Parket bij de Hoge Raad, 29-06-2004, AO5070, 02951/03 B

1. De rechtbank te 's-Gravenhage heeft bij beschikking van 28 oktober 2003 een namens verzoekers ingediend klaagschrift als bedoeld in art. 552a Sv strekkende tot teruggave van inbeslaggenomen voorwerpen ongegrond verklaard.

2. Namens verzoekers is cassatie ingesteld en heeft mr W.R. Kastelein, advocaat te Utrecht, bij schriftuur twee middelen van cassatie voorgesteld. Bij de schriftuur bevindt zich een bijlage in de vorm van een speciaal met het oog op deze zaak geschreven advies van de hand van prof. mr. T.M. Schalken. Naar mijn mening kan de Hoge Raad daarop geen acht slaan. Het geschrift is niet afkomstig van een gemachtigd advocaat en kan niet gelden als cassatieschriftuur. De Hoge Raad kan alleen acht slaan op de stukken die deel uitmaken van het ingezonden dossier en van de schriftuur van de advocaat. Soms kunnen stukken die als bijlage aan een schriftuur zijn gehecht wel ter kennis komen van de Hoge Raad, meer bepaald wanneer zij eigenlijk van het dossier deel zouden hebben moeten uitmaken, maar daarin niet terecht zijn gekomen. Daarvan is hier geen sprake.

3.1 Het gaat in deze zaak om het volgende. De Stichting [...] is een Academisch Centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie. [Klager 2] is als psychiater werkzaam bij en tevens directeur van de Stichting. Op 13 februari 2002 is bij de politie aangifte gedaan van seksueel misbruik, onder meer bestaande uit verkrachting, van een voormalige bewoner van het Centrum, [patiënt 3]. Hij zou tot orale seks zijn gedwongen door een groepsgenoot, [betrokkene 1], in aanwezigheid van een andere groepsgenoot, ene [betrokkene 2]. Verder zouden in ieder geval de leidinggevenden [personeelslid 1], [personeelslid 2] en [personeelslid 3] hiervan op de hoogte zijn geweest. Vervolgens heeft op 12 maart 2002 de moeder van [betrokkene 4], ook een voormalige bewoner van het Centrum, aangifte gedaan van ontucht met haar zoon door eveneens twee medebewoners, [betrokkene 5] en [betrokkene 6].

3.2 De Stichting en [klager 2] hebben aanvankelijk geweigerd te voldoen aan verzoeken van de politie om overlegging van persoonsgegevens van de bij deze strafbare feiten betrokken voormalige bewoners van het centrum en van de genoemde begeleiders. Zij beriepen zich daarbij op hun (afgeleide) verschoningsrecht. Uiteindelijk zijn op 24 maart 2003 door de rechter-commissaris onder de Stichting en onder [klager 2] twee gesloten en verzegelde enveloppen in beslag genomen. Deze dragen de opschriften "Kinderen" en "Personeelsleden". In de envelop met het opschrift "Kinderen" bevinden zich de persoonsgegevens van de twee voormalige patiënten [betrokkene 1] en [betrokkene 2] en de envelop met het opschrift "Personeelsleden" bevat de persoonsgegevens van de personeelsleden [personeelslid 1], [personeelslid 2] en [personeelslid 3].

3.3 De rechtbank heeft het door verzoekers tegen de inbeslagneming ingediende klaagschrift afgewezen. Tegen die afwijzing richten de middelen zich.

4.1 Het eerste middel komt op tegen het oordeel van de rechtbank dat aan de Stichting als zodanig geen verschoningsrecht toekomt. Dit oordeel luidt:

5.1 Het tweede middel bestrijdt het oordeel van de rechtbank dat niettegenstaande het verschoningsrecht van [klager 2] de inbeslagneming van de envelop met het opschrift "Kinderen" rechtmatig was, omdat sprake is van een zozeer uitzonderlijke omstandigheid dat het maatschappelijk belang van de waarheidsvinding dient uit te stijgen boven het maatschappelijk belang van het verschoningsrecht.

