Parket bij de Hoge Raad, 12-10-2001, ZC3681, C99/331HR

1. Feiten1 en procesverloop

1.1 Verweerster in cassatie, [verweerster], maakt sinds omstreeks 1962-1963 deel uit van een geloofsgemeenschap, genaamd "Evangelie der Eerste Christengemeente". Daartoe behoren ook de zuster van [verweerster], de bestuursleden van eiseressen tot cassatie en [betrokkene A]. Voorganger, geestelijk leider, van deze geloofsgemeenschap is [betrokkene B].

1.2 Ten behoeve van de activiteiten van de geloofsgemeenschap is in 1965 de stichting Verpleeginrichting voor bejaarden Huize Bethesda opgericht en in 1969 de stichting Verpleeginrichting voor bejaarden Huize Eliëzer, hierna ook: de Stichtingen. [Betrokkene B] was daarbij steeds (mede)oprichter2.

1.3 De Stichtingen exploiteren ieder een bejaardenhuis, Huize Beteshda en Huize Eliëzer. [Betrokkene B] is voorzitter van het bestuur van beide stichtingen. Zijn echtgenote, [betrokkene C], is directrice van beide bejaardenhuizen. Zij maakt tevens deel uit van het bestuur.

1.4 Genoemde bejaardenhuizen liggen naast elkaar en hebben een gemeenschappelijke keuken. Tezamen bieden zij plaats aan acht bewoners. Momenteel staat één van de huizen leeg, terwijl het andere huis nog slechts twee bewoners heeft. Per 1 januari 1998 is de verzorgingsovereenkomst met deze bewoners opgezegd. Zij hebben zich ingevolge een rechterlijk vonnis (moeten) laten inschrijven voor opname in een ander huis. Totdat opname elders mogelijk is, dient de verzorging in het bejaardenhuis van de Stichtingen evenwel te worden voortgezet.

1.5 Vanaf 1 mei 1969 verricht [verweerster] werkzaamheden als bejaardenverzorgster ten behoeve van de in Huize Beteshda en Huize Eliziër wonende bejaarden. Naast haar werkzaamheden als bejaardenverzorgster verrichtte zij voorts werkzaamheden ten behoeve van de maaltijd-aan-huisservice voor zelfstandig wonende bejaarden die tot 1994 werd geëxploiteerd vanuit de gezamenlijke keuken van de beide bejaardenhuizen. Genoemde werkzaamheden bestonden uit het bereiden en rondbrengen van de maaltijden.

1.6 [Verweerster] geniet kost en inwoning in één van de huizen en ontvangt daarnaast jaarlijks een bedrag aan vakantiegeld van ƒ 400,- en een kerstgratificatie van ƒ 200,-. Sinds 1 mei 1969 heeft zij nimmer vakantie opgenomen behoudens één week in 1985, die zij met leden van de geloofsgemeenschap heeft doorgebracht in Zeeland.

1.7 In 1973 is ten behoeve van de activiteiten van de geloofsgemeenschap de Stichting Oordeel of Bekering opgericht3. Deze stichting heeft ten doel het instandhouden van het gelijknamige evangelisatieblad en het bedrijven van zending. Sinds 16 juli 1984 vormt [verweerster] tezamen met haar zus [betrokkene D] en [betrokkene A] het bestuur van deze stichting. [Betrokkene D] en [betrokkene A] zijn eveneens als bejaardenverzorgsters werkzaam in Huize Beteshda en Huize Eliëzer.

1.8 Bij brief van 3 april 1996 hebben directie en bestuur van de Stichting(en) (Eliëzer) aan [verweerster] en haar zus onder meer medegedeeld dat is besloten "het vrijwilligerswerk van [verweerster] en [betrokkene D] te beëindigen", de stichting(en) op te heffen en het bejaardenhuis te verkopen "als jullie een huis gehuurd hebben". [Verweerster] heeft geweigerd deze brief voor accoord te ondertekenen.

