Parket bij de Hoge Raad, 14-03-2006, AU5496, 03431/04

Conclusie inzake:

[verdachte]

1. In deze geruchtmakende zaak is de verdachte door het Gerechtshof te 's-Gravenhage veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf en terbeschikkingstelling met bevel tot verpleging van overheidswege omdat zij als verpleegster in een tweetal Haagse ziekenhuizen een aantal patiënten opzettelijk en met voorbedachten rade van het leven zou hebben beroofd en enkele malen gepoogd zou hebben dat te doen. De door het Hof bewezenverklaarde feiten leveren ten aanzien van de feiten 1., 6., 7., 8., 10., 13., en 16. op "moord, meermalen gepleegd", ten aanzien van de feiten 2., 5. en 9. "poging tot moord, meermalen gepleegd" en verder ten aanzien van feit 22. "diefstal", feit 23. "medeplegen van valsheid in geschrift, meermalen gepleegd", feit 24. "in de gevallen waarin een wettelijk voorschrift een verklaring onder ede vordert, mondeling een valse verklaring afleggen", feit 25. "valsheid in geschrift, meermalen gepleegd" en feit 26. "verduistering, meermalen gepleegd".

2. Namens verdachte hebben mr A.A. Franken en mr. A.E.M. Röttgering, advocaten te Amsterdam, zeventien middelen van cassatie voorgesteld.

3. De zaak is aan het rollen gekomen, zo blijkt uit de aangifte van de directeur van het Juliana Kinderziekenhuis te 's-Gravenhage, met het geheel onverwachte overlijden van het nog zeer jonge meisje [slachtoffer 1] op 4 september 2001 in dat ziekenhuis. Een collega-verpleegkundige heeft naar aanleiding van dit overlijden en een eerder dat weekend noodzakelijke reanimatie van een ander zeer jong kind bij de coördinerend kinderarts ernstige twijfel geuit over het functioneren van verdachte. Verdachte zou volgens haar zo vaak bij reanimaties en dubieuze sterfgevallen betrokken zijn geweest dat zij het niet vertrouwde. Daarop heeft de directeur intern onderzoek laten doen. Daarbij is een lijst opgesteld van alle gevallen in de laatste twee jaar waarbij kinderen van wie niet werd verwacht dat zij op korte termijn zouden komen te overlijden, plotseling om onverklaarbare redenen waren overleden. Steeds was verdachte aanwezig en ook was zij in alle gevallen waarin patiëntjes waren overleden op de zogenoemde unit 1, een afdeling voor medium care waar de kans op overlijden klein wordt geacht, op de dag van het overlijden betrokken bij de zorg voor het overleden kind. Verder heeft de directie van het ziekenhuis uittreksels van de betreffende medische dossiers ter beoordeling voorgelegd aan [getuige-deskundige 1], emeritus hoogleraar kindergeneeskunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Deze kwam in een aantal zaken tot de conclusie dat er ten aanzien van de betreffende kinderen sprake was van een onverwacht en niet verklaarbaar plotseling overlijden en dat het gezien de omstandigheden zijn inziens onwaarschijnlijk was dat deze kinderen een natuurlijke dood waren gestorven.

4. Het na de aangifte ingestelde onderzoek is uitgemond in de vervolging van verdachte voor onder meer deze onverklaarbare sterfgevallen, waarbij haar uiteindelijk achttien levensdelicten ten laste zijn gelegd, te weten dertien moorden en vijf pogingen daartoe. De verdachte heeft steeds ontkend dat zij zich aan deze feiten heeft schuldig gemaakt. In eerste aanleg heeft de Rechtbank vier moorden en drie pogingen daartoe bewezen verklaard. In de gevallen waarin de Rechtbank tot vrijspraak is gekomen, kon naar haar oordeel niet met voldoende mate van zekerheid een niet-natuurlijke oorzaak van overlijden of van het zich voordoen van een levensbedreigend incident worden aangenomen. Het Hof heeft in hoger beroep, zoals reeds is vermeld, zeven moorden en drie pogingen daartoe bewezen verklaard. In de gevallen waarin het Hof heeft vrijgesproken, stond naar het oordeel van het Hof onvoldoende vast dat de betreffende patiënt door toedoen van een derde was overleden of bijna was overleden, dan wel waren er onvoldoende aan wijzingen voor betrokkenheid van de verdachte bij een medisch onverklaarbare dood.

5. De eerste zestien middelen bevatten klachten over de bewezenverklaring van de levensdelicten dan wel pogingen daartoe en de motivering van die bewezenverklaringen. Verdachte heeft, zoals gezegd, de moorden en pogingen daartoe waarvoor zij wordt vervolgd, steeds ontkend en de meeste cassatiemiddelen bestrijden de weg waarlangs het Hof tot een bewezenverklaring is gekomen. Voor de bespreking van die middelen is het van belang kort uiteen te zetten hoe het Hof de bewijsvoering heeft opgebouwd.

6. Zoals hiervoor reeds aan de orde kwam, zijn tegen verdachte verdenkingen gerezen omdat een aantal patiënten, op een tijdstip dat verdachte als verpleegster op de betreffende afdeling werkte, om medisch onverklaarbare redenen is overleden of in een toestand is geraakt waarbij zij door reanimatie nog op het nippertje konden worden gered. Het verweer van de verdediging was onder meer dat het enkele feit dat een patiënt(je) om medisch onverklaarbare redenen is overleden of bijna is overleden, nog niet de conclusie rechtvaardigt dat er sprake is van een door een derde teweeggebrachte onnatuurlijke dood dan wel levensbedreigende crisis. Eerst zou moeten vaststaan dat er sprake is van een onnatuurlijke dood of oorzaak van de crisis. Vervolgens zou voor een bewezenverklaring noodzakelijk zijn, dat wordt bewezen dat die onnatuurlijke dood of crisis door toedoen van de verdachte is veroorzaakt. Daarbij zou het niet aan haar zijn om te verklaren hoe het mogelijk is dat zij telkens bij de in de tenlastelegging aan haar verweten sterfgevallen en incidenten aanwezig was. Ook heeft de verdediging betoogd dat schakelbewijs alleen toelaatbaar is, indien aan een aantal voorwaarden wordt voldaan.

7. Het Hof heeft in de bewijsmotivering eerst gereageerd op deze algemene beschouwingen van de verdediging, vanzelfsprekend in de context van deze zaak. In die algemene overwegingen staan dan ook niet de redengevende feiten voor de bewezenverklaring, maar wordt in algemene zin uiteen gezet hoe naar het oordeel van het Hof van de verklaringen van de verdachte voor het bewijs gebruik mag worden gemaakt en welke eisen in de rechtspraak aan schakelbewijs worden gesteld. Daaraan vooraf gaat een beschouwing over de vraag in hoeverre in deze zaak kan worden vastgesteld dat er bij een bepaald sterfgeval of levensbedreigend incident sprake is geweest van een externe oorzaak.

A. sprake is geweest van een plotseling en onverwacht overlijden of levensbedreigend incident;

B. sprake is geweest van een medisch onverklaarbaar overlijden of levensbedreigend incident waarbij alle in aanmerking komende natuurlijke oorzaken als boven iedere redelijke twijfel verheven kunnen worden uitgesloten;

C. het overlijden of het levensbedreigende incident heeft plaatsgevonden op een moment dat de verdachte op de afdeling waar de desbetreffende patiënt lag aanwezig was.

"Ik probeerde bij ernstig zieke kinderen weg te blijven, maar dat was organisatorisch niet altijd mogelijk. De kinderen die complexere zorg behoefden hadden mijn voorkeur, niet zozeer de kinderen die ernstig ziek waren. Ik nam wel afstand van de kinderen die ernstig ziek waren, maar ik had vaak geen keus, zeker niet als ik met een stagiaire samen moest werken; dan werden de kinderen die complexere zorg behoefden aan mij toegewezen. Complexere zorg wil niet zeggen ernstiger ziek dan andere kinderen of dat een incident te verwachten is; het wil juist zeggen dat de zorg complexer is door bijvoorbeeld het syndroom dat een kind heeft."

"Ik had wel vaak de zorg voor complexe kinderen maar ik was niet de enige verpleegkundige die dat had. Gelet op het dossier had ik wel vaak de zorg voor complexe kinderen maar als ik er over nadenk hadden mijn collega's dat ook."

"Ik denk dat ik wel een goede verpleegkundige was. Ik heb niet iets kunnen vinden waarvan ik denk dat ik dat steeds fout heb gedaan of anders had moeten doen en waarbij een oorzakelijk verband bestaat met een of meer van de incidenten. Het klopt dat ik ter terechtzitting in eerste aanleg heb verklaard dat ik mezelf een goede verpleegkundige vind."

A. dat de verdachte de onder 1 en 5 primair bewezenverklaarde levensdelicten op een specifieke wijze, namelijk door toediening van een niet door een arts voorgeschreven (potentieel) letale dosis van een geneesmiddel, en in een specifieke context, te weten in een ziekenhuis, heeft gepleegd,

B. dat de verdachte bij herhaling ten aanzien van die levensdelicten kennelijk leugenachtige verklaringen heeft afgelegd;

D. dat de verdachte met het gebruik van het woord "compulsie" in haar dagboekaantekeningen niets anders kan hebben bedoeld dan daarmede tot uitdrukking te brengen dat bij haar sprake was van een vreemde dwangmatige drang om (ernstig) zieke patiënten om het leven te brengen althans pogingen daartoe in het werk te stellen.

E. dat de zeven overlijdensgevallen en levensbedreigende incidenten die in het Juliana Kinderziekenhuis hebben plaatsgevonden een betrekkelijke korte periode bestrijken (18 september 2000 - 4 september 2001);

F. dat zes van deze overlijdensgevallen en levensbedreigende incidenten op een gewone verpleegafdeling hebben plaatsgevonden en hiervoor geen aannemelijke verklaring kan worden gevonden;

G. dat, indien de handelingen van de verdachte en de daaraan door haar gegeven explicaties in hun totaliteit in ogenschouw worden genomen, een herkenbaar en gelijksoortig patroon kan worden vastgesteld in die zin dat die handelingen en explicaties als buitengewoon suspect dienen te worden aangemerkt,

valt, mede in het licht van het reeds per feit aangedragen bewijsmateriaal, te bewijzen dat ieder overlijden onderscheidenlijk ieder levensbedreigend incident waarop de tenlastelegging betrekking heeft kan worden verklaard door een door de verdachte veroorzaakt strafbaar feit.

10. De eerste vijf middelen bevatten klachten over deze bewijsconstructie en de daaraan voorafgaande algemene beschouwingen. Vervolgens worden na een middel over de afwijzing van het verzoek [getuige-deskundige 7] als deskundige te horen, in tien middelen per feit klachten naar voren gebracht over de bewijsvoering.

11. Het eerste middel klaagt dat het Hof het verweer dat de stand van de medische wetenschap zodanig is, dat in bewijsrechtelijke zin niet van een onnatuurlijke oorzaak voor een overlijden of voor een levensbedreigend incident mag worden uitgegaan indien geen natuurlijke oorzaak aanwijsbaar of aannemelijk is, ten onrechte heeft verworpen.

5.5 (..)

13. De eerste klacht van het middel heeft betrekking op de overweging van het Hof dat het in het bijzonder aan de cultuur van het ziekenhuis moet worden toegeschreven, dat niet zonder meer van een niet-natuurlijke oorzaak kan worden uitgegaan indien, in geval van een plotseling overlijden of een plotseling optredend levensbedreigend incident, niet een natuurlijke oorzaak is gevonden en het overlijden of het incident niet past in het ziekteverloop. Deze overweging zou onbegrijpelijk zijn, omdat uit de tot het bewijs gebezigde verklaringen van [getuige-deskundige 9] (zie 5.5) en [getuige-deskundige 5] (zie 5.13) bezwaarlijk een andere conclusie kan worden getrokken dan dat in de cultuur van een ziekenhuis wel degelijk aandacht is voor een onnatuurlijke oorzaak van een overlijden of een levensbedreigend incident.