5.2 Het door het middel bestreden oordeel van de rechtbank luidt:

5.4 Voor zover het middel is gebaseerd op stellingen van feitelijke aard die voor de rechtbank niet zijn ingenomen of door de rechtbank niet zijn overgenomen, faalt het omdat voor een onderzoek naar de feiten in cassatie geen plaats is. De stelling van het middel dat de rechtbank in de beoordeling van de rechtmatigheid van de inbeslagneming, tegen de met de rechter-commissaris gemaakte afspraken in, tevens de aangifte inzake [betrokkene 4] zou hebben betrokken berust op een onjuiste lezing van de bestreden beschikking. Uit het hiervoor geciteerde oordeel van de rechtbank blijkt immers niet dat die aangifte in haar oordeelsvorming enige rol heeft gespeeld. Evenmin zijn er gegevens in beslag genomen in vervolg op de aangifte in de zaak [betrokkene 4]. In zoverre faalt het middel reeds bij gebrek aan feitelijke grondslag.

5.5 Dan de kern van de zaak: is hier inderdaad sprake van een van de in de rechtspraak bedoelde uitzonderingssituatie? Het oordeel van de rechtbank komt erop neer dat doorbreking van de geheimhoudingsplicht is gerechtvaardigd op de gronden dat het om een ernstig misdrijf gaat en dat alleen de verstrekking door de geheimhouder van de persoonsgegevens van de mogelijke daders de waarheid aan het licht kan brengen.

5.6 In de rechtspraak is in enkele gevallen het bestaan van de hier bedoelde "zeer uitzonderlijke omstandigheden" aangenomen. In zowel HR NJ 2002, 438/439 als in HR NJ 2003, 621 ging het om een advocaat die zelf werd verdacht van betrokkenheid bij ernstige misdrijven. In het eerste geval ging het om het in bewuste samenwerking met zijn cliënten plegen van grootschalige fraude, in het tweede om de verdenking dat de advocaat in bewuste samenwerking met een cliënt getuigen had beïnvloed en had getracht te beïnvloeden. Onder die omstandigheden konden zonder toestemming van de verschoningsgerechtigde advocaat stukken die betrekking hadden op de relatie met zijn cliënt(en) in beslag worden genomen. Kort gezegd ging het hier dus om een situatie waarin in de verhouding tussen de advocaat en zijn cliënt hun gezamenlijke criminele activiteiten een grotere rol spelen dan de hulpverlening. Dan komt de advocaat geen verschoningsrecht toe; die bescherming is immers niet gegeven om criminele activiteiten te verhullen.(2) Dat wil niet zeggen dat zich daarbuiten geen andere gevallen kunnen voordoen waarin het verschoningsrecht voor de waarheidsvinding zal moeten wijken.

5.7 Zoals het middel terecht aanvoert is van een situatie van samenspanning in dit geval geen sprake. Op de behandelend arts rust geen enkele verdenking. Ook overigens ontbreken aanwijzingen dat het verschoningsrecht in dit geval is gebruikt voor een ander doel dan waarvoor het is toegekend. In wezen is in dit geval sprake van een klassieke situatie van tegengestelde belangen. Enerzijds het belang van de waarheidsvinding en anderzijds het belang van eerbiediging van het beroepsgeheim. Soms moet het belang van de waarheidsvinding, ook wanneer er geen samenspanning is, de voorrang krijgen, maar onvoldoende uitzonderlijk is mijns inziens dat de persoonsgegevens niet op een andere manier, in ieder geval niet via het GBA, achterhaald kunnen worden. Die omstandigheid lijkt mij eerder regel dan uitzondering in dit soort situaties. Een uitzonderingssituatie bestaat niet reeds wanneer alleen doorbreking van het verschoningsrecht opheldering kan brengen. Dat het om een ernstig misdrijf gaat is wel een relevant gegeven, dat echter op zichzelf onvoldoende gewicht in de schaal legt om van een zeer uitzonderlijke situatie te spreken.

