Parket bij de Hoge Raad, 11-11-2005, AU3313, C04/253HR

nr. C04/253HR

Mr. A.S. Hartkamp

zitting 10 juni 2005

1) In cassatie dient, ten dele veronderstellenderwijs, van de volgende feiten te worden uitgegaan.(1)

Eiser tot cassatie, [eiser], was sinds 16 maart 1992 als productiemedewerker in dienst van verweerster in cassatie, verder te noemen: [verweerster].

Op 30 september 1993 is [eiser] in de uitoefening van zijn werkzaamheden bij een inpakmachine (Multivac-machine) een ongeval overkomen, waarbij hij letsel heeft opgelopen. Het letsel bestond uit het verlies van drie vingertoppen aan zijn linkerhand.

De toedracht van het ongeval waarvan in cassatie moet worden uitgegaan(2) is als volgt. Toen [eiser] bij de machine aan het werk was, was de machine in werking. [Eiser] heeft op een gegeven moment een storing opgemerkt; de folie krulde op aan een zijkant en dat betekende dat een deel van de vleesproducten niet met folie zou worden verpakt door de machine. [Eiser] heeft toen ingegrepen door met zijn hand in een richel achter de ingang van de folie in de machine te grijpen. Hij heeft zijn hand enigszins doorgeduwd. De hand bevond zich toen in de ruimte waar een pers met enige kracht naar beneden komt om de folie op elkaar te drukken. Zijn vingertoppen zijn toen onder de pers gekomen, hetgeen tot amputatie van drie vingertoppen heeft geleid.

Na het ongeval heeft [verweerster] de fabrikant van de machine ingelicht, hetgeen tot gevolg heeft gehad dat een monteur van de fabrikant toen nog een beveiligingsstrip heeft aangebracht op de richel, zodat die volledig was afgedicht(3).

[Verweerster] heeft [eiser] niet op zodanige wijze geïnstrueerd dat deze wist, althans behoorde te weten, dat storingen aan machines alleen in samenwerking met de afdelingschef mochten worden verholpen, en dat hij nimmer zelfstandig, laat staan in een draaiende machine, mocht ingrijpen.(4)

a. zij [eiser] op zodanige wijze had geïnstrueerd dat deze wist, althans behoorde te weten dat storingen aan machines alleen in samenwerking met de afdelingschef mochten worden verholpen, en dat hij nimmer zelfstandig, laat staan in een draaiende machine, mocht ingrijpen;

b. de betreffende machine zodanig was ingericht dat de werknemers niet in contact konden komen met draaiene onderdelen, c.q. het niet voorzienbaar was dat iemand zijn hand in de betreffende richel zou kunnen duwen;

c. het ongeval [eiser] is overkomen doordat deze met opzet of bewust roekeloos heeft gehandeld door de storing te willen verhelpen, zoals door [verweerster] is gerelateerd.

"4.6. Grief I strekt ten betoge dat de kantonrechter in het eindvonnis ten onrechte heeft overwogen dat [verweerster] genoegzaam heeft aangetoond dat hij de in artikel 7:658 lid 1 BW genoemde verplichtingen is nagekomen, nu de machine ten tijde van het ongeval onveilig was, omdat het op dat moment voor [eiser] mogelijk was om zijn hand in de betreffende richel te duwen, waarna zijn vingers in aanraking konden komen met de (bewegende) pers. Deze grief faalt.

Artikel 7:658 BW beoogt niet een absolute waarborg te scheppen voor de bescherming tegen gevaar. De werkgever dient ingevolg dit artikel die maatregelen te nemen die redelijkerwijs nodig zijn om te voorkomen dat de werknemer in de uitoefening van zijn werkzaamheden schade lijdt. Wat van de werkgever in redelijkheid mag worden verwacht, hangt af van de omstandigheden van het geval.

[Verweerster] heeft gesteld dat [eiser] de machine verkeerd heeft bediend. Zij heeft gesteld dat "Hetgeen [eiser] heeft gedaan - zijn hand steken in een onmogelijk kleine opening - (...) als zo onvoorzienbaar (werd) gehouden dat niemand daarop anders heeft kunnen anticiperen dan dat [verweerster] door middel van de instructies, de gebruiksaanwijzing en de sticker afdoende meende te hebben gedaan" (mva sub 5.15).