14. Die klacht is ongegrond. De verklaring van [getuige-deskundige 9] wijst uit dat onderzoeken mede zijn gericht op de vraag of er sprake is geweest van medische tekortkomingen en dat is iets anders dan een bewust veroorzaakte onnatuurlijke dood. Uit de verklaring van [getuige-deskundige 5] heeft het Hof kunnen afleiden dat zij in één geval wel heeft gedacht aan de mogelijkheid van een onnatuurlijke dood, namelijk dat de infuuszak een verkeerde inhoud had, maar dat naar die mogelijkheid bij de obductie nu juist geen onderzoek is ingesteld.

15. Vervolgens klaagt het middel dat de overwegingen van het Hof geen weerlegging kunnen vormen voor het aan de hand van de verklaringen van deskundigen onderbouwde standpunt van de verdediging dat de stand van de medische wetenschap niet zodanig is, dat uit het ontbreken van een aannemelijke natuurlijke oorzaak van een overlijden of levensbedreigend incident kan worden afgeleid dat er sprake is van een onnatuurlijke oorzaak.

16. Die klacht slaagt evenmin omdat deze overwegingen van het Hof ook niet bedoeld zijn als weerlegging van dat standpunt. Het Hof stelt hier vast dat er in de ziekenhuizen geen aandacht was voor onnatuurlijke oorzaken en verbindt daaraan even verder de gevolgtrekking, dat er daarom geen conclusies kunnen worden getrokken uit de omstandigheid dat men bij de sterfgevallen en incidenten in de ziekenhuizen geen aanwijzingen heeft gevonden voor onnatuurlijke oorzaken.

17. De daarop volgende klacht dat het Hof de verklaring van [getuige-deskundige 8] ten onrechte niet in de bewijsmiddelen heeft opgenomen, faalt omdat het Hof deze verklaring niet tot het bewijs van enig feit heeft gebezigd, maar heeft gebruikt als antwoord op het standpunt van de verdediging dat de stand van de medische wetenschap niet zodanig is, dat uit het ontbreken van een aannemelijke oorzaak van overlijden kan worden afgeleid dat er sprake is van een onnatuurlijke oorzaak. Het Hof stelt vast dat daarover, zeker bij jonge kinderen, wel degelijk waarschijnlijkheidsoordelen kunnen worden gegeven door medisch deskundigen.

19. De klacht dat het Hof in zijn bewijsoverweging de verklaring van [getuige-deskundige 8] heeft gedenatureerd, faalt reeds omdat de rechter in zijn uitspraak de inhoud vaststelt van hetgeen ter terechtzitting is verklaard en daarbij niet is gebonden door het hetgeen in het proces-verbaal van de terechtzitting als verklaring is opgenomen (HR 27 juni 1978, NJ 1979, 70 en HR 9 december 1986, 571). Voorzover in het verlengde van deze klacht nog wordt gesteld dat het Hof zijn interpretatie van de verklaring van [getuige-deskundige 8] onvoldoende heeft gemotiveerd, stuit dat af op de waarderingsvrijheid van de feitenrechter van het beschikbare bewijsmateriaal.

20. Over de conclusie in 5.19 wordt voorts geklaagd dat die is getrokken in strijd is met de in 5.56 aangehaalde verklaring van [getuige-deskundige 10], zoals die is afgelegd ter terechtzitting d.d. 23 maart 2004, en met de opvatting van kinderarts [getuige-deskundige 5] waarop het Hof een beroep heeft gedaan in overweging 5.24.

"Degene die de dood constateert tekent de verklaring van overlijden. Dat hoeft niet per se de behandelend arts te zijn. Een obductie kan voor ouders heel bedreigend zijn. Soms heb je geen redelijke verklaring voor het overlijden. Een niet-natuurlijke dood is niet hetzelfde als een onverklaarbaar overlijden.

Soms is het wel een natuurlijke dood maar kunnen we geen oorzaak aanwijzen die tot het overlijden heeft geleid. De klassieke wiegendood is een voorbeeld waar veel over is geschreven en nagedacht. Daarover is afgesproken dat we een verklaring van natuurlijke dood afgeven indien er geen rare dingen omheen zijn gebeurd. Daar is jurisprudentie over en er is uitgebreid onderzoek naar gedaan. Ook als obductie door ouders niet wordt toegestaan mogen we in zo'n geval een verklaring van natuurlijke dood afgeven."

Een differentiaal diagnose die gegeven wordt geeft ook een mogelijke oorzaak voor een ziektebeeld of voor een overlijden, welke diagnose pas valt uit te sluiten indien het klinisch bewijs daarvoor geleverd is middels een obductie."

23. Volgens de stellers van het middel zijn deze verklaring van [getuige-deskundige 10] en de verklaring van de kinderarts [getuige-deskundige 5], voorzover die inhoudt dat een niet-natuurlijke dood niet hetzelfde is als een onverklaarbaar overlijden, in strijd met de conclusie van het Hof in 5.19.

24. Ook die klacht faalt. Als de bedoelde verklaringen worden gelegd naast overweging 5.19 en de daaraan voorafgaande overwegingen, op grond waarvan het Hof de in 5.19 omschreven conclusie heeft getrokken, is duidelijk dat van tegenstrijdigheid geen sprake is. In 5.19 wordt aan de hand van de geciteerde verklaringen van [getuige-deskundige 8] de conclusie getrokken dat het kennelijk mogelijk is op grond van het medisch dossier uitspraken te doen over de onwaarschijnlijkheid van een natuurlijke doodsoorzaak en een externe oorzaak als enige mogelijke verklaring aan te wijzen. Dat is niet in strijd met de constatering van de kinderarts [getuige-deskundige 11] dat er gevallen zijn waarin het duidelijk is dat er een natuurlijke dood is, hoewel de precieze oorzaak van het overlijden niet bekend is, zoals de klassieke wiegendood. Evenmin is er enige strijd met de verklaring van [getuige-deskundige 10], die uitlegt welke betekenis moet worden toegekend aan een diagnose "niet uit te sluiten is dat de dood het gevolg is van". De omstandigheid dat een degelijke diagnose een sterk speculatief karakter kan hebben en dat er pas zekerheid is na obductie, betekent immers niet dat het, afhankelijk van het ziektebeeld en de inhoud van het medisch dossier, niet mogelijk zou zijn in andere gevallen ook zonder obductie uitspraken te doen over de onwaarschijnlijkheid van een natuurlijke doodsoorzaak.

25. Het middel faalt in al zijn onderdelen.

26. Het tweede middel klaagt in de eerste plaats dat het Hof ten onrechte heeft geoordeeld dat een grondslag voor zijn standpunt, dat sprake is van kennelijk leugenachtige verklaringen, mede kan worden gevonden in andere door verdachte afgelegde verklaringen. In de tweede plaats bevat het middel de klacht dat het Hof ten onrechte in bewijsrechtelijke zin consequenties heeft verbonden aan gewijzigde verklaringen van verdachte en aan de explicatie die verdachte heeft gegeven, of juist niet heeft gegeven, aan haar positie, gedrag en observaties.

28. De klacht dat het Hof onder de bewijsmiddelen waarop het oordeel dat de verdachte een leugenachtige verklaring heeft afgelegd kan worden gegrond, ten onrechte mede verklaringen van verdachte zelf begrijpt, mist feitelijke grondslag. Uit de omstandigheid dat het Hof in de eerste zin van deze overweging overweegt dat er naar zijn oordeel geen belemmeringen zijn om in bewijsrechtelijke zin betekenis toe te kennen aan verklaringen van de verdachte en deze daartoe onder meer met andere verklaringen in verband te brengen, kan niet worden afgeleid dat het Hof de kennelijke leugenachtigheid van sommige verklaringen op grond van andere verklaringen van de verdachte heeft vastgesteld. Dat het Hof dit heeft gedaan ten aanzien van de door het Hof als kennelijk leugenachtig aangemerkte verklaringen wordt noch in dit middel noch later bij de klachten over het oordeel dat de bedoelde verklaringen leugenachtig zijn, aangevoerd. Er zijn in het arrest van het Hof ook geen aanknopingspunten voor te vinden.

29. Het middel klaagt vervolgens dat het Hof het ten onrechte mogelijk acht in bewijsrechtelijke zin consequenties te verbinden aan wisselende verklaringen van verdachte, bijvoorbeeld als aannemelijk is dat zij haar verklaringen bijstelt als gevolg van verklaringen van getuigen of deskundigen of andere onderzoeksresultaten. Uit de overwegingen 5.52, 11.24 en 11.25 zou volgen dat het Hof deze constateringen rechtstreeks voor het bewijs gebruikt en dat zou, aldus het middel, niet geoorloofd zijn. De omstandigheid dat de verdachte haar verklaringen bijstelt, kan volgens het middel bewijsrechtelijk slechts betekenis hebben in de overtuigingssfeer of om een verklaring als ongeloofwaardig terzijde te stellen.

31. De vraag die zich opdringt, is wat het Hof bedoelt met het versterken van de bewijsconstructie. Het Hof is daar niet expliciet duidelijk over. In overweging 11.22 die hierboven is weergegeven, stelt het Hof, al evenmin geheel duidelijk, dat in paragraaf 10 per delict is weergegeven welke aan de persoon van de verdachte te relateren bijzondere feiten en omstandigheden en door haar afgelegde verklaringen het Hof bewijsrechtelijk van betekenis acht. Het Hof werkt dat uit in overweging 11.23 en vat dat vervolgens samen in 11.24 onder G als het Hof overweegt dat als die handelingen en de daaraan door verdachte gegeven explicaties in hun totaliteit in ogenschouw worden genomen, een gelijksoortig patroon kan worden waargenomen in die zin dat die handelingen en explicaties als buitengewoon suspect dienen te worden aangemerkt.

32. Mijns inziens moeten deze overwegingen aldus worden verstaan dat het Hof, nadat het heeft vastgesteld dat op grond van het feit dat verdachte telkens betrokken is geweest bij een groot aantal plotselinge, medisch niet verklaarbare sterfgevallen en levensbedreigende incidenten, terwijl zij in haar dagboek uiting heeft gegeven aan haar dwangmatige drang ernstig zieke patiënten om het leven te brengen(1), tot de slotsom is gekomen dat verdachte voor deze zeer ernstige aanwijzingen geen bevredigende verklaring heeft kunnen geven, doch integendeel zich heeft gedragen en geuit op een wijze die geen andere conclusie toelaat, dan dat die sterfgevallen en levensbedreigende incidenten slechts kunnen worden verklaard door een door de verdachte veroorzaakt strafbaar feit. Dat betekent dat dit gebruik van de gedragingen en uitingen van verdachte voor het bewijs niet wezenlijk verschilt van de wijze waarop de rechter, indien een verdachte in het bezit is van gestolen goederen en daarvoor volgens de rechter geen bevredigende verklaring kan of wenst te geven, tot de conclusie komt dat die verdachte de goederen heeft gestolen. Van een op zich ontoelaatbaar gebruik van gedragingen en uitingen van verdachte is derhalve geen sprake, zodat het middel, voor zover het betoogt dat dit wel het geval is, niet kan slagen. De vraag of het Hof de in paragraaf 10 bij de afzonderlijke feiten genoemde gedragingen en uitingen etc. in dit verband heeft kunnen gebruiken, wordt bij de op die feiten betrekking hebbende middelen besproken.

33. Het tweede middel kan niet slagen.

34. In het derde middel wordt de bewijsvoering van het Hof in de kern bestreden. Omdat daarbij ook de in het vierde middel neergelegde klacht een rol speelt, zal ik het vierde middel eerst bespreken.

35. Het vierde middel klaagt dat het Hof voor de bewezenverklaring gebruik heeft gemaakt van dagboekfragmenten als andere geschriften in de zin van art. 344 lid 1 Sv.