1.9 Tegen deze achtergrond heeft [verweerster] bij exploit van 19 december 1996 de Stichtingen gedagvaard voor de Kantonrechter te Schiedam en gevorderd - samengevat - voor recht te verklaren dat tussen haar en de Stichtingen vanaf 1 mei 1969 een arbeidsovereenkomst bestaat en de Stichtingen te veroordelen tot betaling van het volgens de CAO bejaardentehuizen verschuldigde (achterstallig) loon c.a. over de periode oktober 1991 - december 1996. [Verweerster] heeft daartoe aangevoerd dat zij in 1969 op verzoek van de directrice [betrokkene C] bij de Stichtingen in loondienst is getreden als bejaardenverzorgster. Omdat de Stichtingen toen nog onvoldoende financiële middelen hadden om haar het volledige salaris van een bejaardenverzorgster te betalen, is afgesproken dat zij vooralsnog genoegen zou nemen met zakgeld, kost en inwoning, zulks onder de toezegging dat in de toekomst een betere financiële regeling zou worden getroffen en dat zij uiteindelijk directrice van Huize Eliëzer zou worden. [Verweerster] heeft [betrokkene B] diverse malen aangesproken op het feit dat zij onderbetaald werd, doch deze heeft haar telkenmale gesust met de mededeling dat zij zich geen zorgen hoefde te maken over de toekomst. Volgens [verweerster] kan dit niet los worden gezien van de verhoudingen binnen de geloofsgemeenschap en haar verhouding met [betrokkene B], die tevens haar geestelijk leider was en voor wie zij groot ontzag had. Aangezien aan alle vereisten die de wet stelt aan het bestaan van een arbeidsovereenkomst, is voldaan, meent [verweerster] dan ook recht te hebben op betaling van het volgens de CAO bejaardentehuizen verschuldigde loon, met dien verstande dat een aanspraak op dit loon over de periode vóór oktober 1991 inmiddels is verjaard.

1.11 De Stichtingen hebben op grond van het voorgaande in reconventie een verklaring voor recht gevorderd dat de (rechts)verhouding tussen partijen is te beschouwen als een verhouding uit hoofde waarvan [verweerster] werkzaam is als vrijwilligster. Aangezien deze vordering ten opzichte van de vordering in conventie geen zelfstandige betekenis heeft, blijft zij in het hiernavolgende buiten beschouwing.

1.12 Na conclusiewisseling heeft de kantonrechter bij tussenvonnis van 15 juli 1997 overwogen dat in de verhouding tussen partijen kan worden gesproken van loon, het geven van instructies met betrekking tot de daadwerkelijke uitvoering van de werkzaamheden en van het geven van instructies met betrekking tot de goede orde in de onderneming, zodat naar burgerlijk recht sprake is van een arbeidsovereenkomst. Ten aanzien van de (omvang van) de loonvordering heeft hij een comparitie van partijen gelast.

1.13 De Stichtingen zijn van dit tussenvonnis in hoger beroep gekomen bij de arrondissementsrechtbank te Rotterdam. Na memoriewisseling heeft de rechtbank bij vonnis van 8 juli 1999 de grieven verworpen en het tussenvonnis van de kantonrechter bekrachtigd.

1.14 Tegen het vonnis van de rechtbank hebben de Stichtingen tijdig4 beroep in cassatie ingesteld. [Verweerster] is ook in cassatie verschenen en heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Beide partijen hebben hun standpunt schriftelijk doen toelichten. De Stichtingen hebben hierna nog gerepliceerd.

2. Bespreking van het middel

2.1 Namens de Stichtingen is één middel van cassatie voorgesteld, dat is opgebouwd uit zeven onderdelen. Hiervan zijn de onderdelen 5-7 voorwaardelijk voorgedragen, kort gezegd voor het geval de onderdelen 1-4 geen doel treffen.

2.2 De onderdelen 1 en 2 vallen ieder uiteen in drie subonderdelen. Met uitzondering van subonderdeel 2.2 zijn alle subonderdelen gericht tegen rechtsoverweging 4.5, waarin de rechtbank het volgende heeft overwogen:

Deze grief faalt. De definitie van de arbeidsovereenkomst in artikel 7:610 lid 1 BW bevat dwingend recht. Dat betekent dat als een rechtsverhouding voldoet aan die definitie, sprake is van een arbeidsovereenkomst onafhankelijk van hetgeen partijen zelf als benaming voor de overeenkomst opgeven, c.q. van hetgeen zij bij het aangaan van de verhouding beoogden."

