Parket bij de Hoge Raad, 28-09-2001, ZC3659, C99/322HR

Edelhoogachtbaar College,

Feiten en procesverloop1

1) Eiseres tot cassatie, FDP, vervaardigt sinds zeer lange tijd moutextracten (bakkerijgrondstoffen). Zij heeft op haar vestiging aan de Rijndijk in Leiden tot begin 1985 haar afvalwater geloosd op de Rijn. In januari 1985 is FDP aangesloten op de ter plaatse langs de Rijn aangelegde betonnen riolering van verweerster in cassatie, de gemeente. Op 28 januari 1988 heeft een inspectie plaatsgevonden van het riool aan de Rijndijk. Uit het ter zake daarvan uitgebrachte rapport blijkt dat het beton aan de onderzijde van de riolering direct na het lozingspunt van FDP over een lengte van ongeveer driehonderd meter tot een diepte van één centimeter was aangetast. Bij brief van 23 maart 1988 heeft de gemeente FDP aansprakelijk gesteld. FDP heeft in haar schrijven van 22 april 1988 de gemeente meegedeeld geen enkele aansprakelijkheid voor schade aan de riolering in de Rijndijk te aanvaarden. Op 9 mei 1988 heeft een bespreking tussen - onder meer - partijen plaatsgevonden waar, voor zover hier van belang, is afgesproken dat ter voorkoming van (verdere) aantasting FDP maatregelen zal nemen. Op 8 december 1989 heeft wederom een rioolinspectie ter plaatse plaatsgevonden. Tussen partijen heeft op 20 maart 1990 een bespreking plaatsgevonden waar is afgesproken dat FDP nader omschreven stappen zal nemen, teneinde de aantasting van het riool te stoppen. Naar aanleiding van een in opdracht van FDP verricht onderzoek heeft FDP de gemeente bij schrijven van 2 oktober 1990 meegedeeld dat zij voorzieningen heeft getroffen om de pH-waarde en de temperatuur van het afvalwater binnen de toegelaten norm te kunnen houden. Op 5 februari 1991 heeft een bespreking tussen partijen plaatsgevonden waar, voor zover hier van belang, is afgesproken dat FDP zo spoedig mogelijk een adviesbureau de opdracht zal geven uit te zoeken of het bedrijfsafvalwater nog steeds kalkagressief is en indien dat zo is, uit te laten zoeken hoe deze kalkagressiviteit kan worden gestopt. De gemeente heeft in december 1991 een cementering aangebracht in het riool ter plaatse, teneinde te kunnen beoordelen of het afvalwater nog kalkagressief is. In mei 1992 is het gecementeerde gedeelte geïnspecteerd. De gemeente heeft zich aangaande die inspectie op het standpunt gesteld dat, hoewel toen al bleek van enige aantasting, nog geen duidelijke conclusies konden worden getrokken over de vraag of de maatregelen die door FDP waren genomen, hadden geholpen. In opdracht van de gemeente heeft op 31 januari 1995 een inspectie plaatsgevonden. Uit het onderzoeksrapport blijkt dat een verdergaande aantasting van het riool in de nabijheid van het lozingspunt van FDP heeft plaatsgehad. Bij schrijven van 24 juli 1995 heeft de gemeente FDP aansprakelijk gesteld voor alle schade toegebracht aan de openbare riolering.

2) Bij exploot van 15 mei 1996 heeft de gemeente FDP gedagvaard voor de rechtbank te Den Haag en gevorderd dat FDP zou worden veroordeeld tot vergoeding van de door de gemeente geleden en te lijden schade, verband houdende met de lozing van afvalwater door FDP op het gemeentelijk riool, de schade nader op te maken bij staat. FDP heeft verweer gevoerd. Bij vonnis van 16 april 1997 heeft de rechtbank geoordeeld dat de vordering van de gemeente was verjaard, en heeft zij de gemeente niet-ontvankelijk verklaard in haar vordering.