"Ik weet heel veel geheimen van heel veel mensen. Terwijl maar een handjevol mensen enkele van mijn geheimen weten. Zelfs [partner] kent niet alle geheimen. Er is één groot geheim, een geheim dat niemand ooit mag weten. Dat is een kant van mij waar ik zelf nog niet uit ben. Ik weet niet eens waarom ik het doe. Nee, dit geheim gaat m'n graf in."

"Ben ik wel geschikt voor dit beroep? Is het te zwaar? En wat te denken van die vreemde dwangmatige handeling van mij. Een compulsie die ik zo lang voor iedereen (?) verborgen weet te houden, die ik niet op papier zet? Waar ik met niemand over praat? Is het misschien een uiting van vermoeidheid? Geestelijk + Lichamelijk/ Gatverdamme! Wat zit ik toch raar in elkaar."

"Vandaag m'n laatste dag in het RKZ gewerkt. (..) Vandaag weer toegegeven aan m'n compulsie. Toch maak ik er veel mensen gelukkig mee! Vreemd hoor! Ik hoop dat ik in de PEN daar toch geen kans voor krijg! (..)

(..)

A. (..)

37. Het middel klaagt dat uit de overwegingen van het Hof niet blijkt in welke bewijsmiddelen het Hof meent de noodzakelijke bevestiging te vinden voor de belastende interpretatie die het Hof aan de term "compulsie" heeft gegeven. Het Hof heeft slechts verwezen naar "hetgeen nadien nog als bewijsmateriaal beschikbaar is gekomen", maar uit dat bewijsmateriaal valt geen specifieke bevestiging af te leiden in die zin, dat de dagboekfragmenten tezamen met een of meer bewijsmiddelen duidelijk maken waarom die dagboekaantekeningen betrekking hebben op de bewezen te verklaren feiten.

38. Deze klacht treft geen doel. De door het Hof in overweging 9.20 getrokken conclusie dat de aantekening over de compulsie in het dagboek betrekking moet hebben gehad op een gebeurtenis tijdens haar dienst in het Rode Kruis Ziekenhuis, is niet onbegrijpelijk. De verwijzing naar de PEN is in dit verband veelzeggend. Vervolgens heeft het Hof, evenmin onbegrijpelijk, vastgesteld dat verdachtes uitleg over de betekenis van deze aantekening in haar dagboek niet geloofwaardig is. In de bewijsmiddelen die betrekking hebben op het overlijden van [slachtoffer 7] op de dag waarop de aantekening betrekking heeft, komt naar voren dat [slachtoffer 7] om medisch onverklaarbare redenen in aanwezigheid van de verdachte plotseling is overleden en dat verdachte overstuur was van dat overlijden in haar aanwezigheid. De conclusie dat de aantekening over haar "compulsie" betrekking heeft op het overlijden van [slachtoffer 7] is in het licht van deze vaststellingen niet onbegrijpelijk en daarmee is de steun voor het gebruik van de dagboekaantekeningen in andere bewijsmiddelen gegeven. Tenslotte kon het Hof oordelen dat de conclusie dat de "compulsie" verwijst naar het overlijden van [slachtoffer 7] wordt gesteund door de verklaringen die de verdachte ter terechtzitting in eerste aanleg en hoger beroep over dat overlijden heeft afgelegd. Niet alleen is haar verklaring dat zij zich daarvan niets kan herinneren, in het licht van hetgeen omtrent haar betrokkenheid daarbij op haar laatste werkdag in het Rode Kruis Ziekenhuis is gebleken (ik bedoel dat zij daarbij aanwezig was en daarvan ernstig overstuur was) volgens het Hof onbegrijpelijk, maar ook heeft zij volgens het Hof geprobeerd om aanwijzingen dat zij ten tijde van het overlijden van [slachtoffer 7] in haar kamer was, te ontkrachten in haar verklaringen ter terechtzitting.

39. De slotsom is dat het Hof kon oordelen dat verdachtes aantekening over haar compulsie betrekking had op de dood van [slachtoffer 7]. Mede gelet op de in het dagboek gemaakte opmerking dat zij weer aan haar compulsie heeft toegegeven, kon het Hof vervolgens tot de conclusie komen dat het hier ging om een in die periode (1997) bij de verdachte bestaande vreemde dwangmatige drang om (ernstig) zieke patiënten om het leven te brengen. Met de verwijzing naar hetgeen nadien als bewijsmateriaal beschikbaar is gekomen, heeft het Hof kennelijk bedoeld te verwijzen naar hetgeen later - zie paragraaf 38 - omtrent de dood van [slachtoffer 7] is gebleken.

40. Anders dan de steller van het middel meent, is de gevolgtrekking van het Hof dat die drang ook voor het bewijs van andere aan verdachte tenlastegelegde levensdelicten relevant is, niet onbegrijpelijk. Bij de bewezenverklaarde (pogingen tot) levensdelicten is het Hof telkens tot de slotsom gekomen dat er sprake was van een onverwacht en medisch onverklaarbaar overlijden, terwijl verdachte aanwezig was en zich op een verdachte manier had uitgelaten of had gedragen (in hoeverre dat in cassatie houdbare conclusies zijn komt later aan de orde). Ik zou haast zeggen dat in een dergelijke situatie vanzelfsprekend betekenis toekomt aan het gegeven, dat de verdachte enkele jaren tevoren zelf te kennen heeft gegeven dat zij een dwangmatige drang heeft ernstig zieke patiënten om het leven te brengen.

41. Het middel faalt.

42. Het derde middel bevat verschillende klachten over het gebruik van schakelbewijs door het Hof.

A. Voor schakelbewijs is alleen dan plaats, indien tenminste één verklaring of andere aanwijzing wijst op een strafbaar feit.

B. Voor schakelbewijs is alleen plaats, indien dat schakelbewijs betrekking heeft op handelingen als zodanig.

C. Voor schakelbewijs is alleen plaats indien duidelijk is - uitgaande van de verklaring of andere aanwijzing die ondubbelzinnig wijst op een strafbaar feit - welk delict precies kan worden verweten.

Het gaat hier om delicten die zich nauwelijks anders dan in een doleuze verschijningsvorm kunnen voordoen. Voor wat betreft het gebruik van schakelbewijs acht het hof niet van belang welke handelingen bij ieder tenlastegelegd levensdelict nu exact zijn verricht.

A. Waaruit blijkt dat het overlijden of het incident dat tot een reanimatie aanleiding gaf, is veroorzaakt door een strafbaar feit?

B. Waaruit blijkt dat, uitgaande van de gedachte dat het overlijden of het incident is veroorzaakt door een strafbaar feit, de verdachte dat delict heeft begaan?

C. Waaruit blijkt dat, uitgaande van de veronderstelling dat het overlijden of het incident is veroorzaakt door een strafbare gedraging van de verdachte, zij dit opzettelijk en met voorbedachten rade heeft gedaan?

Wil een aan de verdachte tenlastegelegd levensdelict kunnen worden bewezenverklaard zal volgens het hof tenminste aan de volgende voorwaarden moeten zijn voldaan:

A. er moet sprake zijn geweest van een plotseling en onverwacht overlijden of levensbedreigend incident;

B. er moet sprake zijn geweest van een medisch onverklaarbaar overlijden of levensbedreigend incident waarbij alle in aanmerking komende natuurlijke oorzaken als boven iedere redelijke twijfel verheven kunnen worden uitgesloten;

C. het overlijden of het levensbedreigende incident moet hebben plaatsgevonden op een moment dat de verdachte op de afdeling waar de desbetreffende patiënt lag aanwezig was.

Daaraan voorafgaand heeft deze deskundige nog het volgende verklaard:

44. Het middel klaagt ten eerste dat het Hof in 5.47 ten onrechte heeft geoordeeld dat de jurisprudentie van de Hoge Raad meer armslag aan de feitenrechter biedt bij het gebruik van schakelbewijs dan de verdediging heeft verondersteld.

45. Die klacht faalt. Zoals het Hof met juistheid in paragraaf 5.45 heeft overwogen, kunnen de door de verdediging geformuleerde eisen niet uit de rechtspraak van de Hoge Raad worden afgeleid. Uit die rechtspraak kan slechts worden afgeleid dat de Hoge Raad het gebruik van schakelbewijs in geen van de voorgelegde gevallen ontoelaatbaar achtte en dat de Hoge Raad in één geval (NJ 2002, 301) de uitspraak heeft vernietigd omdat de bewezenverklaring niet uit de gebezigde bewijsmiddelen kon volgen. Dat laatste had m.i. niet zozeer te maken met het feit dat het ging om handelingen die zich zowel in opzettelijke als culpoze vorm kunnen voordoen, maar met het feit dat het bewezenverklaarde opzet niet uit de bewijsmiddelen kon volgen. Andere eisen dan dat het bewezenverklaarde uit de bewijsmiddelen kan volgen, kan ik in de rechtspraak met betrekking tot schakelbewijs niet terugvinden.

46. De tweede klacht betreft overweging 5.47 dat de delicten zich nauwelijks anders dan in een doleuze verschijningsvorm hebben kunnen voordoen. Die klacht behoeft geen bespreking omdat deze overweging niet van belang is voor de deugdelijkheid van de bewijsvoering. Het gaat om de vraag of het Hof uit de gebezigde bewijsmiddelen heeft kunnen afleiden dat verdachte opzettelijk en met voorbedachten rade de in de bewezenverklaring genoemde personen van het leven heeft beroofd of heeft getracht van het leven te beroven. In het middel wordt betoogd dat opzet en voorbedachten rade directe en positieve steun moeten vinden in de gebezigde bewijsmiddelen en dus niet louter op schakelbewijs kunnen worden gebaseerd, maar dat is een opvatting die geen steun vindt in het recht, in het bijzonder niet in HR NJ 2002, 301, zoals ik hierboven al uiteen heb gezet. Voor zover in dit verband wordt betoogd dat het Hof zou hebben miskend dat het niet de vraag is of er aanwijzingen zijn voor een medische of verpleegkundige fout, maar of er bewijs is voor het tenlastegelegde verwijt van opzet en voorbedachten rade, mist het middel feitelijke grondslag. Nergens valt uit op te maken dat het Hof uit de vaststelling dat er geen enkele aanwijzing voor een dergelijke medische of verpleegkundige fout is, heeft afgeleid dat er dus sprake is van opzettelijke levensberoving met voorbedachten rade.

48. Volgens de stellers van het middel is het oordeel in 5.49 dat het bewijs van opzet en voorbedachte raad uit een bepaalde identieke handelwijze van verdachte kan worden afgeleid, onbegrijpelijk nu het Hof in overwegingen 11.26 en 12.5 stelt dat niet duidelijk is wat verdachte (precies) heeft gedaan.

49. Ook deze klacht faalt, reeds omdat het oordeel dat verdachte opzettelijk en met voorbedachten rade personen van het leven heeft beroofd etc. niet berust op overweging 5.49.

50. Dit onderdeel van het middel, gelezen in samenhang met paragraaf 2.28 van het middel, beoogt ook te klagen over de in overweging 12.5 door het Hof gegeven motivering voor het oordeel dat verdachte met opzet en voorbedachten rade heeft gehandeld. Deze klacht treft evenmin doel. De stelling is dat nu niet vaststaat op welke wijze de slachtoffers van het leven zijn beroofd, ook niet uit een identieke handelwijze kan worden afgeleid dat verdachte dat opzettelijk en met voorbedachten rade heeft gedaan. Zo heeft het Hof echter niet beredeneerd dat met opzet en voorbedachten rade is gehandeld. Het Hof is op basis van de in 11.24 genoemde omstandigheden - zie paragraaf 10 van deze conclusie - tot de conclusie gekomen dat de slachtoffers als gevolg van een door verdachte veroorzaakt strafbaar feit zijn overleden respectievelijk in een crisis zijn beland. Daarvan uitgaande is de conclusie dat dit gevolg telkens teweeg moet zijn gebracht door het toedienen van een stof of enig ander handelen aan het lichaam niet onbegrijpelijk en is evenmin - ik wijs op het aantal feiten en hetgeen het Hof heeft vastgesteld over verdachtes "compulsie"- onbegrijpelijk, dat het Hof tot de slotsom is gekomen dat het niet anders kan dan dat dit handelen opzettelijk en met voorbedachten rade is geschied.