2.5 Daarnaast kan in het kader van kerkgenootschappen of religieuze gemeenschappen arbeid worden verricht op grond van de band met de instelling of gemeenschap8. Dit laatste kan met name het geval zijn, indien het gaat om arbeid binnen de instelling of gemeenschap zelf. De interne verhoudingen tussen de religieuze gemeenschap en het lid en/of het geestelijk-godsdienstig karakter van de arbeid zullen dan vaak meebrengen dat er geen contractuele verplichting is tot het verrichten van arbeid.

2.6 De Stichtingen betogen thans in de feitelijke instanties met zoveel woorden het standpunt te hebben ingenomen dat tussen partijen geen enkele overeenkomst tot stand is gekomen. In de in de cassatiedagvaarding genoemde vindplaatsen valt een en ander echter niet te lezen, terwijl dit standpunt evenmin in die bewoordingen in de reconventionele vordering tot uitdrukking is gebracht9. De Stichtingen hebben steeds gesteld dat de arbeidsverhouding niet is aan te merken als een arbeidsovereenkomst, aangezien [verweerster] "pro Deo" werkzaam is, hetgeen in seculiere termen inhoudt dat sprake is van vrijwilligerswerk10. De stelling dat het bij de werkzaamheden van [verweerster] voor de Stichtingen om vrijwilligerswerk gaat, impliceert echter nog niet dat aan deze werkzaamheden iedere contractuele grondslag ontbreekt. De term vrijwilligerswerk is immers niet vast omlijnd, nu het werken als vrijwilliger vele verschijningsvormen kent. Zo kunnen bindende afspraken zijn gemaakt over bijvoorbeeld de vergoeding van onkosten, hetgeen in civielrechtelijke zin verbintenissen schept.

2.7 De Stichtingen gaan voorts voorbij aan het volgende. Wanneer een lid van een kerkgenootschap of een religieuze gemeenschap zich bij een derde meldt, zoals een ziekenhuis, onderwijsinstelling of bejaardentehuis, en toezegt tegen een vergoeding voor die derde werkzaamheden te zullen verrichten, is (in beginsel) sprake van een (arbeids)overeenkomst met die derde. Dat het lid zich hiertoe geroepen voelde of zelfs verplicht was vanuit de opvattingen van het kerkgenootschap of de religieuze gemeenschap en wellicht ook niet gerechtigd is een eventuele tegenprestatie zelf te houden, doet daaraan niet af11. Ook indien het kerkgenootschap of de religieuze gemeenschap krachtens overeenkomst één van haar leden ter beschikking stelt, is een (arbeids)overeenkomst niet uitgesloten 12.

2.10 Onderdeel 3 klaagt erover dat de rechtbank ten onrechte en ongemotiveerd voorbij is gegaan aan het gemotiveerde en ter zake dienende aanbod van de Stichtingen in de conclusie van antwoord in conventie tevens eis in reconventie bewijs bij te brengen van al hun stellingen, waaronder de stelling dat de wil van partijen nimmer gericht is geweest op het sluiten van enige overeenkomst.

2.11 Deze klacht faalt reeds op de grond dat de rechtbank, zoals hiervoor uiteengezet, kennelijk en niet onbegrijpelijk een stelling van die strekking niet in de processtukken van de Stichtingen heeft gelezen.

2.12 Onderdeel 4 heeft volgens de schriftelijke toelichting van de Stichtingen geen zelfstandige betekenis en kan derhalve niet tot cassatie leiden, nu de onderdelen 1 en 2 geen doel treffen.