3) Van dit vonnis is de gemeente in hoger beroep gekomen bij het Hof te Den Haag. Zij heeft tegen het vonnis drie grieven aangevoerd, waarvan de eerste twee zagen op het oordeel dat de vordering was verjaard en de derde ertoe strekte het geschil in volle omvang aan het oordeel van het Hof te onderwerpen. FDP heeft zich wederom verweerd. Bij arrest van 1 juli 1999 heeft het Hof de tweede grief van de gemeente gegrond bevonden, geoordeeld dat het verweer van verjaring (althans voor wat betreft de periode na 23 juli 1990) niet opgaat, en ook de subsidiaire verweren van FDP, waaronder een beroep op art. 6:101 BW, verworpen. Het Hof heeft daarop FDP veroordeeld de door de gemeente vanaf 23 juli 1990 geleden en nog te lijden schade te vergoeden, verband houdende met de lozing van afvalwater door FDP op het gemeentelijk riool.

4) Van dit arrest is FDP tijdig2 in cassatie gekomen met een cassatiemiddel dat uit twee onderdelen bestaat. Beide partijen hebben hun standpunt schriftelijk toegelicht. De gemeente heeft nog gedupliceerd.

Bespreking van het cassatiemiddel

"een rechtsvordering tot vergoeding van schade (...) verjaart door verloop van vijf jaren na de aanvang van de dag, volgende op die waarop de benadeelde zowel met de schade (...) als met de daarvoor aansprakelijke persoon bekend is geworden (...)"

5.3) Ik meen dat de klacht niet tot cassatie kan leiden, omdat het oordeel van het Hof dat de vordering tot vergoeding van schade, voorzover veroorzaakt na 23 juli 1990, nog niet is verjaard, juist is. Wel is het zo dat ik de redengeving van het Hof enigszins discutabel vind. Ik licht dat als volgt toe.

5.4) Het Hof lijkt met de redenering dat de schade is veroorzaakt door een groot aantal herhaalde en voortgezette lozingshandelingen, die ieder op zichzelf als een onrechtmatige daad jegens de gemeente hebben te gelden en ieder op zichzelf aan verjaring onderhevig zijn, aan te sluiten bij het begrip "de gebeurtenis waardoor de schade is veroorzaakt" in art. 3:310 lid 1 BW. Dit begrip is echter - slechts - relevant voor de lange verjaringstermijn. In deze zaak speelt alleen de korte verjaringstermijn, die begint te lopen wanneer de benadeelde zowel met de schade als met de daarvoor aansprakelijke persoon bekend is geworden4. Voor de korte verjaringstermijn is "de gebeurtenis waardoor de schade is veroorzaakt" in beginsel niet relevant.

5.7) Op het voetspoor van het arrest van het Hof (en in cassatie niet bestreden) lijkt ook mij dat de vordering van de gemeente is verjaard, voorzover die ook betrekking zou hebben op schade die in 1988 al bekend was (grof gezegd: de aantasting tot één centimeter). Voor schade waarmee de gemeente pas in 1995 bekend is geworden (de opvolgende aantasting tot drie centimeter) geldt dat echter niet. Dit klemt temeer nu het "bekendheids"-criterium subjectief moet worden opgevat (zie Asser-Hartkamp 4-I, 2000, nr. 674a, alsmede de daar genoemde literatuur, en de recente arresten HR 6 april 2001, RvdW 2001, 73 en HR 20 april 2001, RvdW 2001, 92. Het komt er volgens deze arresten op aan dat de degene die zich op de hier te beoordelen verjaringstermijn beroept, stelt (en zonodig bewijst) dat de benadeelde daadwerkelijk bekend was met de schade en met de daarvoor aansprakelijke persoon. FDP moest dus stellen en eventueel bewijzen, dat de gemeente vóór 23 juli 1990 daadwerkelijk bekend was met de verdere aantasting van het riool, tot een diepte van (aanzienlijk) méér dan één centimeter.

5.8) Aan de stelplicht zoals zojuist aangegeven, heeft FDP niet voldaan. (Een stelling van de hier te veronderstellen strekking zou overigens weinig aannemelijk zijn geweest. De vastgestelde feiten houden immers o.a. in dat FDP in 1990 de gemeente had laten weten dat zij, FDP, maatregelen ter voorkoming van verdere schade had genomen. Dan is het niet erg waarschijnlijk dat de gemeente al betrekkelijk kort nadien zou hebben kunnen weten dat die maatregelen niet afdoende waren, laat staan dat er ondanks de aangekondigde maatregelen al verdere schade was ontstaan. Bovendien geldt wat Asser-Hartkamp 4-I, 2000, nr. 674 hierover schrijft: "Voordat de schade is ontstaan, kan de benadeelde daarmee niet bekend zijn.").