De enkele omstandigheid dat het ten tijde van het ongeval voor [eiser] mogelijk was om zijn hand in de betreffende richel te duwen, waarna zijn vingers in aanraking konden komen met de (bewegende) pers, levert tegen deze achtergrond onvoldoende grond op voor aansprakelijkheid van [verweerster] ingevolge artikel 7:658 BW.

4.10. Voor zover grief IV ten betoge strekt dat de kantonrechter ten onrechte heeft geoordeeld dat [verweerster] heeft bewezen dat het niet voorzienbaar was dat een werknemer een hand in de richel zou kunnen duwen, faalt deze grief eveneens.

Naar het oordeel van de rechtbank volgt uit de verklaringen van de in eerste aanleg gehoorde getuigen, bezien in samenhang met de overgelegde foto's van de machine, dat de inrichting van de machine zodanig was dat niet voorzienbaar was dat iemand zijn hand in de betreffende richel zou kunnen duwen. De machine was voorzien van vele beschermkappen, een duidelijk aanwezige nood(stop)knop en waarschuwingsstickers. Zelfs indien men de op die stickers in letters gestelde waarschuwing niet, dan wel onvoldoende kon lezen (zie ook grief VI), was de afbeelding op die stickers zodanig dat de bedoeling voor eenieder duidelijk moet zin geweest. Dat na het ongeval nog een extra beveiligingsstrip is aangebracht betekent nog niet dat voor of ten tijde van het ongeval voorzienbaar was dat iemand zijn hand in de betreffende richel zou kunnen duwen.

Of al dan niet voorzienbaar was dat, áls iemand zijn hand in de litigieuze richel zou steken, dit zou leiden tot amputatie van vingers, is, anders dan [eiser] kennelijk meent, (mvg sub 17, 18 en 22), in dit kader niet relevant.

Uit de door [eiser] ter toelichting op deze grief aangevoerde omstandigheden dat:

- de afdelingschef van [verweerster], [betrokkene 2], in eerste aanleg heeft verklaard dat aan [eiser] "is verteld dat hij bij de machine moest uitkijken, en dat hij nooit met zijn handen bij het blok moest komen zolang de machine draaide en hij "nooit iemand met zijn handen in de machine (heeft) zien zitten. Zoals ik al zie heb ik uitdrukkelijk kenbaar gemaakt dat dat gevaarlijk is";

- op de machine een waarschuwingsbord is geplaatst waarop staat: "gevaar" "Amputatiegevaar" en ook en afbeelding van een hand waarbij de vingers worden geamputeerd;

- het Hoofd Technische Dienst bij [verweerster], [betrokkene 3], in eerste aanleg heeft verklaard: "De mensen die ermee werken weten wat er mee gebeurt, ook al omdat 2 keer per dag de machine moet worden omgebouwd op een andere mal. Ze weten dus dat er behoorlijke kracht wordt uitgeoefend, ook al omdat het weleens voorkomt dat een rib uitsteekt, en die gaat dan door midden",

volgt niet dat het voor [verweerster] voorzienbaar was dat iemand zijn hand in de richel zou kunnen duwen."

11) Onderdeel 1 bevat primair de klacht dat de rechtbank blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting door (slechts) op grond van het oordeel dat het voor [verweerster] niet voorzienbaar was dat iemand zijn hand in de richel zou kunnen duwen, te concluderen dat zij aan haar uit art. 7:658 lid 1 BW voortvloeiende zorgplicht heeft voldaan. Bij de beantwoording van de vraag of de werkgever aan de bedoelde zorgplicht heeft voldaan, dienen alle omstandigheden van het geval in aanmerking te worden genomen, zoals de aard van de werkzaamheden, de kenbaarheid van het gevaar, de te verwachten onoplettendheid van de werknemer en de bezwaarlijkheid van het treffen van maatregelen, aldus het onderdeel.

Subsidiair bevat het onderdeel een motiveringsklacht tegen het oordeel dat de werkgever aan zijn bedoelde verplichtingen heeft voldaan door slechts op grond van het niet voorzienbaar zijn tot dat oordeel te komen en de overige omstandigheden niet (voldoende kenbaar) in de weging te betrekken.