5.8 De rechtbank heeft hetzij blijk gegeven van een onjuiste uitleg van de criteria waaraan voldaan moet zijn om het verschoningsrecht te mogen doorbreken, hetzij haar beslissing ontoereikend gemotiveerd door na te laten de uitzonderlijke omstandigheden die doorbreking rechtvaardigen aan te duiden. Het middel is terecht voorgesteld.

5.9 De volgende vraag is of dit tot cassatie behoort te leiden. Voor de rechtbank is namens verzoekers het verweer gevoerd dat de persoonsgegevens van de twee betrokken ex-patiënten van het Centrum vallen onder het verschoningsrecht van [klager 2]. Blijkens de bestreden beschikking is namens hen het volgende aangevoerd.

"De grondslag van dit verschoningsrecht moet worden gezocht in een in Nederland geldend algemeen rechtsbeginsel dat meebrengt dat bij zodanige vertrouwenspersonen het maatschappelijk belang dat de waarheid in rechte aan het licht komt, moet wijken voor het maatschappelijk belang dat een ieder zich vrijelijk en zonder vrees voor openbaarmaking van het besprokene om bijstand en advies tot hen moet kunnen wenden."(3)

Degene die behoefte heeft aan hulp van een vertrouwenspersoon moet niet afgehouden worden van die hulp door de vrees dat de vertrouwenspersoon aan justitie zal moeten openbaren wat de hulpvrager enkel aan de vertrouwenspersoon toevertrouwt. Dát dilemma moet de hulpvrager bespaard blijven.

5.11 De behandelend arts heeft een verschoningsrecht. Daaronder vallen alle brieven en schriftelijke stukken die informatie bevatten over de aangelegenheid in verband waarmee de arts in die hoedanigheid is geraadpleegd.(4) HR NJ 2001, 42 legt een verband met art. 88 van de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg, dat de arts verplicht geheimhouding in acht te nemen ten opzichte van al datgene wat hem bij het uitoefenen van zijn beroep op het gebied van de individuele gezondheidszorg als geheim is toevertrouwd of wat daarbij als geheim te zijner kennis is gekomen of wat daarbij te zijner kennis is gekomen en waarvan hij het vertrouwelijk karakter moest begrijpen.

5.12 Vaste rechtspraak leert verder dat de beoordeling of de informatie waar in het kader van de waarheidsvinding om wordt verzocht onder het bereik van het verschoningsrecht valt, is voorbehouden aan de verschoningsgerechtigde. De rechter mag deze beoordeling slechts marginaal toetsen in die zin dat hij het beroep op het verschoningrecht dient te eerbiedigen tenzij er redelijkerwijze geen twijfel over kan bestaan dat dit standpunt onjuist is.(5) De strekking van deze leer is te voorkomen dat bij de beantwoording van de vraag of terecht een beroep op het verschoningsrecht wordt gedaan toch geopenbaard wordt wat verborgen moet blijven.(6)

5.13 In dit geval betreft het de persoonsgegevens van twee ex-patiënten van het Centrum, om precies te zijn hun voor- en achternamen, geboortedata en het adres van de ouders/verzorgers ten tijde van hun opname. Wat deze gegevens precies inhouden is voor de beantwoording van de vraag of zij onder het verschoningsrecht vallen niet van belang. In dit geval ontbreekt dus het in 5.12 bedoelde risico dat onderzoek naar het juiste antwoord op die vraag ertoe leidt dat informatie die geheim moet blijven toch publiek wordt. Dat geeft enige manoeuvreerruimte.