5.9) Namens FDP wordt verder betoogd dat de vordering is verjaard omdat de schade in zijn geheel het gevolg is van één en dezelfde oorzaak, en dat de gemeente met deze oorzaak bekend was. FDP heeft daartoe verwezen naar Asser-Hartkamp 4-I, 2000, nr. 674a:

"Hoe moet worden geoordeeld indien een door een ongeval veroorzaakte verwonding een voortdurende schade teweegbrengt, bijvoorbeeld regelmatig terugkerende dokterskosten, inkomensschade, etc.? (...) Met Langemeijer zou ik willen aannemen dat de vijfjarige verjaringstermijn aanvangt op het moment van het ongeval. Op dat moment kan de benadeelde gezegd worden bekend te zijn met de schade, ook met die waarvan te verwachten is dat zij in de toekomst zal worden geleden. Een aparte termijn zal mijns inziens slechts gaan lopen terzake van schadeposten die ten tijde van het ongeval niet behoefden te worden verwacht (...)".

5.11) Ik kan daarom in het midden laten in hoeverre de door het middel verdedigde leer opgeld zou doen in gevallen waarin wél sprake is van één oorspronkelijke schadeoorzaak met een reeks in de loop van de tijd aan het licht tredende schadelijke gevolgen. Ik wijs er, gezien het eerder gezegde vooral volledigheidshalve, op dat de hiervóór weergegeven opvatting van Hartkamp krachtig is bestreden door Spier, Mon. Nieuw BW B36 (1992), nrs. 43 en 53 en "Verbintenis uit de wet en schadevergoeding", tweede druk (2000), nr. 3358; waarbij Spier een opvatting verdedigt die, ware een dergelijk geval in deze zaak aan de orde, goed aansluit bij de door het Hof in de onderhavige zaak gegeven beslissing9.

5.12) Nu de schade die het Hof als voor vergoeding in aanmerking komend heeft beoordeeld, pas in de periode na 23 juli 1990 kan zijn veroorzaakt en de gemeente ook niet eerder van die schade kennis kan hebben gehad (althans: FDP niets had gesteld dat de, ook erg moeilijk denkbare, andere uitkomst zou kunnen ondersteunen), heeft het Hof met juistheid beslist dat FDP's beroep op de "korte" verjaring niet opgaat. Ook het eerste middelonderdeel gaat dus niet op.

6.1) Het tweede onderdeel van het middel richt zich tegen het oordeel dat het beroep van FDP op art. 6:101 BW vergeefs is (rov. 12 en 13 van het bestreden arrest). Het onderdeel voert aan dat de omstandigheid dat de gemeente na de inspectie van mei 1992 niets meer gedaan heeft en niet meer van zich heeft laten horen, tot de verdere aantasting van de riolering heeft bijgedragen en daarom aan de gemeente dient te worden toegerekend.

6.2) Wil een beroep op art 6:101 BW slagen, dan moet de desbetreffende schade (mede) zijn veroorzaakt door gebeurtenissen (waar ook stilzitten van de benadeelde partij onder begrepen kan zijn) die niet verenigbaar zijn met wat van een redelijk handelende benadeelde partij gevergd mag worden. De benadeelde moet zich anders hebben gedragen dan met de redelijkheid strookt, en de schade moet (mede) daardoor zijn veroorzaakt. Zie in die zin bijvoorbeeld Asser-Hartkamp 4-I, 2000, nr. 449 (slot; met veel verdere literatuurverwijzingen); enigszins anders: Schadevergoeding (losbl.), Boonekamp, art 6:101, aant. 12.1; zie ook Krans, Schadevergoeding bij wanprestatie (diss. 1999), p. 171 en 177-178; Schut, Onrechtmatige Daad (1997) p. 169-170; Van Wassenaer-Jongeneel, Eigen schuld en Mede-aansprakelijkheid (1995), nrs. 17 en 18 - zie ook Van Wassenaer, diss. 1971, p. 40-47; Onrechtmatige Daad II (losbl.), Bloembergen, aant. 37 en 38 en Bloembergen, diss. 1965, nr. 272. Veel verdere gegevens bevat ook Boom c.s., Tussen "Alles" en "Niets" (1997).