2.13 Omdat de onderdelen 1-4 falen, is de voorwaarde waaronder de onderdelen 5-7 zijn voorgedragen vervuld. Deze onderdelen behoeven daarom eveneens bespreking. Zoals ook in de schriftelijke toelichting van de Stichtingen wordt aangegeven, geldt daarbij als uitganspunt dat tussen partijen enige overeenkomst bestaat.

2.14 Onderdeel 5 komt met zeven subonderdelen op tegen rechtsoverweging 4.6. Hierin behandelt de rechtbank de tweede grief, waarin wordt geklaagd over het oordeel van de kantonrechter dat de "kost en inwoning" die [verweerster] krijgt als loon kan worden aangemerkt. [verweerster] had in dit verband gesteld dat bij de aanvang van de werkzaamheden is afgesproken dat de Stichtingen gezien hun financiële positie als tegenprestatie vooralsnog alleen kost en inwoning konden verschaffen en dat deze kost en inwoning aldus als loon in arbeidsrechtelijke zin is te beschouwen. De Stichtingen hebben deze stelling betwist en gesteld dat de kost en inwoning door en vanuit de geloofsgemeenschap wordt verzorgd wegens het lidmaatschap van [verweerster] van die gemeenschap en het feit dat zij binnen die gemeenschap werkzaam is.

2.15 De rechtbank heeft als volgt geoordeeld:

2.16 De subonderondelen 5.1 en 5.2 klagen erover dat het oordeel dat met het einde van de werkzaamheden ook de kost en inwoning eindigt niet concludent is nu uit het feit dat de Stichtingen bij brief van 3 april 1996 hebben meegedeeld dat zij de werkzaamheden van [verweerster] willen beëindigen en de huizen willen verkopen als zij een huis heeft gehuurd, slechts kan worden afgeleid dat de kost en inwoning eindigt op het moment dat [verweerster] een huis heeft gehuurd.

2.18 Wat betreft de door de rechtbank aan de brief van 3 april 1996 gegeven uitleg, merk ik nog op dat deze aan de rechtbank is voorbehouden. In haar schriftelijke toelichting wijst [verweerster] er terecht op dat de beoordeling van klachten die in de vorm van motiveringsklachten in wezen een hernieuwde beoordeling van bewijsmateriaal vragen, de taak van de cassatierechter te buiten gaat13.

2.20 Onder "loon" dient volgens de Hoge Raad te worden verstaan de vergoeding die de werkgever aan de werknemer is verschuldigd ter zake van de bedongen arbeid14. Mede gezien het wederkerig karakter van de arbeidsoverenkomst gaat het bij loon derhalve om een vergoeding waartoe de werkgever zich bij de overeenkomst heeft verplicht15.

2.21 Anders dan subonderdeel 5.3 betoogt, heeft de rechtbank niet miskend dat de tegenprestatie voor de arbeid moet zijn bedongen in de zin dat (ook) hiervoor een contractuele grondslag moet bestaan. Nu hier als uitgangspunt geldt dat de arbeidsverhouding tussen partijen een contractuele grondslag heeft en [verweerster] in dat verband heeft gesteld dat destijds is afgesproken dat zij als tegenprestatie voor haar werkzaamheden (voorlopig slechts) kost en inwoning zou genieten, ligt in het oordeel van de rechtbank immers besloten dat het verschaffen van kost en inwoning rechtstreeks voortvloeit uit de overeenkomst tussen partijen. Bij dit oordeel heeft de rechtbank de stelling van de Stichtingen dat de kost en inwoning niet als tegenprestatie voor de arbeid is te beschouwen, onderzocht en verworpen. Dit oordeel geeft aldus niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Het is niet onbegrijpelijk en behoefde in het licht van de processtukken geen nadere motivering. Subonderdeel 5.3 stuit hier op af.

2.22 Subonderdeel 5.4 faalt, omdat de rechtbank haar gedachtegang voldoende inzichtelijk heeft gemaakt. Zoals hiervoor werd aangegeven, heeft de rechtbank haar oordeel dat de kost en inwoning moet worden beschouwd als tegenprestatie van de Stichtingen terzake de werkzaamheden van [verweerster] immers doen steunen op een drietal omstandigheden waaronder het feit dat de kost en inwoning slechts wordt verstrekt zolang [verweerster] als bejaardenverzorgster voor de Stichtingen werkzaam is.