51. De volgende klacht herhaalt dat de bewezenverklaring van de tenlastegelegde levensdelicten niet in overwegende mate mag berusten op schakelredeneringen. Zoals ik hierboven al uiteen heb gezet, is die opvatting niet juist.

52. Vervolgens wordt geklaagd over hetgeen in paragraaf 5.55 is overwogen. Het zou onbegrijpelijk zijn dat het Hof in de leidraad, die het Hof heeft gehanteerd bij de vraag vrijspraak of bewezenverklaring, enkel de aanwezigheid van verdachte op de afdeling waar de desbetreffende patiënt lag ten tijde van het levensbedreigend incident of overlijden, heeft genoemd als op de betrokkenheid van verdachte toegesneden aspect en daarmee beslissend heeft geacht voor de vraag of een levensdelict al dan niet kan worden bewezen. Dit impliceert volgens de stellers van het middel ten onrechte dat een ieder die ten tijde van een medisch onverklaarbaar en plotseling overlijden of levensbedreigend incident op die afdeling aanwezig was (als arts, verpleegkundige of anderszins) schuldig kan worden bevonden aan een strafbaar feit dat tot dat gevolg heeft geleid.

53. Deze klacht mist feitelijke grondslag omdat zij berust op een verkeerde uitleg van de betreffende overweging. Het Hof heeft hier tot uitdrukking gebracht dat voor een bewezenverklaring van de tenlastegelegde feiten dit in ieder geval noodzakelijke voorwaarden zijn. Als daaraan niet is voldaan, zal vrijspraak moeten volgen. Dat betekent echter niet dat het Hof hier tot uitdrukking heeft gebracht dat de enkele aanwezigheid van verdachte bij een aan de eerste twee voorwaarden voldoend incident toereikend is om tot een bewezenverklaring van (poging tot) moord te komen. Uit de bewijsvoering blijkt zonneklaar dat dat niet het geval is.

54. Voorzover het middel klaagt over 5.56 en de verklaring van [getuige-deskundige 10], volsta ik hier met een verwijzing naar de bespreking van die klacht in paragraaf 24 in het kader van het eerste middel.

55. Vervolgens richt het middel zich tegen onderdeel 11 van het arrest, de bewijsconstructie, zoals die hierboven is weergegeven.

56. Volgens de steller van het middel is onbegrijpelijk dat de specifieke wijze waarop en specifieke plaats waar de feiten zijn gepleegd door het Hof mede redengevend zijn geacht voor de bewezenverklaring. Door de aard van het strafrechtelijk onderzoek, dat zich heeft gericht op overlijdensgevallen en levensbedreigende incidenten in ziekenhuizen alwaar verdachte heeft gewerkt en nu eenmaal mensen overlijden, kan de specifieke context 's Hofs oordeel niet dragen.

57. Die klacht lijkt mij ongegrond. Het gaat bij de als eerste bewezen feiten, zoals het Hof heeft overwogen, om het doden respectievelijk pogen te doden van een patiënt in het ziekenhuis door een verpleegster. Mijns inziens is dat niet minder specifiek dan bijvoorbeeld het verkrachten en vervolgens doden van vrouwen of het overvallen van mensen die de dagopbrengst van een supermarkt in de nachtkluis willen storten. Dat niet vaststaat hoe in de andere gevallen de dood of het levensbedreigend incident teweeg is gebracht, betekent niet dat niet meer kan worden gesproken van een specifieke context, waarbinnen alle bewezenverklaarde feiten hebben plaatsgevonden.

58. De volgende klacht betreft het gebruik voor het bewijs van de als kennelijk leugenachtig aangemerkte verklaringen van verdachte met betrekking tot de onder 1 en 5 bewezenverklaarde feiten, voor zover zij daarin ontkent de in de bewezenverklaring genoemde stoffen te hebben toegediend. Volgens de stellers van het middel kunnen de als kennelijk leugenachtige aangemerkte verklaringen geen bewijs opleveren voor andere feiten, nu zonder nadere motivering niet valt in te zien hoe die verklaringen kunnen dienen om de waarheid omtrent die andere feiten te bemantelen.

60. Ten aanzien van de verklaring van verdachte dat zij aan [slachtoffer 2] "Basic Life Support" zou hebben gegeven toen hij in doodsnood verkeerde, heeft het Hof overwogen dat verdachte deze kennelijke leugenachtige verklaring heeft afgelegd om te bemantelen dat zij zich aan de poging tot moord op [slachtoffer 2] heeft schuldig gemaakt. In de andere twee gevallen heeft het Hof de gevolgtrekking dat deze verklaringen kennelijk leugenachtig waren, van belang geacht met het oog op de andere feiten. Zoals eerder is geconstateerd ten aanzien van het gebruik van ongeloofwaardige verklaringen, onverklaarbaar optreden etc. in het kader van de bewijsvoering, schenkt het Hof ook hier geen klare wijn als het gaat om de vraag wat volgens het Hof de relevantie van deze kennelijk leugenachtige verklaringen is voor het bewijs.

61. Duidelijk is naar mijn mening dat de omstandigheid, dat verdachte over de onder 1 en 5 tenlastegelegde feiten leugenachtige verklaringen aflegt door te verklaren dat zij geen digoxine respectievelijk chloralhydraat heeft toegediend, geen relevante aanwijzing kan opleveren dat zij de andere bewezenverklaarde levensdelicten heeft begaan. Het feit dat zij die delicten heeft begaan, kan worden beschouwd als een omstandigheid die het waarschijnlijker maakt dat zij ook verantwoordelijk is voor de andere in de bewezenverklaring opgenomen onverklaarbare sterfgevallen of incidenten. De omstandigheid dat zij dat ontkent, voegt aan de belastende betekenis die aan deze twee feiten in dit verband kan worden toegekend, niets toe.

62. Dat leidt tot de vraag of het Hof hier aan de leugenachtigheid van die verklaringen een (zonder nadere motivering) onbegrijpelijke gevolgtrekking heeft verbonden, zoals in het middel wordt betoogd. Voor dat standpunt is veel te zeggen, behalve dat het Hof nergens aangeeft dat het de leugenachtigheid als redengevend voor het bewijs van de andere feiten ziet in die zin dat verdachte haar verantwoordelijkheid voor de andere sterfgevallen met deze leugenachtige ontkenningen had willen bemantelen. Op die wijze gebruikt het Hof de leugenachtige verklaring over Basic Life Support ten aanzien van de poging tot moord op [slachtoffer 2] (10.2.38), maar hier wordt niet meer gezegd dan dat het Hof deze kennelijk leugenachtige ontkenningen van belang acht voor het bewijs van de andere feiten. Ook valt het op dat het Hof in beide gevallen eerst overweegt dat het de vaststelling van de kennelijke leugenachtigheid "niet zozeer van belang acht of mede dragend acht voor het bewijs dat verdachte de moord op [slachtoffer 1] (respectievelijk poging tot moord op [slachtoffer 3]) heeft gepleegd", om vervolgens ten aanzien van de overige feiten niet meer te spreken van "mede dragend voor het bewijs", maar alleen het "van belang zijn" te vermelden. Ik houd het er daarom voor dat het Hof hier met "van belang met het oog op de nog te bespreken feiten" heeft bedoeld, dat de omstandigheid dat verdachte hier evident liegt, mede van belang is voor de beoordeling van de geloofwaardigheid van de verklaringen van verdachte over de overige aan haar verweten sterfgevallen en incidenten.

63. Als deze overweging aldus wordt verstaan, kan ook deze klacht niet slagen.

64. Vervolgens klaagt het middel over 11.25 (maar bedoeld zal zijn 11.24 sub E) waarin het Hof overweegt dat zeven overlijdensgevallen en levensbedreigende incidenten in het Juliana Kinderziekenhuis in een betrekkelijk korte periode hebben plaatsgevonden, waarvan zes op een gewone verpleegafdeling. Volgens de stellers van het middel kan deze overweging geen bewijzende betekenis hebben en is die onbegrijpelijk in het licht van het verweer van de verdediging dat de door het Juliana Kinderziekenhuis zelf aangeleverde cijfers leren, dat de vooronderstelling dat het overlijden van een kind op een verpleegafdeling ongebruikelijk is, gewoon niet juist is en dat de aanwezigheid van verdachte op die afdeling, in vergelijking met een eerdere periode, niet heeft geleid tot een stijging van het aantal overlijdensgevallen op die afdeling.

65. Zoals de stellers in het middel zelf reeds aangeven, vindt het oordeel van het Hof steun in de tot het bewijs gebruikte verklaringen van [getuige-deskundige 3] en [getuige-deskundige 4]. Aangezien het Hof vrij is in zijn selectie en waardering van het bewijsmateriaal stuit de klacht daar reeds op af. Dat er cijfermateriaal van het ziekenhuis zelf voorhanden was, doet daar niet aan af. Overigens is het niet onbegrijpelijk dat het Hof de uitleg, die de verdediging aan die cijfers heeft gegeven, niet heeft gevolgd nu die cijfers weliswaar aangeven dat buiten verdachtes aanwezigheid kinderen zijn overleden op een verpleegafdeling, maar van die gevallen niet is vastgesteld, zoals het Hof ten aanzien van de in de bewezenverklaring opgenomen gevallen wel heeft gedaan, dat het een plotseling en onverwacht overlijden betrof waarvoor geen aannemelijke verklaring kan worden gevonden en dat in al die gevallen één verpleegkundige als laatste bij het betreffende kind was geweest en/of primair met de zorg voor het kind was belast.

66. Voorzover het middel nog klaagt dat het Hof in het kader van de bewijsvoering ten onrechte verwijst naar allerlei verpleegkundige handelingen waarvoor verdachte geen aannemelijke verklaring zou kunnen geven (11.23), nu slechts één handeling van verdachte als merkwaardig zou zijn aangemerkt (ten aanzien van feit 16, zie overweging 10.10.9), is het ondeugdelijk. Ook ten aanzien van andere feiten - ik noem bij wijze van voorbeelden 10.4.34, 10.5.23,10.8.22 en 10.9.17 - is het verpleegkundig handelen als onbegrijpelijk getypeerd door het Hof.

67. Het middel faalt in al zijn onderdelen.

68. Het vijfde middel klaagt dat de in de bewezenverklaring van de onder 2, 6, 7, 8, 9, 10, 13 en 16 ten laste gelegde feiten opgenomen alternatieve gedragingen van verdachte, die tot de dood of het levensbedreigend incident zouden hebben geleid, geen steun vinden in de gebezigde bewijsmiddelen.

69. Voor de bespreking van dit middel zijn 's Hofs overwegingen 11.24-11.27 van belang. Ik volsta hier met een verwijzing naar 9 waar de gehele overweging van het Hof betreffende de bewijsconstructie reeds is aangehaald.

70. Volgens de stellers van het middel is niet voldaan aan de voorwaarde dat in geval van een alternatieve bewezenverklaring de verschillende alternatieven steeds steun dienen te vinden in de gebruikte bewijsmiddelen. Nu de alternatieven geen (positieve) bevestiging vinden in de bewijsmiddelen, is de bewezenverklaring niet naar de eis van de wet met redenen omkleed.