5.14 Ik heb al eerder betoogd dat het enkele feit dat iemand patiënt is van een arts niet zonder meer een gegeven is dat de arts in zijn vertrouwensrelatie met de patiënt is bekend geworden.(7) Als mogelijke uitzondering noemde ik daar de patiënt die een therapeut bezoekt die alleen seksuele aberraties behandelt. Er laten zich andere voorbeelden bedenken waarin persoonsgegevens waarschijnlijk wel onder het verschoningsrecht vallen. De bolletjesslikker die als de zelfgemaakte bommetjes dreigen te barsten het ziekenhuis binnen strompelt. Of de bankovervaller die, naar getuigen hebben gezien, in zijn rechterbeen geraakt werd. Als in het kader van de opsporing om verstrekking van de identiteitsgegevens van deze verdachten wordt verzocht heeft een beroep op het verschoningsrecht een goede kans van slagen.(8) Kenmerkend voor deze voorbeelden is het directe verband tussen het strafbare feit en de vereiste medische hulp. In dergelijke gevallen zou het vrijgeven van de identiteit eraan bijdragen dat in medische nood verkerende verdachten uit angst om te worden gearresteerd van medische hulp afzien. Het doel van het verschoningsrecht is juist om dat te voorkomen.

5.15 In dit geval echter ontbreekt het verband tussen het strafbare feit en de hulpvraag van de vooralsnog niet (toereikend) geïdentificeerde verdachten. De verdachten waren al enige tijd in het Centrum opgenomen toen het seksuele misbruik volgens de aangifte plaatsvond. Met andere woorden alleen al om chronologische redenen kan de hulpvraag van de twee verdachten niet gerelateerd zijn aan dit misbruik. Ook overigens blijkt niet dat de twee verdachten zich tot het Centrum hebben gewend omdat zij ook voor hun opname seksueel afwijkend gedrag vertoonden. De beslissing om hulp te vragen is niet onder druk gezet door de vrees dat de hulpverlener medewerking zou verlenen aan een onderzoek naar strafbare feiten die zich niet eens hadden voorgedaan. Onder deze omstandigheden, met name dus de afwezigheid van een verband tussen het strafbare feit en de hulpvraag, kan er m.i. redelijkerwijze geen twijfel over bestaan dat het standpunt dat de persoonsgegevens delen in de bescherming van het verschoningsrecht niet als juist kan worden aanvaard.

5.17 Een enkel woord over regelingen in ons omringende landen. In Duitsland heeft de BGH beslist dat het verschoningsrecht van § 53 StPO zich uitstrekt over alles wat bij onderzoek of behandeling aan de geheimhouder is toevertrouwd of bekendgeworden, ook de naam van de patiënt en het feit van de behandeling.(10) Hierbij dient men wel te bedenken dat in de zaak waarin de BGH deze weg wees ook in mijn opvatting het beroep op het verschoningsrecht gehonoreerd zou moeten worden. Het betrof een inbraak waarbij een van de inbrekers in zijn been was geschoten. De medeverdachte bracht de gewonde inbreker naar het ziekenhuis. De verpleegkundige die de intake verzorgde werd nadien ter terechtzitting ondervraagd over het kenteken van de auto waarmee de gewonde inbreker was aangevoerd en over de identiteit van de behulpzame medeverdachte. Het LG had beslist dat zij die vragen moest beantwoorden omdat die vragen geen betrekking hadden op de patiënt die werd opgenomen. De BGH leerde dat het verschoningsrecht niet alleen de geheimhouder bevoegd maakte de identiteit van de aangeschoten inbreker voor zich te houden, maar ook dié gegevens geheim te houden die via een andere weg tot identificering van de patiënt zouden kunnen voeren:

"Umfaßt hiernach das Zeugnisverweigerungsrecht des Arztes die Identität des Patiënten, der ihn zum Zwecke der Beratung oder Behandlung aufgesucht hat, so muß gleiches für solche Einzelheiten und näheren Begleitumstände ärztlicher Inan-spruchnahme gelten, die Anhaltspunkte für die Identifizierung des Patiënten sein können. Dazu gehört auch, mit welchem Personenkraftwagen und in wessen Begleitung der Patiënt am Krankenhaus erschienen ist, um seine Verwundung behandeln zu lassen; denn die Kenntnis solcher Umstände läßt Schlüsse auf die Identität des Patiënten zu."(11)