2.23 Subonderdeel 5.5 richt zich met een motiveringsklacht tegen het door de rechtbank aangenomen verband tussen het verstrekken van kost en inwoning en de aanvang van de bejaardenwerkzaamheden van [verweerster] in 1969. Betoogd wordt dat deze vaststelling onbegrijpelijk is nu de Stichtingen hebben gesteld dat [verweerster] haar werkzaamheden als bejaardenverzorgster reeds in 1962 is aangevangen.

2.24 Deze klacht faalt omdat de rechtbank hier het oog heeft op het moment dat [verweerster] fulltime in de door de Stichtingen geëxploiteerde bejaardentehuizen is gaan werken. In de daaraan voorafgaande periode had zij - volgens de stellingen van de Stichtingen - een betaalde baan in een bejaardentehuis elders en verrichtte zij in haar vrije tijd als kernlid vrijwillige werkzaamheden binnen en ten behoeve van de gemeenschap16.

2.25 Subonderdeel 5.6 verwijt de rechtbank dat zij in rechtsoverweging 4.6 heeft miskend dat bij de beantwoording van de vraag of de kost en inwoning kan worden aangemerkt als loon dient te worden onderzocht of de aan [verweerster] voor haar arbeid verschuldigde tegenprestatie op grond van hetgeen partijen daaromtrent hebben geregeld en de wijze waarop zij aan die regeling uitvoering hebben gegeven niet zodanige afwijkingen vertoont van hetgeen bij een arbeidsovereenkomst gebruikelijk is, dat niet meer kan worden gesproken van loon. De Stichtingen ontlenen deze maatstaf aan HR 14 november 1997, NJ 1998, 149 (Groen / Schoevers).

2.26 Dit arrest handelt over de wijze van kwalificatie van een overeenkomst die strekt tot het verrichten van werk tegen betaling. Volgens de Hoge Raad dient voorop te worden gesteld dat partijen die een overeenkomst sluiten die strekt tot het verrichten van werk tegen betaling, deze overeenkomst op verschillende wijzen kunnen inrichten. Wat tussen hen heeft te gelden wordt daarom bepaald door hetgeen hun bij het sluiten van de overeenkomst voor ogen stond, mede in aanmerking genomen de wijze waarop zij feitelijk aan de overeenkomst uitvoering hebben gegeven en aldus daaraan inhoud hebben gegeven. Aan de hand van de op deze wijze vastgestelde inhoud van de overeenkomst kan de rechter vervolgens bepalen of de overeenkomst behoort tot een van de in de wet geregelde bijzondere overeenkomsten. Daarbij is niet één enkel kenmerk beslissend, maar moeten de verschillende rechtsgevolgen die partijen aan hun verhouding hebben verbonden in hun onderling verband worden bezien, aldus de Hoge Raad.

2.28 In het arrest Groen/Schoevers is m.i. niet als regel gegeven dat steeds dient te worden onderzocht of de wijze waarop partijen de tegenprestatie voor de arbeid in hun overeenkomst en feitelijk vorm hebben gegeven strookt met hetgeen bij een arbeidsovereenkomst gebruikelijk is. Het subonderdeel gaat aldus uit van een onjuiste rechtsopvatting.

2.29 Daarnaast miskent de klacht dat de rechtbank naar aanleiding van grief 2 diende te onderzoeken of [verweerster] de kost en inwoning geniet als tegenprestatie van de Stichtingen voor de door haar verrichte werkzaamheden. Deze feitelijke vraag heeft de rechtbank vervolgens beoordeeld waarbij zij heeft voorop gesteld dat loon in de zin van art. 7:610 BW ook kan worden betaald in de vorm van voorzieningen, kost en inwoning daaronder begrepen. De rechtbank heeft aldus wel degelijk onder ogen gezien of het als tegenprestatie verstrekken van kost en inwoning strookt met hetgeen bij een arbeidsovereenkomst gebruikelijk is. Tot een nadere motivering daarvan was de rechtbank op dit punt niet gehouden, nu de Stichtingen hieromtrent verder ook niets hebben gesteld.

