompenseerd tussen partijen aldus dat iedere partij de eigen kosten draagt en het in strijd daarmee zou zijn om bij de vaststelling van de behoefte van de vrouw of de bepaling van de draagkracht van de man wél rekening te houden met de door partijen te betalen kosten van juridische bijstand. Aldus heeft het Hof geoordeeld dat partijen ook de kosten van juridische bijstand voorzover niet bestaande uit proceskosten als bedoeld in art. 56 Rv., zelf moeten dragen in dier voege dat deze noch bij het bepalen van de draagkracht noch bij het bepalen van de behoefte in aanmerking worden genomen. Dat stond het Hof dat als feitenrechter de door partijen met het oog op hun draagkracht en behoefte aangevoerde omstandigheden diende te wegen en te waarderen, vrij; van een onbegrijpelijke motivering is geen sprake en evenmin van een onjuiste rechtsopvatting.

17. Middelonderdeel 2 bestrijdt 's Hofs laatste volzin van rechtsoverweging 3.17 die luidt als volgt: "Het Hof merkt daarbij op dat de vrouw na afloop van haar studie in overwegende mate of zelfs geheel in staat kan worden geacht in haar eigen levensonderhoud te voorzien." Dit middelonderdeel betoogt dat de vraag of de vrouw na afloop van haar studie in overwegende mate of zelfs geheel in staat kan worden geacht in haar levensonderhoud te voorzien, te zijner tijd dient te worden beantwoord met inachtneming van alle omstandigheden van het geval.

18. Dit betoog is op zichzelf genomen juist. Anders dan het middel veronderstelt, heeft het Hof evenwel niet geoordeeld dat de alimentatieplicht van de man komt te vervallen zodra de vrouw haar studie heeft voltooid. Zoals ik hiervoor onder 9 reeds aangaf, heeft het Hof met zijn "opmerking" dat de vrouw na afloop van haar studie in overwegende mate of zelfs geheel in staat geacht kan worden in haar eigen onderhoud te voorzien, kennelijk slechts willen aangeven dat de man na het afstuderen van de vrouw op grond van wijziging van omstandigheden wijziging van de onderhoudsbijdrage kan verzoeken, zodat 's Hofs gewraakte overweging is te beschouwen als een overweging ten overvloede. Het middel faalt dan ook.

Conclusie

De conclusie strekt in het principale beroep tot vernietiging van de bestreden beschikking doch uitsluitend voor wat betreft de bekrachtiging van de beslissing van de Rechtbank dat de man aan de vrouw een bedrag van f 2.800,- per maand voor haar levensonderhoud moet uitkeren en tot verwijzing ter verdere behandeling en beslissing en in het incidentele beroep tot verwerping.