71. Het Hof is op grond van de onder "11. Bewijsconstructie" weergegeven redenering tot de slotsom gekomen, dat de in de bewezenverklaring opgenomen overlijdensgevallen, respectievelijk levensbedreigende incidenten het gevolg moeten zijn van weloverwogen handelen van verdachte. Met uitzondering van de onder 1 en 7 bewezenverklaarde feiten is niet komen vast te staan wat de doodsoorzaak, respectievelijk de oorzaak van het levensbedreigende incident was. Dat sluit echter niet uit dat bewezen kan worden dat verdachte deze personen opzettelijk van het leven heeft beroofd. Stel dat verdachte zou hebben verklaard dat zij inderdaad de betreffende personen om het leven heeft gebracht en er verder het zwijgen toe zou hebben gedaan, dan zou de doodsoorzaak nog steeds niet vast staan en als gevolg daarvan evenmin in de bewezenverklaring kunnen worden vastgesteld hoe de slachtoffers om het leven zijn gebracht. Dat zou er toch niet aan in de weg staan, dat bewezen kan worden verklaard dat verdachte de slachtoffers opzettelijk van het leven heeft beroofd. De situatie hier, waarin verdachte ontkent, verschilt op dat punt niet wezenlijk van het geschetste hypothetische geval.

72. Als het Hof eenmaal uit de bewijsmiddelen heeft afgeleid - en kunnen afleiden (of dat zo is dat komt bij de bespreking van de middelen aan de orde) - dat verdachte de slachtoffers op enigerlei wijze opzettelijk van het leven heeft beroofd, kan ook bewezen worden dat dit moet zijn geschied op de wijze waarop dit is bewezenverklaard, namelijk hetzij door het toedienen van een stof, hetzij door ander handelen ten aanzien van de betreffende persoon. Daaronder kunnen immers alle mogelijke handelingen waardoor de levensberoving kan hebben plaatsgevonden, worden begrepen. De enige mogelijkheid die er niet onder valt, zou zijn het opzettelijk niet ingrijpen door verdachte in een buiten haar toedoen ontstaan levensbedreigend incident, maar uit de bewijsvoering volgt dat die situatie zich volgens het Hof niet heeft voorgedaan. Beide alternatieven vinden dus steun in de bewijsvoering.

73. Het middel faalt.

74. Het zesde middel klaagt dat het Hof ten onrechte het verzoek van de verdediging tot het horen van [getuige-deskundige 7] als getuige-deskundige heeft afgewezen.

76. Terecht stelt het middel dat het Hof het juiste criterium heeft gehanteerd en dat het in cassatie derhalve gaat om de vraag of het oordeel van het Hof begrijpelijk is. Ik stel daartoe om te beginnen vast dat het lijkt dat het oordeel van het Hof door de Hoge Raad wordt gedeeld. In HR 12 maart 2002, LJN AD8906 klaagde het middel over de afwijzing van een verzoek van de verdediging om de verdachte onder hypnose of met behulp van een leugendetector te horen. Het hof had zijn afwijzing gemotiveerd door erop te wijzen dat in dergelijke mogelijkheden niet bij wet is voorzien, dat geen zekerheid bestaat over de objectieve betrouwbaarheid van de methoden en dat aan dergelijke verklaringen bewijskracht moet worden ontzegd, ook als die een ontlastend karakter zouden bezitten. Het middel dat met verschillende klachten tegen de motivering van de afwijzing opkwam, is door de Hoge Raad, conform de conclusie van mijn toenmalige ambtgenoot Jörg, afgewezen. Dat geschiedde met toepassing van de in art. 81 RO bedoelde motivering. Om die reden heb ik geschreven dat het lijkt dat de Hoge Raad dezelfde mening over het horen van een verdachte met behulp van een leugendetector is toegedaan als het Hof, omdat bij toepassing van art. 81 RO niet zeker is waarom de Hoge Raad het middel ongegrond acht. In de conclusie wordt de in die zaak aangevallen opvatting van het Hof gesteund.

77. Het eerste bezwaar dat in het middel tegen de motivering van de afwijzing wordt aangevoerd, is dat het legaliteitsbeginsel strekt ter bescherming van de verdachte en zich er niet tegen verzet dat verdachte meer rechtsbescherming krijgt dan waarin de wet voorziet.

78. Die klacht acht ik niet gegrond. Het gebruik van een leugendetector berust hierop dat deze schommelingen in onwillekeurige lichamelijke reacties meet tijdens het verhoor van de verdachte, zoals bloeddruk, polsslag, transpiratie. Op basis van die reacties wordt een oordeel gegeven over de vraag of de verdachte de waarheid spreekt. Verdachte kan deze reacties in het algemeen niet echt beïnvloeden, zo wordt aangenomen. Dat betekent dat bij het gebruik daarvan de verklaringsvrijheid van de verdachte in het geding is. Vgl. Melai, Strafvordering, aantek. 11 op art. 29 en Corstens, het Nederlands strafprocesrecht, 5e druk, p. 281. Verder is de betrouwbaarheid omstreden. Dit alles betekent dat het Hof terecht heeft geoordeeld dat gebruik van een leugendetector in het strafproces slechts mogelijk zou zijn krachtens een uitdrukkelijke wettelijke regeling (ik doe daarmee geen uitspraak over de wenselijkheid daarvan). Vervolgens heeft het Hof met juistheid geoordeeld dat de rechter in deze omstandigheden geen verhoor met gebruik van een leugendetector kan gelasten, ook niet als de verdachte daarmee instemt en dus het verzoek niet kan honoreren.

79. Weliswaar sluit het voorgaande niet uit dat de verdachte zelf een dergelijk verhoor organiseert en dat de verdediging de resultaten daarvan ter terechtzitting overlegt (vgl. HR 12 juni 1984, NJ 1985, 135), maar dat is iets anders dan een onderzoek dat na een verzoek van de verdachte op bevel van de rechter plaats vindt. Indien de resultaten van dat onderzoek voor de verdachte negatief zouden uitpakken, zouden die niet voor het bewijs kunnen worden gebruikt. Een onderzoek waarvan van te voren vaststaat dat eventueel voor de verdachte belastende resultaten in het proces geen rol kunnen spelen, kan niet door de rechter worden bevolen. Daartegen wordt in het middel nog aangevoerd dat ook onderzoeken als DNA-onderzoek, die wel door de rechter kunnen worden bevolen, tot onbruikbare resultaten kunnen leiden als wettelijke waarborgen bij het onderzoek niet in acht worden genomen. Het verschil met de leugendetector is dat het daarbij niet gaat om eventuele fouten bij de toepassing, maar dat het middel op zich ongeoorloofd is.

80. Het ligt dus op de weg van de verdediging eventueel zelf een dergelijk onderzoek te entameren, waardoor men ook de vrijheid heeft eventuele onwelgevallige uitkomsten niet in te brengen. Voorzover het middel klaagt dat een dergelijk onderzoek zonder rechterlijke opdracht praktisch niet te realiseren valt, mist het feitelijke grondslag, omdat dat bij het verzoek niet is aangevoerd.

81. Het Hof heeft het verzoek derhalve op toereikende gronden afgewezen. Omdat de overweging over de eventuele betekenis van een verklaring van de deskundige [getuige-deskundige 7] een overweging ten overvloede betreft, behoeven de klachten daarover geen bespreking. Het middel faalt.

82. Voorafgaand aan de bespreking van het zevende tot en met het zestiende middel merk ik op dat al deze middelen na de inleiding vervolgen met "cassatieklachten die aansluiten op voorafgaande cassatiemiddelen". Daarin wordt over het algemeen voor (een deel van) de voorafgaande algemene cassatiemiddelen aangegeven, dat die als integraal herhaald en ingelast beschouwd dienen te worden. Die klachten zullen in het hiernavolgende slechts worden besproken voorzover het nieuwe klachten betreft, die nog niet bij de voorgaande middelen aan de orde zijn geweest.

83. Het zevende middel klaagt kort samengevat dat de bewezenverklaring van feit 1 niet voldoende is gemotiveerd.

85. De eerste klacht staat in verband met de overwegingen van het Hof over de discrepanties tussen de door verdachte opgemaakte verpleegkundige rapportage en haar verklaringen enerzijds, andere bewijsmiddelen anderzijds. Het Hof heeft die rapportage en de bedoelde verklaringen onder de bewijsmiddelen opgenomen en daarmee die rapportage en verklaringen in strijd met het bewijsrecht aan de bewezenverklaring ten grondslag gelegd, aldus dit onderdeel van het middel.

86. Die klacht faalt, omdat uit de nadere bewijsoverwegingen kan worden opgemaakt welke betekenis het Hof aan die rapportage en verklaringen in dit verband heeft toegekend, te weten een versterking van de bewijsconstructie (zie de bespreking van het tweede middel) en het op zich niet ongeoorloofd is om in dat verband de inhoud van de rapportage en de verklaringen, ook al bevatten zij geen voor de bewezenverklaring redengevende feiten en omstandigheden, weer te geven onder de gebezigde bewijsmiddelen. Nu duidelijk is dat het hier niet om redengevende feiten voor de bewezenverklaring gaat en duidelijk is in welke zin de weergegeven rapportage en verklaringen voor het oordeel dat het feit bewezen is relevant zijn, is van een ondeugdelijke motivering geen sprake.

87. De tweede klacht is, dat uit de bewijsmiddelen niet kan volgen dat verdachte de fatale dosis digoxine heeft toegediend. Ik meen dat die klacht niet kan slagen. Het Hof heeft vastgesteld dat in de betreffende nacht, terwijl verdachte de zorg voor het slachtoffer had en heel veel bij het slachtoffer is geweest, een dodelijke dosis digoxine intraveneus is toegediend. De plaats en de wijze waarop de dood van het slachtoffer is veroorzaakt - 's nachts in een kinderziekenhuis met een letale dosis van een geneesmiddel - beperkt het aantal potentiële verdachten. Verder heeft het Hof vastgesteld dat verdachte enkele jaren eerder in haar dagboek heeft geschreven over haar compulsie en dat daarmee niet anders bedoeld kan zijn dan een neiging om ernstig zieke patiënten van het leven te beroven. Als het Hof vervolgens constateert dat er geen enkele reden is om een ander als verdachte te beschouwen (dat betekent niet dat het Hof daaruit afleidt dat verdachte de dader is, maar alleen dat er in zoverre geen reden is aan de juistheid van de aanwijzingen tegen verdachte te twijfelen) en dat verdachte onjuiste - te weten op een eerder optredende verslechtering duidende - verklaringen heeft afgelegd over de gezondheidstoestand van het slachtoffer en daarover ook onjuiste aantekeningen heeft gemaakt in het medisch/verpleegkundig verslag van die nacht, is de conclusie dat verdachte dit feit heeft begaan niet onbegrijpelijk. In zoverre faalt het middel dus.

88. De klacht dat de conclusie dat de fatale dosis digoxine intraveneus is toegediend, onbegrijpelijk zou zijn, slaagt evenmin. In het licht van de bewijsmiddelen 8.3.1.41 en 8.3.1.43, waarin deskundigen tot dezelfde conclusie komen, is die conclusie niet onbegrijpelijk.

89. De vierde klacht luidt dat niet duidelijk is waarom de vaststelling van een discrepantie tussen de door verdachte opgetekende saturatiedalingen en de door de monitor opgeslagen gegevens redengevend zou zijn voor het bewijs dat verdachte digoxine aan [slachtoffer 1] heeft toegediend. Daarbij komt, dat van een dergelijke discrepantie geen sprake is wanneer niet van de eenmaal per kwartier geregistreerde gegevens, maar van het zogenoemde trendgrafiekje dat de monitorgegevens per minuut registreert, zou worden uitgegaan.

90. Om met het laatste te beginnen: de klacht dat het Hof niet het trendgrafiekje, dat de monitorgegevens per minuut registreert, heeft gebruikt maar de eenmaal per kwartier geregistreerde gegevens, stuit af op de selectie- en waarderingsvrijheid van de feitenrechter. Ik merk hierbij overigens nog op dat het niet vreemd is, dat het Hof die gegevens tot het bewijs heeft gebezigd, nu bijvoorbeeld de deskundigen [getuige-deskundige 12] (bewijsmiddel 8.3.1.11) en [getuige-deskundige 13] (bewijsmiddel 8.3.1.15) verwijzen naar de trend tables om de juistheid van de vermeldingen van saturatiedalingen in het verpleegkundig dossier te weerspreken. En ook verdachte heeft haar verklaringen over de saturatiedalingen bijgesteld.

