Parket bij de Hoge Raad, 13-09-2002, AE4291, C98/162HR

1 Feiten en procesverloop

1.1 In deze procedure is sprake van een ongeldige opzegging van een dienstbetrekking. De resterende loonvordering is door de rechtbank ambtshalve in de tijd gematigd. In cassatie wordt deze laatste beslissing door de werknemer aangevallen met rechts- en motiveringsklachten.

1.3 Tegen deze achtergrond heeft [eiser], bij inleidende dagvaarding van 27 oktober 1995, de onderhavige procedure aanhangig gemaakt bij het kantongerecht te Leiden. Hij vorderde een verklaring voor recht, inhoudende dat zijn dienstverband met Heineken niet op 31 maart 1995 is geëindigd, maar is blijven voortduren. Daarnaast vorderde hij toegang tot zijn werkzaamheden en betaling van loon over de periode van 1 april 1995 tot de datum waarop het dienstverband rechtsgeldig zal zijn beëindigd, alsmede nakoming van de overige voor Heineken uit de arbeidsovereenkomst voortvloeiende verplichtingen, met nevenvorderingen. Aan zijn vorderingen legde [eiser] ten grondslag dat de functie van industrieel schoonmaker niet essentieel verschilt van die van bedieningsman, zodat sprake is van een voortgezette dienstbetrekking in de zin van 7A:1639f lid 3 BW (oud, thans 7:668 lid 3 BW).

1.4 Bij vonnis van 4 september 1996 wees de kantonrechter de vorderingen van [eiser] af. Hiertoe overwoog hij dat tussen beide functies die [eiser] in dienst van Heineken heeft bekleed, zulke essentiële verschillen bestaan, dat niet kan worden gezegd dat de laatste functie ten opzichte van de eerste als een voortgezet dienstverband heeft te gelden in de zin van art. 7A:1639f lid 3 BW (oud).

1.6 Van dit vonnis is [eiser] tijdig in cassatie gekomen, onder aanvoering van drie middelen van cassatie.(3) Heineken heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Beide partijen hebben hun onderscheiden standpunten schriftelijk doen toelichten. Heineken heeft nog gedupliceerd.

2. Bespreking van de middelen

2.1 De middelen richten zich alle drie tegen rov. 5.10 van het bestreden vonnis. Deze luidt als volgt:

"Nu geen opzegging heeft plaatsgevonden van de tussen Heineken en [eiser] gesloten arbeidsovereenkomst betreffende de functie van industrieel schoonmaker is die arbeidsovereenkomst na 1 april 1995 blijven bestaan. Derhalve zal de vordering tot doorbetaling van loon en vakantiegeld worden toegewezen, zij het dat de rechtbank in de navolgende omstandigheden aanleiding ziet de aanspraak van [eiser] op loon en vakantiegeld te matigen tot een periode van 18 maanden, te weten van 1 april 1995 tot 1 januari 1997.(4) In dit kader heeft de rechtbank rekening gehouden met het feit dat, hoewel in april 1995 de loonbetalingen door Heineken aan [eiser] reeds zijn gestaakt, [eiser] Heineken eerst bij exploit van 27 oktober 1995 heeft gedagvaard en geen voorlopige voorziening heeft gevraagd. Tevens heeft de rechtbank in de lange tijdsduur tussen die inleidende dagvaarding d.d. 27 oktober 1995 en deze uitspraak reden voor matiging gezien."

2.2 Middel 1 voert aan, kort gezegd, dat de rechtbank een rechtens onaanvaardbare verrassingsbeslissing heeft genomen door de aanspraak van [eiser] op loon ambtshalve te matigen, hoewel deze mogelijkheid in het partijdebat niet aan de orde is geweest. Volgens onderdeel 1a is de rechtbank daarmee buiten de grenzen van de rechtsstrijd getreden. Onderdeel 1b betoogt dat de rechtbank aldus in strijd heeft gehandeld met art. 7:628 leden 1 en 5 BW. Onderdeel 1c ten slotte stelt dat de rechtbank in strijd heeft gehandeld met een goede procesorde door niet eerst een tussenvonnis te wijzen waarin zij haar voornemen om te matigen aan partijen kenbaar maakte, waarop dezen vervolgens commentaar konden leveren.