In onderdeel 2 wordt daaraan toegevoegd dat de klacht van onderdeel 1 des te sterker geldt nu de rechtbank in het midden heeft gelaten of [eiser] op zodanige wijze door [verweerster] was geïnstrueerd dat hij wist, althans behoorde te weten, dat storingen aan de machine alleen in samenwerking met de afdelingschef mochten worden verholpen en dat hij nimmer zelfstandig, laat staan in een draaiende machine, mocht ingrijpen. In elk geval kon de rechtbank niet zonder nadere motivering tot het oordeel komen dat [verweerster] aan haar verplichtingen ex art. 7:658 lid 1 BW had voldaan zelfs dan indien de genoemde instructie niet zou zijn gegeven, aldus het onderdeel.

12) De onderdelen 1 en 2 treffen m.i. doel. Weliswaar heeft de rechtbank de in onderdeel 1 genoemde omstandighedentoets tot uitgangspunt genomen in r.o. 4.6, tweede alinea (hiervoor geciteerd onder 8) en in r.o. 4.8 (eveneens hiervoor onder 8 geciteerd), op welke laatstgenoemde plaats zij overweegt dat de omvang van de op de werkgever rustende verplichtingen afhankelijk is van de omstandigheden van het geval, "waaronder de voorzienbaarheid dat iemand zijn hand in de betreffende richel zou kunnen duwen". (cursivering toegevoegd, ASH). Vervolgens heeft de rechtbank evenwel uitsluitend op laatstgeciteerde omstandigheid acht geslagen en daarmee de bedoelde maatstaf in werkelijkheid (toch) niet, dan wel op onbegrijpelijke wijze, toegepast.

Zo heeft de rechtbank (r.o. 4.11) uitdrukkelijk in het midden gelaten of [verweerster] [eiser] op zodanige wijze had geïnstrueerd dat deze wist, althans behoorde te weten, dat storingen aan machines alleen in samenwerking met de afdelingschef mochten worden verholpen, en dat hij nimmer zelfstandig, laat staan in een draaiende machine, mocht ingrijpen.

Ook de omstandigheid dat na het ongeval nog een extra beveiligingsstrip is aangebracht heeft de rechtbank niet meegewogen bij haar oordeel of [verweerster] aan haar verplichtingen ex art. 7:658 lid 1 had voldaan. De rechtbank heeft ten aanzien van deze omstandigheid immers alleen overwogen dat dit "nog niet (betekent) dat voor of ten tijde van het ongeval voorzienbaar was dat iemand zijn hand in de betreffende richel zou kunnen duwen." (r.o. 4.10, tweede alinea, laatste volzin). Hetzelfde geldt voor de omstandigheid dat het van de machine te duchten gevaar als iemand met zijn vingers of hand erin terecht zou komen, zeer ernstig was, te weten amputatiegevaar; de rechtbank heeft met betrekking tot de ernst van het gevaar slechts overwogen (r.o. 4.10, derde alinea) dat dit niet relevant is in het kader van de vraag naar de voorzienbaarheid dat iemand zijn hand in de richel zou steken.

- dat [eiser] zijn hand in de richel heeft kunnen duwen,

- dat de richel ten tijde van het ongeval niet was voorzien van een beschermkap of -strip,

- dat andere openingen van de machine wel van beschermkappen waren voorzien,

- dat de richel zich achter de ingang van het plastic (folie) in de machine bevond,

- dat [eiser] storingen aan het plastic na een tijdje zelf, buiten aanwezigheid van de afdelingschef, mocht verhelpen,(8)

- dat [eiser], toen hij zijn hand in de opening duwde, probeerde het folie met de hand vooruit te duwen hetgeen de machine normaal zelf automatisch doet, d.w.z. [eiser] trachtte een storing aan het plastic te verhelpen(9),

- en, last but not least, het ervaringsfeit

dat de dagelijkse omgang met een machine de gebruiker ervan licht ertoe zal brengen niet alle voorzichtigheid in acht te nemen die ter voorkoming van ongelukken geraden is (HR 14 april 1978, NJ 1979, 245; HR 20 september 1996, NJ 1997, 198 m.nt. PAS; HR 18 september 1998, NJ 1999, 45; HR 19 oktober 2001, NJ 2001, 663; HR 9 juli 2004, JAR 2004, 190)

vormen de (hiervoor onder 8 geciteerde) overwegingen van de rechtbank in r.o. 4.10 m.i. niet een voldoende motivering voor het oordeel dat voor [verweerster] niet voorzienbaar was dat een werknemer zijn hand in de bewuste richel zou (kunnen) duwen terwijl de machine nog draaide. De rechtbank overweegt daar immers slechts dat de machine was voorzien van vele beschermkappen, een duidelijk aanwezige nood(stop)knop en waarschuwingsstickers.