91. De volgende klacht houdt in dat niet duidelijk is, waarom de omstandigheid dat verdachte geen verklaring heeft kunnen of willen geven voor het feit dat haar opgaven in het verpleegkundig dossier over saturatiedalingen niet stroken met de door de monitor opgeslagen gegevens, redengevend zou zijn voor het bewijs dat verdachte [slachtoffer 1] heeft vermoord.

92. Die klacht faalt, omdat - zoals ik hierboven al uiteen heb gezet - het hier niet gaat om direct redengevende feiten en omstandigheden, maar om omstandigheden die voor het Hof van belang zijn geweest om uit de hierboven genoemde aanwijzingen (zie par. 87) tegen verdachte de conclusie te trekken dat zij het tenlastegelegde feit inderdaad heeft begaan.

93. Om dezelfde reden faalt de klacht dat het niet duidelijk is wat de redengevende betekenis is van de omstandigheid dat verdachte geen verklaring kan geven voor de tweede periode dat de monitor is afgezet. Nu het Hof heeft vastgesteld dat de digoxine in de tweede periode dat de monitor is afgezet, moet zijn toegediend, kon het Hof bij zijn waardering van het beschikbare bewijsmateriaal betrekken, dat verdachte, die in die nacht de zorg voor het slachtoffer had en heel vaak bij het slachtoffer is geweest, niet kan verklaren waarom de monitor geruime tijd afgekoppeld is geweest.

94. De stelling van de verdediging dat in die periode het medisch onderzoek van het slachtoffer moet hebben plaatsgevonden, is door het Hof in de bewijsvoering op niet onbegrijpelijke gronden weerlegd. In cassatie kan dit oordeel en de daaraan ten grondslag liggende waardering van het voorhanden zijnde bewijsmateriaal niet op zijn juistheid worden beoordeeld.

95. Tenslotte klaagt het middel dat het Hof in overweging 10.2.38 ten onrechte de gevolgtrekking heeft gemaakt dat verdachte, stellende dat zij aan het slachtoffer geen digoxine heeft toegediend, een kennelijk leugenachtige verklaring heeft afgelegd.

96. De klacht dat het Hof ten onrechte of op ontoereikende gronden heeft geoordeeld dat deze verklaring kennelijk leugenachtig is, faalt. Nu het Hof wettig en overtuigend bewezen heeft geacht dat verdachte aan [slachtoffer 1] opzettelijk en met voorbedachten rade een dodelijke hoeveelheid digoxine heeft toegediend, is de conclusie dat haar verklaring dat zij geen digoxine heeft toegediend evident, oftewel kennelijk, een leugen is, volstrekt begrijpelijk. Voor het bewijs dat verdachte [slachtoffer 1] opzettelijk etc van het leven heeft beroofd, is deze kennelijke leugen vanzelfsprekend niet relevant. Want pas doordat dit feit bewezen is, kan worden bepaald dat verdachtes verklaring een leugen is. Het Hof heeft ook duidelijk aangegeven dat de kennelijke leugenachtigheid voor het bewijs van dit feit geen rol heeft gespeeld. Dat het Hof in dit verband minder juist spreekt van "niet zozeer (..) van belang acht of mede dragend acht voor het bewijs dat verdachte de moord op [slachtoffer 1] heeft gepleegd", is daarbij niet van belang. Het is duidelijk dat bedoeld is niet van belang of mededragend.

97. Het middel faalt in al zijn onderdelen.

98. Het achtste middel klaagt over de motivering van de bewezenverklaring van feit 2.

100. De eerste vier klachten bevatten een herhaling van het vijfde, eerste, derde en tweede cassatiemiddel. Ik verwijs daarvoor naar een bespreking van die middelen.

102. De eerste klacht faalt omdat het niet uitgesloten is, dat de rechter een deel van de verklaring van verdachte geloofwaardig acht en een ander deel niet geloofwaardig of, in het licht van ander bewijsmateriaal, kennelijk leugenachtig. Die situatie doet zich hier voor en omdat duidelijk is welk deel van verdachtes verklaring volgens het Hof geloofwaardig is en welk deel kennelijk leugenachtig, is er in dat oordeel ook niets onbegrijpelijks te bespeuren.

103. Ook de tweede klacht faalt, niet alleen omdat er ten aanzien van de verklaring van [getuige-deskundige 1] aan wordt voorbijgegaan, dat deze deskundige ook heeft verklaard dat sprake kan zijn geweest van een primaire apneu waarbij "men een hele tijd heeft laten verlopen", maar ook omdat het hof alleen al uit de tot bewijs gebezigde verklaringen van verdachte heeft kunnen afleiden dat er eerst sprake was van een ademstilstand. Dat in de rapportage van [getuige-deskundige 8] - die zich niet zozeer uitlaat over de vraag of aan een primair of secundair apneu moet worden gedacht, maar ten aanzien van beide stelt dat die onverklaarbaar zijn - impliciet de mogelijkheid open blijft dat er eerst een hartstilstand is geweest, maakt het oordeel van het Hof niet onbegrijpelijk.

104. De volgende klacht dat het Hof geen gemotiveerde beslissing heeft gegeven op het verweer dat de oorzaak van het incident in de voorgeschiedenis van [slachtoffer 2] gelegen zou kunnen zijn, mist feitelijke grondslag. Het Hof heeft die mogelijkheid gemotiveerd verworpen (10.2.13 e.v.).

105. De klacht dat uit de omstandigheid dat verdachte een kennelijk leugenachtige verklaring zou hebben afgelegd over het geven van "Basic Life Support" aan [slachtoffer 2], niet de conclusie kan worden getrokken dat het incident dat tot de reanimatie aanleiding gaf, door verdachte is veroorzaakt, faalt eveneens. De conclusie van het Hof dat verdachte deze verklaring heeft afgelegd om te bemantelen dat zij het incident had veroorzaakt, is niet onbegrijpelijk.

106. Tenslotte wordt geklaagd over het oordeel dat verdachte geen redelijke verklaring heeft kunnen geven voor de constatering dat niemand haar hulpkreten of de bel heeft gehoord en dat zij niet direct zelf [slachtoffer 2] naar de behandelkamer heeft gebracht. Deze omstandigheden zouden niet redengevend zijn voor het bewijs.

107. Zoals hierboven ten aanzien van vergelijkbare klachten met betrekking tot de bewijsmotivering van feit 1 is opgemerkt, gaat het hier om omstandigheden die de vastgestelde bezwarende (redengevende) feiten kleuren en die, omdat zij het op het eerste gezicht bezwarende karakter van die feiten niet wegnemen, maar eerder versterken mede konden bijdragen aan de overtuiging van het Hof.

108. Het middel faalt in al zijn onderdelen.

109. Het negende middel klaagt dat feit 5 niet kan volgen uit de gebezigde bewijsmiddelen.

111. De eerste klacht betreft, zoals bij de vorige twee middelen ook werd geklaagd, de wijze waarop het Hof gebruik heeft gemaakt van discrepanties tussen de verklaring van verdachte en andere bewijsmiddelen. Ook hier gaat het erom dat de betreffende verklaring van verdachte onder de bewijsmiddelen is opgenomen, wat volgens het middel in strijd is met het bewijsrecht. In zoverre faalt het middel om dezelfde redenen als eerdere vergelijkbare klachten.

112. De tweede klacht houdt in, dat uit de bewijsmiddelen niet kan worden afgeleid dat het verdachte is geweest die de overdosis chloralhydraat aan [slachtoffer 3] heeft toegediend.

114. Evenzo faalt de klacht dat het Hof zou hebben miskend dat de mogelijkheid van een fout nog steeds bestaat, nu het enkele feit dat de door de verdediging op dit punt geopperde mogelijkheden volgens het Hof niet aannemelijk zijn, niet uitsluit dat er anderszins een fout is gemaakt. Het Hof heeft bij gebreke van enige verdere aanwijzing voor een kunstfout als oorzaak voor het ten onrechte toedienen van chloralhydraat, kunnen concluderen dat daarvan geen sprake is geweest. Dat is niet onbegrijpelijk.

115. De klachten over het oordeel dat de verdachtes verklaring dat zij de chloralhydraat niet heeft toegediend, kennelijk leugenachtig is, zijn gelijk aan de klachten over de vergelijkbare overweging ten aanzien van feit 1 in het zevende middel. Zij falen om dezelfde redenen.

116. Het middel faalt eveneens in al zijn onderdelen.

117. Het tiende middel klaagt over de motivering van de bewezenverklaring van feit 6.

119. De eerste vier klachten bevatten een herhaling van het eerste, tweede, derde en vijfde cassatiemiddel. Ik verwijs daarvoor naar een bespreking van die middelen. Voor zover daaraan onder 2.3 nog als specifieke klacht is toegevoegd, dat in hoger beroep uitdrukkelijk het verweer is gevoerd dat het toxicologisch onderzoek geen aanwijzingen heeft opgeleverd voor toediening van stoffen die de dood van [slachtoffer 3] zouden kunnen verklaren en dat dit met de bewezenverklaring strijdige verweer geen weerlegging vindt in de bewijsmiddelen, faalt het evenzeer. De omstandigheid dat toxicologisch onderzoek geen aanwijzing heeft opgeleverd voor toediening van dergelijke stoffen, sluit op zich niet uit dat een dergelijke stof in dodelijke hoeveelheid is toegediend. Indien de bewezenverklaring zou luiden dat verdachte het slachtoffer door het toedienen van een of meer stoffen van het leven heeft beroofd, zou de bewezenverklaring bij gebreke aan positieve resultaten van toxicologisch onderzoek inderdaad onvoldoende gemotiveerd zijn. Maar nu de wijze waarop de levensberoving heeft plaatsgevonden niet duidelijk is geworden en de bewezenverklaring alle mogelijkheden waarop dit zou kunnen zijn geschied bevat, waaronder de niet uit te sluiten mogelijkheid dat de moord is gepleegd door het toedienen van een of meer stoffen, is de bewezenverklaring voldoende gemotiveerd. Immers, als er geen stof is toegediend dan is de moord door enige andere handeling aan het lichaam van het slachtoffer gepleegd.

120. Het middel klaagt vervolgens primair dat de ontkennende beantwoording van de vraag of [slachtoffer 3] door de combinatie van drie sederende middelen en de nawerking van de narcose, ook indien geen aspiratie heeft plaatsgevonden, kan zijn overleden, onbegrijpelijk is gemeten aan het criterium dat het Hof zelf in 5.55 heeft geformuleerd, aangezien het door twee deskundigen verwoorde standpunt niet anders kan betekenen dan dat deze natuurlijke oorzaak niet boven iedere redelijke twijfel verheven kan worden uitgesloten.

121. Ook deze klacht faalt. De wijze waarop het Hof de verklaringen en rapportage van de deskundigen [getuige-deskundige 14] en [getuige-deskundige 8] heeft uitgelegd en heeft gewaardeerd is niet onbegrijpelijk. Zo valt niet in te zien wat er aan onbegrijpelijks is in de overweging van het Hof dat als het gaat om de mogelijke uitwerking van de aan [slachtoffer 3] toegediende combinatie van medicijnen, meer betekenis moet worden toegekend aan de verklaringen van de deskundigen [getuige-deskundige 14] en [getuige-deskundige 15], dan aan die van [getuige-deskundige 8]. Hetzelfde geldt bij de interpretatie van de verklaringen van [getuige-deskundige 14]. Bij dit alles moet worden opgemerkt dat de conclusie van het Hof dat het plotseling overlijden van [slachtoffer 3] medisch onverklaarbaar is, niet betekent dat een oorzaak als de (bij)werking van een medicijn als dipiperon, uitgesloten is. Het wordt alleen als zeer onwaarschijnlijk beoordeeld. Pas in combinatie met de andere factoren die in overweging 11 over de bewijsconstructie worden genoemd, komt het Hof tot de overtuiging dat er een externe oorzaak, namelijk het handelen van verdachte is geweest.