2.3 Het in de rechtspraak ontwikkelde leerstuk van de verrassingsbeslissing is aan te merken als een procesrechtelijke toepassing van het vertrouwensbeginsel.(5) Het raakt aan het beginsel van partijautonomie, voorzover de verrassing erin bestaat dat de rechter de grenzen van de rechtsstrijd oprekt (en loopt in zoverre over in art. 48 Rv, dat een overschrijding van die grenzen sanctioneert). Maar het strekt vooral ter bescherming van het fundamentele beginsel van hoor en wederhoor, bijvoorbeeld als de verrassing niet uit de beslissing zelf bestaat, maar uit het feit dat partijen daarop niet mogen reageren hoewel zij daarop, gezien het verloop van de procedure tot dan toe, wel mochten vertrouwen. Het gaat hier om gevallen waarin de rechter met zijn door partijen als verrassend ervaren beslissing weliswaar binnen de grenzen van de rechtsstrijd blijft (mede in aanmerking genomen de vuistregel dat 'het meerdere het mindere omvat'), maar waarin de toepassing van de door de rechter ingeroepen rechtsregel of zijn redenering op grond van op zichzelf vaststaande omstandigheden van het geval, gezien het verloop van de procedure tot aan dat moment, zo weinig voor de hand lag dat partijen en hun raadslieden daarmee geen rekening behoefden te houden.

2.4 In het onderhavige geval hebben partijen inderdaad niet over een mogelijke matiging van de loonvordering van [eiser] gedebatteerd; de rechtbank heeft in zoverre ambtshalve op het geschil beslist. Tegen de achtergrond van het vorenstaande luidt de door het middel aan de orde gestelde vraag, kort gezegd, of haar dat in gegeven omstandigheden vrijstond. Het antwoord op deze vraag luidt bevestigend:

"Een werknemer die zich na een door hem aangevochten ontslag beperkt tot een loonvordering, zal immers met de mogelijkheid van een zodanige matiging van het begin af rekening hebben te houden."(6)

De werknemer moet met die mogelijkheid steeds rekening houden omdat naar vaste rechtspraak, die inmiddels is gecodificeerd in art. 7:680a BW, de rechter bevoegd is een vordering tot doorbetaling van loon die gegrond is op de vernietigbaarheid van de opzegging van de arbeidsovereenkomst te matigen(7), ook ambtshalve.(8)

2.6 Gezien het vorenstaande ben ik van mening dat het middel in zijn geheel mislukt.

2.7 Middel 2 komt met een rechtsklacht op tegen rov. 5.10 van het bestreden vonnis. Naar ik begrijp klaagt het middel dat de rechtbank met deze overweging de in art. 7:680a BW vervatte maatstaf, dat toewijzing van de gehele loonvordering in de gegeven omstandigheden tot onaanvaardbare gevolgen zou lijden, uit het oog heeft verloren.

2.8 Bij de beoordeling van dit middel stel ik het volgende voorop. Volgens vaste rechtspraak - en sinds 1 januari 1999 ingevolge art. 7:680a BW(9) - heeft de rechter de bevoegdheid om een vordering tot doorbetaling van loon, welke is gebaseerd op de ongeldigheid van de opzegging, te matigen. Hiermee was niet iedereen gelukkig. Al in de tweede alinea van zijn conclusie voor HR 1 juli 1990, NJ 1990, 715 stelde de A-G Koopmans:

"Deze rechtspraak is, op het oog, muurvast: hij is pas aangevangen in 1979 (HR 5 januari 1979, NJ 1979, 207), maar sindsdien in een tiental arresten bevestigd en uitgebouwd. Tegelijkertijd valt echter vast te stellen dat deze jurisprudentie aan veel, soms scherpe, kritiek heeft blootgestaan, al valt in de literatuur ook wel een enkele verdediger te vinden."

Na een overzicht hebben gegeven van de pro's en contra's van deze matigingsbevoegdheid concludeerde Koopmans:

"Al staat namelijk het principe van het matigingsrecht m.i. dus nu voor de rechter niet meer ter discussie, er zouden wel redenen kunnen zijn om het toezicht op de uitoefening van dat recht door de feitenrechter te versterken. Als de matigingsbevoegdheid er inderdaad toe strekt om onaanvaardbare gevolgen te voorkomen (zie HR 3 januari 1986, NJ 1986, 700), moet ook vaststaan dat het doorlopen van de loonvordering zulke gevolgen heeft. Er moet niet een situatie ontstaan, lijkt mij, waarin de werkgever er bijna zeker van kan zijn dat de rechter wel zal beperken, en wel tot drie maanden loon; in wezen zou dan namelijk de nietigheidssanctie (...) worden uitgehold. (...) De Hoge Raad zou de onderhavige zaak kunnen aangrijpen om duidelijk te maken dat het veroorzaken van zo'n situatie niet in zijn bedoeling ligt; tegelijkertijd zou een signaal kunnen worden gegeven aan de lagere rechtspraak dat de mate van loonbeperking niet los kan worden gezien van de onaanvaardbaarheid van het doorlopen van de loonvordering."