2.30 Subonderdeel 5.7 richt zich met een motiveringsklacht tegen de overweging dat de Stichtingen zelf hebben aangevoerd dat de toezegging van [betrokkene B], de voorganger van de geloofsgemeenschap, dat [verweerster] zich geen zorgen behoefde te maken over de toekomst, niet inhoudt dat de geloofsgemeenschap voor de rest van haar leven in haar materiële behoeften zal voorzien.

2.31 Deze klacht faalt. Het gaat hier om een aan de rechtbank als feitenrechter voorbehouden uitleg van de gedingstukken welke uitleg geenszins onbegrijpelijk is gelet op hetgeen de Stichtingen in de conclusie van antwoord in conventie onder 5.3 en in de memorie van grieven onder 7 hebben gesteld. Volgens de Stichtingen zijn aan [verweerster] nimmer bindende toezeggingen gedaan wat betreft haar verzorging in de toekomst of wat betreft financiële tegemoetkomingen en is eventuele steun bovendien afhankelijk van de financiële mogelijkheden en het beleid van de gemeenschap. Hieruit kan zonder meer worden afgeleid dat [verweerster] geen enkele zekerheid heeft dat de geloofsgemeenschap na de beëindiging van de werkzaamheden in haar levensonderhoud zal voorzien. Opmerking verdient dat ook deze klacht de grenzen van hetgeen in cassatie nog aan de orde kan komen te buiten gaat, nu zij in wezen een herbeoordeling van de stellingen van de Stichtingen vraagt17.

2.32 Onderdeel 6 is gericht tegen rechtsoverweging 4.7, waarin de rechtbank naar aanleiding van grief 3, voor zover thans van belang, het volgende heeft overwogen:

2.33 Het onderdeel acht het oordeel van de rechtbank dat sprake is van een gezagsverhouding in arbeidsrechtelijke onjuist, althans onbegrijpelijk, aangezien op dit punt niet beslissend is of een taakverdeling is gemaakt, maar of [verweerster] gehouden was die instructies op te volgen. Bovendien is de rechtbank in dit verband ongemotiveerd voorbij gegaan aan de stelling van de Stichtingen dat, voor zover daarvan al sprake is, de gezagsverhouding voortvloeit uit de toetreding tot en het lidmaatschap van de geloofsgemeenschap.

2.35 Het enkele feit dat een arbeidsverhouding een geestelijk-godsdienstig karakter heeft, behoeft volgens de Centrale Raad van Beroep en de Hoge Raad geenszins aan het aannemen van een arbeidsovereenkomst naar burgerlijk recht in de weg te staan. Het gaat erom of binnen de contractuele relatie sprake is van een uit de feitelijke omstandigheden blijkend reëel werkgeversgezag als bedoeld in art. 7:610 lid 1 BW20. Indien bij werkzaamheden met een geestelijk-godsdienstig karakter een contractuele grondslag bestaat - en dat is hier het uitgangspunt -, kan slechts dan niet van een arbeidsovereenkomst worden gesproken wanneer de gezagsverhouding, die in het algemeen wel aanwezig is, berust op de toepasselijke kerkrechtelijke bepalingen of op een bij de toetreding afgelegde gehoorzaamheidsgelofte en de daarbij behorende aanvaarding van het Goddelijk gezag21.

2.36 Het onderdeel faalt. In de bestreden rechtsoverweging heeft de rechtbank niet alleen tot uitdrukking gebracht dat de Stichtingen bevoegd zijn ten aanzien van de invulling en de uitvoering van de werkzaamheden van [verweerster] aanwijzingen en instructies te geven, maar ook dat deze verplicht is deze aanwijzingen en instructies op te volgen. Dit oordeel, dat is gebaseerd op een feitelijke waardering van de concrete omstandigheden, is in het licht van hetgeen de kantonrechter reeds had vastgesteld omtrent het vaststellen door de Stichtingen van de werktijden en het verlof, de wederzijdse stellingen en de overgelegde producties, niet onbegrijpelijk. Daarbij dient te worden betrokken dat de Stichtingen op zichzelf ook niet hebben ontkend dat tussen partijen een gezagsverhouding aanwezig was. Het in dat verband gevoerde betoog dat de daaruit voortvloeiende ondergeschiktheid van [verweerster] niet moet worden verstaan in arbeidsrechtelijke zin, heeft de rechtbank uitdrukkelijk behandeld en verworpen. Hierop stuiten alle klachten van het onderdeel af.