122. Evenals de voorgaande middelen faalt ook dit middel in al zijn onderdelen.

123. Het elfde middel klaagt dat feit 7 niet uit de gebezigde bewijsmiddelen kan volgen.

125. Ook hier worden de klachten die in het eerste, tweede, derde en vijfde middel zijn verwoord herhaald. Zij treffen geen doel om de daar uiteen gezette redenen. Anders dan onder 2.4 van dit middel wordt betoogd, is de conclusie dat verdachte dit feit, zoals het bewezen is verklaard, heeft gepleegd ook niet onbegrijpelijk omdat, naar bij pleidooi is aangevoerd, in het ziekenhuis eerst aan een fout van de verdachte werd gedacht. Welke fout dat zou kunnen zijn, is op geen enkele wijze geconcretiseerd. Dat in het ziekenhuis op dat moment niet werd gedacht aan het onvoorstelbare feit dat verdachte [slachtoffer 5] opzettelijk van het leven zou hebben beroofd, maar alleen aan een mogelijke fout, ondersteunt de conclusie van het Hof dat hier geen natuurlijke doodsoorzaak was. Het ook op deze gebeurtenis van toepassing zijnde geheel van aanwijzingen tegen de verdachte, zoals omschreven in overweging 11, kan ook hier de conclusie dragen dat verdachte [slachtoffer 5] opzettelijk en met voorbedachten rade van het leven heeft beroofd. Dat in het ziekenhuis op dat moment met die mogelijkheid geen rekening werd gehouden, doet daar niets aan af.

127. Voor deze klachten geldt hetzelfde als voor vergelijkbare klachten die bij het zevende middel en andere middelen zijn besproken. Het Hof heeft bij de bewezenverklaring van dit feit, evenals bij de andere feiten, bezien of verdachtes verklaringen en rapportage steun vinden in andere gegevens, hetgeen zou kunnen duiden op een andere, voor verdachte minder ongunstige, lezing van het gebeuren. Maar verdachtes lezing, met name van de periode vanaf 11.30 uur als er nog niets met [slachtoffer 5] aan de hand is, tot aan 12.10 uur het tijdstip waarop hij dood wordt verklaard, vindt op essentiële onderdelen geen steun in andere gegevens maar wijkt daar juist van af . En overigens is haar handelwijze in die zin opmerkelijk, dat zij niet heeft gehandeld conform de afspraak om bij een ernstige complicatie in ieder geval zuurstof toe te dienen om dood door verstikking te voorkomen, terwijl niet duidelijk is waarom zij dat niet heeft gedaan en zij daarover verschillende, elkaar tegensprekende verklaringen af heeft gelegd. Ook hier gaat het niet om redengevende feiten, maar om omstandigheden die hebben bijgedragen aan de overtuiging dat uit de in de bewijsmiddelen neergelegde aanwijzingen tegen verdachte moet worden geconcludeerd dat verdachte het feit heeft begaan.

128. Ook dit middel faalt.

129. Het twaalfde middel klaagt dat feit 8 niet uit de gebezigde bewijsmiddelen is af te leiden.

131. De eerste vier klachten bevatten een herhaling van het eerste, tweede, derde en vijfde cassatiemiddel. Ik verwijs daarvoor naar een bespreking van die middelen. Voor zover daaraan onder 2.3 nog als specifieke omstandigheid is toegevoegd, dat in hoger beroep uitdrukkelijk het verweer is gevoerd dat het toxicologisch onderzoek geen aanwijzingen heeft opgeleverd voor toediening van stoffen die de dood van [slachtoffer 5] zouden kunnen verklaren en dat dit met de bewezenverklaring strijdige verweer geen weerlegging vindt in de bewijsmiddelen, faalt het evenzeer. De omstandigheid dat toxicologisch onderzoek geen aanwijzing heeft opgeleverd voor toediening van dergelijke stoffen, sluit op zich niet uit dat een dergelijke stof in dodelijke hoeveelheid is toegediend. Zie hierboven de bespreking van een identieke klacht uit het tiende middel in par. 119.

132. Ook dit middel bevat, zoals de voorgaande middelen over de afzonderlijke feiten, klachten dat niet valt in te zien hoe bepaalde omstandigheden redengevend kunnen zijn voor het bewijs dat verdachte de bewezenverklaarde handelingen heeft verricht. Ook hier geldt dat de door het Hof in dit verband genoemde omstandigheden en niet beantwoorde vragen, die niet direct redengevend zijn voor de bewezenverklaring, volgens het Hof bijdragen aan de overtuiging dat verdachte het feit heeft begaan. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk. Het gestelde niet afmaken van de verpleegkundige rapportage, het ontbreken van rapportage over de beweerdelijk gemeten bloeddruk en op de monitor geconstateerde hartactie, de discrepanties tussen notities en een brief van een kinderarts en verdachtes verklaring ter terechtzitting, de omstandigheid dat andere verpleegkundigen het volgens verdachte afgegane alarm niet hebben gehoord, zijn alle omstandigheden die het Hof als suspect heeft kunnen aanmerken.

133. De laatste klacht is dat het Hof onbegrijpelijk ten nadele van verdachte heeft overwogen dat verdachte op talloze vragen het antwoord, dat van haar verlangd mocht worden, schuldig is gebleven, aangezien die vragen nooit aan verdachte zijn voorgelegd. Ik meen dat die klacht faalt omdat duidelijk is dat met de zinsnede: "Wederom talloze vragen, vragen waarop de verdachte het van haar te verlangen antwoord is schuldig gebleven", niet heeft bedoeld dat verdachte op al de daarvoor genoemde vragen een antwoord had moeten geven. De passage zal moeten worden gelezen als: talloze vragen, waaronder vragen etc. Dat kan worden afgeleid uit de omstandigheid dat er vragen zijn opgenomen als 10.6.31, waarin het Hof zich afvraagt of de hartactie wel is afgelezen en de monitor wel aanstond. Het gaat hier om vragen die bij het Hof naar aanleiding van de onvolledige rapportage zijn opgekomen en niet om vragen, die verdachte zou moeten beantwoorden.

134. Het middel kan niet slagen.

135. Het dertiende middel klaagt dat feit 9 niet uit de gebezigde bewijsmiddelen is af te leiden.

137. Het middel herhaalt eerst de klachten uit het eerste, tweede, derde en vijfde middel. Die klachten falen op de gronden bij de bespreking van die middelen uiteen gezet.

138. Vervolgens bevat het middel de klacht dat het oordeel van het Hof, dat een sepsis als natuurlijke oorzaak van het levensbedreigende incident als boven iedere redelijke twijfel verheven kan worden uitgesloten, onbegrijpelijk is, nu de deskundigen [getuige-deskundige 1] en [getuige-deskundige 16] juist de sepsis als oorzaak hebben aangewezen.

139. De klacht dat in dit geval een nadere motivering was vereist, is ongegrond omdat het Hof uitdrukkelijk heeft gemotiveerd, waarom het aan het deskundigenoordeel van [getuige-deskundige 8] meer waarde toekent dan aan het deskundigenoordeel van [getuige-deskundige 1], dat inhoudt dat een sepsis als oorzaak kan worden aangewezen (10.7.8-10.7.14). Voor het Hof betreft het niet een verschil van inzicht tussen deskundigen, zoals de stellers van het middel het noemen, maar zijn er voor de werkdiagnose dat er sprake is geweest van een sepsis in alle op het incident betrekking hebbende verklaringen en medische stukken geen concrete oorzaken te traceren behalve de werkdiagnose zelf (en de al eerder verworpen drie andere werkdiagnoses). Dat oordeel is niet onbegrijpelijk, nu de bewijsmiddelen 8.3.7.1 en 8.3.7.2, waarnaar het middel verwijst en waarin melding wordt gemaakt van een sepsis, geen beschrijving van relevante symptomen inhouden maar slechts de enkele melding van een verdenking van een sepsis. De enige concrete aanwijzing (bewijsmiddelen 8.3.7.3 en 8.3.7.13) voor een mogelijke sepsis, zijnde dat in de uitslag van een bloedkweek van [slachtoffer 6] is vermeld dat er een zogenaamde staphylococcus epidermidis (ook wel CNS genaamd) groeide, heeft het Hof weerlegd door de verklaring van [getuige-deskundige 8] tot het bewijs te gebruiken. [Getuige-deskundige 8] stelde dat de CNS zich normaal gesproken op de huid bevindt en dat, indien deze wordt aangetroffen in het potje dat naar het laboratorium wordt gestuurd, dat niet wordt beschouwd als een sepsis, omdat je niet met zekerheid kunt stellen dat deze niet door de prik door de huid heen in het bloed en vervolgens in het potje terecht is gekomen (bewijsmiddel 8.3.7.15).

140. Het Hof heeft zijn oordeel voorts gemotiveerd door te wijzen op de verbazing over de ernst van het incident bij de deskundige [getuige-deskundige 1] en op de verklaring van de deskundige [getuige-deskundige 16] dat zo'n ernstig incident bij kinderen onder deze omstandigheden niet zo gebruikelijk is. De stellers van het middel geven aan dat die uitspraken de deskundigen niet van de door hen getrokken conclusie hebben afgehouden, maar gaan eraan voorbij dat die verbazing en het benoemen van het incident als ongebruikelijk in samenhang met het ontbreken van concrete aanwijzingen voor hun diagnose, het oordeel van het Hof dat de conclusie van de deskundige [getuige-deskundige 8], dat sprake is geweest van een onverklaarbaar onverwacht incident, juist is, niet onbegrijpelijk maken.

141. De klacht dat het argument van het Hof, dat de door verdachte beschreven forse saturatiedaling om 01.00 uur geen bevestiging vindt in de decursus, in het licht van het verweer in hoger beroep onbegrijpelijk is, is ondeugdelijk. In het middel wordt verwezen naar bewijsmiddel 8.3.7.12 dat een overzicht van de bloedgassenrapporten van [slachtoffer 6] op de monsterafnamedatum 18 september 2000 inhoudt. Daaruit is inderdaad af te leiden dat de saturatie op bepaalde tijdstippen kort na het incident en veel later op de dag na het incident laag was, maar niet dat er om 01.00 sprake is geweest van een forse daling. Het Hof heeft in 10.7.12 [getuige-deskundige 8] 's verklaring gevolgd dat de gemeten waarden nu juist een gevolg zijn van het incident. Ook de constatering van saturatiedalingen door andere verpleegkundigen, wie dat zijn wordt in het middel niet duidelijk en in hoger beroep betrof het verweer nog "een andere verpleegkundige", bieden geen steun nu het slechts een algemene aantekening betreft en geen constatering dat er om 01.00 uur sprake is geweest van een forse daling.

142. Het Hof heeft aldus mogelijke symptomen van een sepsis uitgesloten en de klacht dat [getuige-deskundige 8]'s uitspraak - dat hij de symptomatologie niet sterk genoeg vond om te spreken van een sepsis - met dat oordeel in strijd zou zijn, is derhalve eveneens ondeugdelijk. Zo ook de klacht dat nader gemotiveerd had moeten worden waarom geen geloof is gehecht aan de verpleegkundige aantekeningen van verdachte, aangezien het verweer is gevoerd dat onjuiste aantekeningen direct zouden zijn gecorrigeerd. Dit laatste berust op een verklaring van verdachte zelf, niet van een leidinggevende of opleider, zodat het Hof dit kennelijk heeft opgevat als een poging van verdachte zelf om de geloofwaardigheid van haar aantekeningen te verhogen.

143. Subsidiair klaagt het middel dat het Hof wederom een aantal vragen heeft geformuleerd, waarop verdachte het antwoord schuldig zou zijn gebleven, terwijl in redelijkheid van haar een uitleg mocht worden verwacht. Het betreft de overwegingen 10.7.17-10.7.22. Volgens de stellers van het middel is geen sprake geweest van een situatie die schreeuwt om uitleg door verdachte, waaraan bewijsrechtelijke consequenties kunnen worden verbonden omdat die redelijke uitleg achterweg is gebleven.