Voorzover de rechtbank met "niet voorzienbaar" heeft bedoeld dat de kans dat een werknemer zijn hand in de machine zou (kunnen) duwen zó klein was, dat [verweerster] daarmee in redelijkheid geen rekening behoefde te houden, slaagt onderdeel 6, dat van die lezing uitgaat. Gelet op het bovenstaande heeft de rechtbank m.i. onvoldoende gemotiveerd waarom die kans dermate klein was te achten.

Bovendien heeft de rechtbank bij die lezing miskend dat bij de beantwoording van de vraag of de werkgever in het kader van artikel 7:658 BW rekening dient te houden met de kans op een bepaalde handelwijze van een werknemer die tot een ongeluk kan leiden, niet alleen van belang is de grootte van die kans, maar ook de aard, ernst en omvang van de schade indien dat ongeluk zich voordoet alsmede de mate van bezwaarlijkheid (financieel en anderszins) van voorzorgsmaatregelen. Hierbij wijst het feit dat het gaat om het gebruik van een zaak (een machine) dat naar de aard van die zaak het risico van ernstige ongevallen meebrengt, in de richting van een vergaande zorgplicht van de werkgever, ook ter voorkoming van schade door onwaarschijnlijke gedragingen van werknemers. Indien de rechtbank een en ander niet heeft miskend, heeft zij haar oordeel onvoldoende gemotiveerd. Zie met betrekking tot artikel 1638x (oud) resp. 7:658 BW HR 14 april 1978, NJ 1979, 245; HR 10 juni 1983, NJ 1984, 20 m.nt. P.A.S.; HR 24 november 1995, NJ 1996, 271. Ik verwijs verder naar hetgeen bij de behandeling van de onderdelen 1 en 2 is opgemerkt.

15) Nu de onderdelen 1, 2 en 4 (dan wel 6) naar mijn mening slagen, behoeven de onderdelen 3 en 5 geen uitvoerige behandeling meer. Ten aanzien van onderdeel 5 geldt dat na verwijzing opnieuw zal moeten worden beoordeeld of [verweerster] in verband met het aan [eiser] overkomen ongeval aan haar verplichtingen ingevolge art. 7:658 BW heeft voldaan.

Wat betreft onderdeel 3, dat erover klaagt dat de rechtbank onvoldoende bij haar oordeel heeft betrokken de omstandigheid dat na het ongeval een extra beveiligingsstrip is aangebracht waarmee de richel is afgedekt, merk ik nog het volgende op. Indien vaststaat dat ten tijde van het ongeval een bepaalde voorziening mogelijk was, waardoor dit ongeval zou zijn voorkomen, dient te worden onderzocht waarom niettemin het aanbrengen van deze voorziening toen niet van de werkgever kon worden gevorderd; daarbij kunnen een rol spelen de kenbaarheid van de gevaren die aan het gebruik van de machine zijn verbonden, het hiervoor reeds genoemde ervaringsfeit dat de dagelijkse omgang met een machine de gebruiker ervan licht ertoe zal brengen niet alle voorzichtigheid in acht te nemen die ter voorkoming van ongelukken geraden is, en voorts de mate waarin het treffen van die veiligheidsmaatregel reeds voordat een ongeval zich had voorgedaan, voor de werkgever of voor de deskundigen waarover hij in zijn bedrijf beschikt, voor de hand lag (HR 14 april 1978, NJ 1979, 245). Deze opsomming van gezichtspunten is m.i. niet limitatief; de toetsing of een bepaalde maatregel ten tijde van het ongeval van de werkgever kon worden gevorderd is geen andere dan de toets of de werkgever aan zijn verplichtingen op grond van artikel 7:658 lid 1 heeft voldaan. Ook factoren als de ernst van de schade indien het tot een ongeluk komt en de bezwaarlijkheid (financieel en anderszins) van de voorzorgsmaatregel in kwestie kunnen daarbij derhalve een rol spelen.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

1 Zie het bestreden vonnis van de rechtbank 's Hertogenbosch van 31 maart 2004, r.o. 4.2 alsmede het tussenvonnis van het Kantongerecht 's Hertogenbosch d.d. 15 april 1999, p. 1, laatste alinea.