Het ging dus om een zaak die vergelijkbaar is met de onder 5.14 van deze conclusie gegeven voorbeelden. Over het verband tussen de beroepsuitoefening en het gegeven waarnaar gevraagd wordt merkt Dahs op:

"Was dem Zeugen nur gelegentlich seiner Berufsausübung bekanntgeworden ist, mit ihr also nur in mittelbaren Zusammenhang steht, darf er vor Gericht nicht verschweigen."(12)

Als voorbeeld waarin het vereiste verband ontbreekt noemt Lenckner:

"Nach dem Sinn der Schweigepflicht kann sich diese auch nicht auf Straftaten gegen den Schweigepflichtigen im Zusammenhang mit seiner Berufsausübung beziehen (zB Beleidigungen des Anwalts bei einem Mandantengespräch)."(13)

In Frankrijk geldt dat iedereen die als getuige is opgeroepen verplicht is te verklaren behoudens uitzonderingen (art. 109 CPP). Zulke uitzonderingen bestaan in art. 226-13 CP voor de geheimhouders. Maar hier geldt dat de uitzondering niet geldt voor gevallen als waarvan hier sprake zou kunnen zijn (art. 226-14 CP). Ik vermoed dat het netto-resultaat in een zaak als de onderhavige van toepassing van Duits of Frans recht niet zal afwijken van toepassing van het verschoningsrecht in de door mij voorgestane, beperktere zin.

5.18 Ik kom tot de slotsom dat het middel niet tot cassatie kan leiden.

6. Het derde middel betreft het oordeel van de rechtbank over de envelop met het opschrift "Personeelsleden". Dit oordeel luidt:

"Primair wordt er door klagers een beroep gedaan op de Wet Bescherming Persoonsgegevens welke verhindert dat de persoonsgegevens van werknemers aan derden worden verstrekt. Naar het oordeel van de rechtbank kunnen de onderhavige personeelsgegevens dienen om de waarheid omtrent de aangifte(n) aan de dag te brengen en is de envelop waarin deze gegevens zijn vervat mitsdien ingevolge het Wetboek van Strafvordering vatbaar voor inbeslagneming en komt de rechtbank derhalve niet toe aan toetsing op grond van genoemde wet.

De rechtbank is voorts weliswaar van oordeel dat de personeelsleden een beroep toekomt op hun (afgeleid) verschoningsrecht echter gezien de ernst van de aangifte alsmede het maatschappelijk belang bij het strafrechtelijk onderzoek, is de rechtbank van oordeel dat het maatschappelijk belang van de waarheidsvinding in de onderhavige zaak dient uit te stijgen boven het maatschappelijk belang van het verschoningsrecht."

Met het eerste deel van dit oordeel heeft de rechtbank tot uitdrukking gebracht dat de inbeslagneming van de envelop "Personeelsleden" heeft plaatsgevonden met inachtneming van de in Boek I, Titel IV, Afd. 3, Sv neergelegde voorschriften, meer in het bijzonder met art. 94 lid 1 Sv. Dit oordeel geeft geen blijk van een onjuiste opvatting omtrent die voorschriften. Er ligt in besloten dat het belang van de strafvordering zich tegen teruggave van de betrokken envelop verzet. In zoverre is het oordeel niet onbegrijpelijk. Het strookt voorts, anders dan het middel aanvoert, met het bepaalde in de Wet bescherming persoonsgegevens, met name met art. 12 lid 2 van die Wet. Dit oordeel draagt de afwijzing van het verzoek om teruggave van de onderhavige envelop zelfstandig. Het tweede deel van het oordeel van de rechtbank is kennelijk ten overvloede gegeven. De daartegen gerichte klachten falen bij gebrek aan belang.

8. De middelen zijn tevergeefs voorgesteld en kunnen, met uitzondering van het tweede middel, met de aan artikel 81 RO ontleende motivering worden verworpen. Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen heb ik niet aangetroffen.

9. Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.