6.4) Als ik het middel goed begrijp, grondt FDP haar beroep op art. 6:101 BW in deze instantie op twee te onderscheiden stellingen: de gemeente had zelf moeten controleren, en de gemeente had de uitkomst van haar onderzoek van mei 1992 aan FDP mee moeten delen. Het Hof heeft het beroep van FDP op art. 6:101 BW echter beperkter opgevat. In rov. 12 overwoog het Hof immers:

"In aansluiting op het verweer van rechtsverwerking voert FDP aan, dat de schade op de voet van artikel 6:101 BW aan de Gemeente moet worden toegerekend omdat zij als beleidsbepaler en vergunningverlenende instantie bij uitstek ook op haar eigen belangen moet letten."

6.6) Het Hof heeft geoordeeld dat de gemeente geen aanleiding had om - bezien in de verhouding ten opzichte van FDP - een actievere houding aan de dag te leggen. Het Hof overwoog daartoe dat primair op FDP als schadeveroorzaker de plicht rustte te controleren of de door haar getroffen maatregelen tot het daarmee beoogde resultaat hadden geleid en zonodig aanvullende maatregelen te nemen - ergo, dat van een gehoudenheid van de gemeente ten opzichte van FDP om als eerste in actie te komen geen sprake was.

6.7) Dit oordeel geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting. De jurisprudentie en de literatuur inzake het leerstuk van de "schadebeperkingsplicht" nemen inderdaad tot uitgangspunt, dat als beide partijen de mogelijkheid hebben om onderzoek te doen dat tot beperking van de schade kan bijdragen, het in beginsel op de weg van de schadeveroorzaker ligt om dat onderzoek te verrichten. Aan de benadeelde mag dan niet worden tegengeworpen dat die geen onderzoek heeft gedaan, als de schadeveroorzakende partij, op wiens weg dat in de eerste plaats lag, dat ook niet heeft gedaan. Zie daarvoor onder meer HR 24 januari 1997, NJ 1999, 56 m.nt. CJHB, rov. 3.4.2; HR 29 mei 1998, NJ 1998, 641, rov. 3.9 en 3.10; HR 23 februari 1996, nr. 15.917 (C 95/69), niet gepubliceerd; HR 9 mei 1986, NJ 1987, 252 m.nt. MS; Schadevergoeding (losbl.), Boonekamp, art. 6:101, aant 40, zie vooral sub a) en b); Onrechtmatige Daad II (losbl.) Bloembergen, aant. 39.1 sub b) en c), en Bloembergen, diss. (1965), nr. 279 sub b).

6.8) In dit geval mag bij de beoordeling van 's Hofs beoordeling nog meewegen dat FDP aan de gemeente had laten weten dat zij, FDP, nader onderzoek naar de kalkagressiviteit van het geloosde water zou laten doen; en mag ook meewegen dat bepaald niet als vaststaand kan worden aangenomen dat het nadere onderzoek van de gemeente in mei 1992 dusdanige aanwijzingen had opgeleverd, dat die de gemeente aanleiding moesten geven om met een wezenlijk risico van verdere schade aan het riool rekening te houden (zie wederom wat FDP daarover in eerste aanleg bij c.v.d., al. 18 had gesteld). Bij aanwezigheid van zulke omstandigheden is het oordeel dat het eerder op de weg van FDP lag om nader onderzoek te laten doen dan op de weg van de gemeente (alles: bezien in de verhouding van partijen tot elkaar) eens temeer begrijpelijk.

6.10) Het middel bedoelt kennelijk ook te verdedigen dat de hier ingeroepen omstandigheid door de gemeente als een soort signaal had moeten worden opgevat, waardoor de gemeente erop attent had moeten worden dat er reden was om zich over verdere schade aan het riool zorgen te maken - een "aanwijzing" zoals zo-even aan het slot van al. 6.5 bedoeld. Kennelijk heeft het Hof echter de stellingen van FDP niet zo geïnterpreteerd, dat dit betoog daarin besloten lag. Dat vind ik ook heel goed te begrijpen. Daardoor ontvalt de grond aan dit argument in cassatie. Ik merk ten overvloede op dat het mij vergezocht lijkt om van een benadeelde te verwachten dat die het uitblijven van bericht omtrent door zijn wederpartij in het vooruitzicht gestelde onderzoeksresultaten, opvat als een signaal dat er iets mis is; en nog vérder vergezocht om te menen dat de benadeelde niet aan de hoger aangeduide gehoudenheid tot een redelijke gedragslijn beantwoordt, als hij dit "signaal" niet opmerkt, of daarop niet reageert.

Conclusie

De conclusie strekt tot verwerping van het beroep.