2.37 Onderdeel 7 komt met twee subonderdelen op tegen rechtsoverweging 4.8. Hierin heeft de rechtbank het volgende overwogen:

Aan het feit dat [verweerster] gedurende vele jaren zeven dagen per week haar werkzaamheden als bejaardenverzorgster ten ten behoeve van de maaltijdservice verrichtte en dat zij gedurende al die tijd slechts eenmaal een korte vakantie heeft genoten, ontleent de rechtbank het vermoeden dat voor [verweerster] de verplichting tot het verrichten van arbeid bestond. Tegen dit vermoeden zouden de Stichtingen in beginsel tegenbewijs mogen leveren, maar zij bieden in hoger beroep geen bewijs aan en de rechtbank ziet geen aanleiding om de Stichtingen ambtshalve met dit bewijs te belasten. Derhalve moet er ten processe van uit worden gegaan dat de verplichting tot het verrichten van arbeid bestond, zodat de grief faalt."

2.38 Subonderdeel 7.1 bestrijdt dit oordeel met de motiveringsklacht dat uit de door de rechtbank genoemde omstandigheden niet volgt dat [verweerster] al die tijd ook gehouden was genoemde werkzaamheden te verrichten, zeker niet in het licht van de uitvoerig gemotiveerde stellingname dat [verweerster] haar werkzaamheden verichtte uit geloofsovertuiging en niet krachtens (arbeids)overeenkomst.

2.39 Het oordeel van de rechtbank is gebaseerd op een feitelijke waardering van de omstandigheden van het geval. Mede in het licht van de in rechtsoverweging 4.7 aangenomen omstandigheid dat [verweerster] gehouden was zich te richten naar de instructies van de Stichtingen omtrent werktijden, verlof en de verdere invulling en uitvoering van de werkzaamheden, is dit oordeel geenszins onbegrijpelijk. In het oordeel ligt besloten dat ook op dit punt het betoog van de Stichtingen dat [verweerster] dit alles deed uit geloofsovertuiging, wordt verworpen.

2.40 Volgens subonderdeel 7.2 heeft de rechtbank de Stichtingen ten onrechte niet toegelaten tot het leveren van bewijs. Daartoe wordt betoogd dat de Stichtingen in eerste aanleg bewijs hebben aangeboden van al hun stellingen en dat dit bewijsaanbod in appel als herhaald heeft te gelden. Nu het hier gaat om een in eerst in hoger beroep aangenomen vermoeden, behoefde dit bewijsaanbod volgens vaste rechtspraak22 in appel niet nader te worden geconcretiseerd, aldus het subonderdeel.

2.41 Ook deze klacht kan niet tot cassatie leiden. In het bestreden oordeel ligt besloten dat op dit punt de bewijslast op [verweerster] rust. Tot een bewijsopdracht aan [verweerster] is het evenwel niet gekomen, nu de rechtbank dit bewijs op grond van de vaststaande feiten en omstandigheden voorshands geleverd heeft geacht.

2.42 De Stichtingen hebben uitsluitend in eerste aanleg in algemene en ongespecificeerde termen aangeboden al hun stellingen te bewijzen met alle middelen rechtens, in het bijzonder door getuigen23. Dit bewijsaanbod is in hoger beroep niet uitdrukkelijk herhaald, zodat de rechtbank daarop niet behoefde in te gaan24. Aan de vraag in hoeverre een aanbod tot het leveren van tegenbewijs moet worden gespecificeerd, komt men aldus niet toe25.

3 Conclusie