De Hoge Raad heeft de suggestie van de A-G gevolgd door te overwegen dat

"(...) de voormelde bevoegdheid ertoe strekt een onaanvaardbaar resultaat te vermijden. De vraag of matiging in het gegeven geval op haar plaats is, dient mede in het licht van deze strekking te worden beantwoord, waarbij opmerking verdient dat de rechter ter zake van de uitoefening van deze bevoegdheid een mate van terughoudendheid dient te betrachten die met dit uitgangspunt strookt."(10)

Bij de toepassing van de matigingsbevoegdheid dient de rechter alle omstandigheden van het geval in onderling verband in aanmerking te nemen.(11) Gronden voor matiging kunnen zijn gelegen in een wanverhouding tussen de tijd waarover loon moet worden betaald en de tijd waarin feitelijk is gewerkt, financieel onvermogen van de werkgever, elders door de werknemer genoten inkomsten, onvoldoende pogingen om elders betaald werk te vinden en eventuele verwijtbare gedragingen van de werknemer op grond waarvan op korte termijn beëindiging van de dienstbetrekking kon worden verwacht.(12) In beginsel vormt de omstandigheid dat de procedure lang heeft geduurd echter geen grond voor matiging, ook niet indien dit aan de werknemer is te wijten, behoudens uitzonderlijke omstandigheden. De Hoge Raad overwoog:

"Gegeven enerzijds de voor de werknemer op het spel staande belangen en anderzijds de mate waarin de wederzijdse raadslieden en de rechter invloed kunnen uitoefenen op de duur van het geding, zijn noch die duur, noch de mate waarin deze is toe te rekenen aan de werknemer, in beginsel omstandigheden die matiging als hier bedoeld kunnen rechtvaardigen. Onder uitzonderlijke omstandigheden kan zulks anders zijn, met name indien de feiten geen andere conclusie toelaten dan dat de werknemer de procedure welbewust heeft trachten te rekken en daarmee succes heeft gehad."(13)

2.9 Tegen de achtergrond van dit arrest is middel 2 gegrond voorzover daarmee wordt gesteld dat de rechtbank blijkbaar een onjuiste rechtsopvatting heeft gehad over de omvang van haar matigingsbevoegdheid door als één van de dragende redenen voor de toegepaste matiging aan te merken de lange tijdsduur die is verstreken tussen de inleidende dagvaarding en haar eigen uitspraak.(14)

2.10 Voorafgaand aan de bespreking van de motiveringsklachten die middel 3 tegen deze overweging richt, merk ik op dat de rechter niet behoeft te motiveren waarom hij de loonvordering niet matigt als geen beroep op matiging is gedaan(15) en dat hij met een summiere motivering kan volstaan als hij een wél gedaan beroep op matiging verwerpt. Evenals de A-G Franx(16), daarin bijgevallen door de A-G Hartkamp(17), ben ik echter van mening dat daaruit niet volgt dat geen motiveringseisen mogen worden gesteld aan een beslissing waarin de rechter wél gebruik maakt van zijn bevoegdheid tot matiging. Hartkamp voegt daaraan toe dat de aan de motivering te stellen eisen zullen afhangen van omstandigheden van het geval, zoals de omvang van de matiging, de vraag of ten processe een beroep is gedaan op matiging of juist op niet-matiging en de daarvoor aangevoerde gronden. Naar zijn mening kan de motivering in cassatie echter slechts zeer beperkt worden getoetst, nu de bevoegdheid tot matiging discretionair van aard is.

2.11 Onder erkenning van de juistheid van deze opmerking, meen ik toch dat er reden is de controle in cassatie op het gebruik van de matigingsbevoegdheid van feitenrechter niet te krap te bemeten. Daarvoor zijn praktische(18) en systematische(19) argumenten, terwijl ook de onder 2.8 van deze conclusie weergegeven ontwikkeling van de rechtspraak over het matigingsrecht in die richting wijst.

2.13 Ook de overweging dat [eiser] geen voorlopige voorziening heeft gevraagd, acht ik onbegrijpelijk. Aan deze overweging ligt kennelijk de gedachte ten grondslag dat zo'n voorlopige voorziening zou zijn toegewezen. Deze aldus begrepen overweging snijdt al daarom geen hout, omdat de kantonrechter de vordering van [eiser] in de onderhavige procedure nu juist van de hand heeft gewezen, zij het op gronden die de rechtbank daartoe - naar het zich laat aanzien terecht - ondeugdelijk achtte. Hoe dat zij: men kan hierover bijkbaar verschillend denken. Daarom kan in het midden blijven wat de mérites van deze gedachte overigens zijn.

2.14 Samenvattend ben ik van mening dat, hoewel de rechtbank een discretionaire bevoegdheid heeft gehanteerd die in cassatie slechts beperkt kan worden getoetst, zowel de daartegen aangevoerde rechtsklacht als de motiveringsklachten die daarnaast nog van belang zijn, terecht zijn voorgesteld.

3. Conclusie

Deze strekt tot vernietiging van het bestreden vonnis, met verwijzing van de zaak naar het hof Den Haag en met veroordeling van Heineken in de proceskosten.