2 Zie het bestreden vonnis van de rechtbank 's Hertogenbosch van 31 maart 2004, r.o. 4.4 en het tussenvonnis van het Kantongerecht 's Hertogenbosch d.d. 15 april 1999, p. 2, voorlaatste alinea.

3 Zie het tussenvonnis van de kantonrechter van 15 april 1999, p. 3, tweede alinea en het bestreden vonnis van de rechtbank van 31 maart 2004, r.o. 4.10, tweede alinea, laatste volzin.

4 Deze omstandigheid heeft in cassatie als hypothetische feitelijke grondslag te gelden, nu de rechtbank (r.o. 4.11) de gegrondheid van de grieven van [eiser] tegen het oordeel van de kantonrechter dat [verweerster] was geslaagd in het bewijs dat bedoelde instructie was gegeven, uitdrukkelijk in het midden heeft gelaten.

5 Zie de vijfde foto, overgelegd als productie 1 bij conclusie van antwoord. Blijkens deze foto was de waarschuwingssticker voorzien van de tekst:

"GEVAAR

AMPUTATIE-GEVAAR

Veiligheidskappen niet verwijderen.

niet onder de veiligheidskappen komen

tenzij de hoofdschakelaar uit is"

en voorts van een plaatje van een hand onder een verticale staaf (de pers).

6 Dit geldt ook voor het aannemen van een verplichting tot het treffen van andere voorzorgsmaatregelen, bijvoorbeeld het hanteren en handhaven van de regel dat alleen ervaren werknemers met de machine mogen werken, het kiezen van een veiliger alternatief dan de bewuste machine, het (laten) aanpassen van de machine waardoor storingen die moeten worden verholpen minder vaak of niet meer voorkomen etc. Dit zijn overigens slechts voorbeelden van maatregelen die in theorie in een bepaalde situatie van een werkgever zouden kunnen worden verlangd; in de onderhavige procedure is door [eiser] niet aangevoerd dat deze maatregelen hadden moeten worden genomen. Sommige maatregelen kunnen inderdaad alleen van de werkgever worden gevergd indien de handelwijze van de werknemer voorzienbaar is; dit zou in het onderhavige geval kunnen gelden voor het afdichten van de bewuste richel in de machine met een beveiligingsstrip, doch zie hierna onder 14.

7 Zie HR 25 juni 1993, NJ 1993, 686 m.nt. PAS (Cijsouw / De Schelde), waarin de Hoge Raad overwoog dat indien de werkgever tekort is geschoten in haar verplichting om al die veiligheidsmaatregelen te nemen welke waren vereist met het oog op de haar bekende gevaren van het werken met asbest en dit verzuim de kans dat de werknemer een tot mesothelioom leidend asbestkristal zou binnenkrijgen, in aanmerkelijke mate heeft verhoogd, de werkgever ingevolge art. 1638x voor de daaruit voortvloeiende schade aansprakelijk is, ook al heeft die nalatigheid geleid tot de verwezenlijking van een haar toen niet bekend gevaar (mesothelioom). Eventueel kan de werkgever dan nog wel aan aansprakelijkheid ontkomen door te bewijzen dat de nagelaten voorzorgsmaatregelen dít gevaar niet zouden hebben voorkomen.

8 Zie de - door [verweerster] niet bestreden - getuigenverklaring van haar afdelingschef [betrokkene 2], proces-verbaal van getuigenverhoor d.d. 24 januari 1999 in eerste aanleg.

9 Zie de - door [verweerster] in zoverre niet betwiste - getuigenverklaring van [eiser], proces-verbaal van getuigenverhoor d.d. 17 april 2000 in eerste aanleg.