145. Ook hier betreft het niet zozeer vragen aan verdachte maar overwegingen van het Hof op grond van het bewijsmateriaal, dat steeds opnieuw de vraag oproept waarom verdachte op een bepaald moment niet (anders) heeft gehandeld. Daardoor ontstaat een patroon van discrepanties, tegenstrijdigheden en het ontbreken van een verklaring, dat van belang is voor de overtuiging dat verdachte schuldig is aan de poging tot moord op [slachtoffer 6].

146. De klacht dat enkele van de door het Hof opgeworpen vragen onbegrijpelijk zijn, omdat uit de ter terechtzitting afgelegde verklaringen van de deskundige [getuige-deskundige 6] het antwoord blijkt, slaagt evenmin. Uit het proces-verbaal van de terechtzitting van 11 maart 2004 blijkt immers, dat [getuige-deskundige 6] bij zijn opmerking dat men het alarm vanwege de bij een ander patiëntje plaatsvindende reanimatie niet zou hebben gehoord, niet uitging van reanimatie op een afstand van luttele meters van de plaats waar het alarm afging, maar van reanimatie op een aangrenzende zaal. Ten aanzien van de verklaring van de deskundige [getuige-deskundige 6] dat het inroepen van de hulp van een collega een adequate en verdedigbare handelwijze was, merk ik op dat het Hof heeft gereageerd op de opmerking van verdachte dat zij niet meer mocht doen dan een klein tikje geven en dat het Hof vaststelt dat dat niet klopt. [Getuige-deskundige 6] merkte op dat het inroepen van hulp een verstandige keuze kan zijn, als je als leerling niet zeker bent van je zaak, maar dat is een andere reden dan verdachte heeft opgegeven.

147. Het middel faalt.

148. Het veertiende middel klaagt dat feit 10 niet uit de gebezigde bewijsmiddelen is af te leiden.

150. Het middel bevat eerst klachten die samenvallen met de middelen één tot en met vijf. Die klachten kunnen om de bij die middelen gegeven redenen niet slagen.

151. Vervolgens bevat het middel een aantal klachten dat het onbegrijpelijk is, dat het Hof heeft geoordeeld dat het overlijden zowel onverwacht als medisch onverklaarbaar is, waarbij alle in aanmerking komende natuurlijke doodsoorzaken als boven ieder redelijke twijfel verheven kunnen worden uitgesloten.

152. Zo zou dit oordeel in strijd zijn met de bewijsmiddelen 8.3.8.1, 8.3.8.6 en 8.3.8.7, waaruit zou volgen dat de daarin genoemde doodsoorzaak niet als boven iedere redelijke twijfel verheven kan worden uitgesloten.

153. In bewijsmiddel 8.3.8.1 staan weliswaar medische problemen rond het overlijden vermeld, maar die zijn kennelijk niet bedoeld als verklaring voor het overlijden nu verderop in het middel expliciet is opgenomen: "Geen duidelijke verklaring voor acuut overlijden". De bewijsmiddelen 8.3.8.6 en 8.3.8.7 betreffen verklaringen van respectievelijk verpleegkundige [getuige-deskundige 19] en patholoog-anatoom [getuige-deskundige 20], allebei werkzaam in het Rode Kruisziekenhuis waar het slachtoffer is overleden. De verklaring van de verpleegkundige dat zij, toen ze bij het overleden slachtoffer aankwam, zag dat ze erg had gebraakt en blauw zag, zegt op zich niets over de doodsoorzaak en ik wijs erop dat het Hof eveneens de verklaring van [getuige-deskundige 10] tot het bewijs heeft gebezigd, waarin deze onder meer heeft aangegeven dat het mogelijk zou kunnen zijn dat de maaginhoud na het overlijden wordt opgegeven (bewijsmiddel 8.3.8.10). De verklaring van [getuige-deskundige 20] houdt in dat aspiratie aan de linkerlong van het slachtoffer is gevonden. Die aspiratie kan een verklaring van het acute overlijden zijn maar volgens [getuige-deskundige 20] is het niet van dien aard dat het onomstotelijk vaststaat. Dat die hoeveelheid in dit geval daarvoor niet voldoende is geweest, wordt bevestigd in de eveneens tot het bewijs gebezigde verklaringen van arts-assistent [getuige-deskundige 21] dat er geen aanwijzingen zijn gevonden, in de vorm van de hoeveelheid voedsel of afsluiting van de centrale luchtpijp, voor overlijden als gevolg van het aspireren van voedsel of de maaginhoud (bewijsmiddelen 8.3.8.8 en 8.3.8.9). Het Hof heeft aldus vastgesteld dat het slachtoffer heeft gebraakt, maar dat dit braken niet de doodsoorzaak is geweest. Van het hinken op twee, elkaar uitsluitende gedachten, zoals de stellers van het middel menen, is derhalve geen sprake.

154. Voorts zou het uitdrukkelijk voorgedragen verweer dat, nu er geen massale aspiratie bij obductie is vastgesteld, het onderliggende mechanisme kan zijn geweest dat door een vagale prikkeling het hart is gestopt met kloppen of dat er ten gevolge van die prikkeling een hartritmestoornis is opgetreden waar de patiënt acuut aan is overleden, geen weerlegging vindt in de gebruikte bewijsmiddelen en/of de bewijsoverwegingen.

156. Ook deze klacht is ondeugdelijk. In 10.8.8 heeft het Hof de mogelijkheid van aspiratie die heeft geleid tot een aandoening van het hart (en dus niet tot de verstikkingsdood) uitdrukkelijk uitgesloten, nu [getuige-deskundige 21] immers zelf had verklaard dat daarvoor geen aanwijzingen zijn gevonden in de obductie.

157. Voorts klaagt het middel over de verwerping van het verweer dat de oorzaak van het overlijden van [slachtoffer 7] niet kan worden aangegeven vanwege het ernstige ziektebeeld bij haar. Zo heeft deskundige [getuige-deskundige 21] verklaard, dat een klein probleem bij een vrouw die in slechte conditie is, een acute hartdood kan veroorzaken en heeft deskundige [getuige-deskundige 10] benadrukt dat de uitzaaiingen van dien aard zijn geweest, dat zij niet met het leven verenigbaar zijn en dat bij een dergelijk ernstig beeld niet goed is aan te geven waardoor het leven stopt.

158. Dat het Hof aan die verklaringen niet de conclusie heeft verbonden dat iedere natuurlijke oorzaak niet buiten iedere redelijke twijfel kan worden uitgesloten, acht ik niet onbegrijpelijk. De verklaring van [getuige-deskundige 10] houdt immers een gelegenheidsdiagnose in voor het geval iemand in zeer slechte conditie is en geen verklaring kan worden gevonden voor een overlijden. In een dergelijk geval kan niet worden aangegeven waaraan iemand is overleden. Het Hof heeft nu juist geprobeerd vast te stellen of er voor een dergelijke gelegenheidsdiagnose wel voldoende grond is en of een natuurlijke oorzaak niet kan worden uitgesloten. Nu [getuige-deskundige 10] heeft geconstateerd dat de aanwezigen, waaronder artsen en verpleegkundigen, het overlijden van [slachtoffer 7] niet hebben zien aankomen, terwijl hij over de genoemde diagnose heeft verklaard dat op grond van klinische ervaring ongeveer is aan te geven of de familie moet komen, omdat een patiënt op korte termijn zal overlijden of dat dit nog enige dagen zal duren, is het niet onbegrijpelijk dat het Hof in 10.8.17 heeft geoordeeld dat in de genoemde diagnose geen verklaring voor het acute overlijden kan worden gevonden; was dat wel het geval geweest dan zou de familie dus - op zijn minst genomen - kort tevoren gewaarschuwd moeten zijn. Voorzover het middel klaagt dat [getuige-deskundige 21] verklaard zou hebben, dat een klein probleem bij een vrouw in slechte conditie een acute hartdood kan veroorzaken, faalt die klacht reeds daarom, omdat [getuige-deskundige 21] niet een dergelijke op zichzelf staande verklaring heeft gegeven voor het overlijden, maar deze onderdeel uitmaakt van de hier eerder besproken mogelijkheid van prikkeling van de nervus vagus en aspiratie. In dat kader is het verweer blijkens de pleitaantekeningen ter terechtzitting ook gevoerd (zie pleitaantekeningen 7.11-7.13).

159. De klacht dat de diagnose van [getuige-deskundige 10] niet kan worden weerlegd met de door het Hof op basis van de dagboekfragmenten geconstrueerde actieve betrokkenheid van verdachte, faalt reeds omdat het Hof ook om andere redenen afstand heeft genomen van die diagnose, welke redenen dat oordeel zelfstandig kunnen dragen.

160. Het middel faalt in al zijn onderdelen.

161. Het vijftiende middel klaagt dat feit 13 niet uit de gebezigde bewijsmiddelen kan volgen.

163. Ook dit middel bevat een herhaling van de klachten van het eerste, tweede, derde en vijfde middel. Die klachten kunnen niet slagen vanwege de bij de bespreking van die middelen gegeven redenen.

164. Vervolgens bevat het middel klachten over de verwerping van het verweer dat de verklaring van [betrokkene 1] - de zoon van het slachtoffer - niet voor het bewijs gebruikt zou kunnen worden, omdat de verdediging deze getuige niet heeft kunnen ondervragen. Volgens het middel kan alleen uit de verklaring van deze [betrokkene 1] worden afgeleid dat verdachte die nacht op de kamer van het slachtoffer is geweest en hem een injectie heeft gegeven.

166. Anders dan de stellers van het middel menen, vindt de verklaring van [betrokkene 1] voldoende steun in ander bewijsmateriaal. Hij verklaart dat een verpleegster genaamd [verdachte] hen heeft verteld, dat zij om 03.00 uur heeft geconstateerd dat haar vader was overleden en dat zij om 00.00 uur nog een injectie aan hem heeft gegeven. De naam herinnert hij zich omdat zij een naamkaartje droeg. Steun voor de juistheid van die verklaring voor zover die inhoudt dat de verpleegster genaamd was [verdachte], is te vinden in de omstandigheid dat verdachte [...] die nacht op die afdeling dienst had. Sterker steun op dit punt lijkt mij nauwelijks denkbaar. Voor het overige wordt zijn verklaring over hetgeen deze verpleegster hen heeft medegedeeld, gesteund door de verklaring van de dochter van het slachtoffer, zodat deze klacht faalt.

167. Voorts klaagt het middel dat tegenstrijdige bewijsmiddelen aan de bewezenverklaring ten grondslag zijn gelegd, aangezien de zoon van het slachtoffer heeft verklaard dat de verpleegkundige zijn vader om 00.00 uur een injectie heeft gegeven (bewijsmiddel 8.3.9.12) terwijl de dochter heeft verklaard dat de verpleegkundige op dat tijdstip het infuus heeft verwisseld (bewijsmiddel 8.3.9.13).

168. Van een tegenstrijdigheid die de deugdelijkheid van de bewijsvoering aantast, is hier geen sprake. Zoals bij de vorige klacht reeds is aangegeven, hebben de zoon en de dochter op essentiële onderdelen dezelfde verklaring afgelegd over de gang van zaken in het ziekenhuis rondom het overlijden van hun vader. Onderdeel daarvan is dat de verpleegkundige om 00.00 uur een medische handeling heeft verricht ten aanzien van hun vader, hetgeen uit beide verklaringen blijkt. Dat de dochter daarbij een andere medische handeling noemt dan de zoon doet aan de bewezenverklaring niet af en is, zoals het Hof heeft overwogen, ook niet verwonderlijk omdat ze hun verklaringen bij de politie hebben afgelegd vijf jaar na het overlijden van hun vader (10.9.8). De klacht faalt.

169. Vervolgens klaagt het middel dat het onbegrijpelijk is dat het Hof tot een bewezenverklaring is gekomen, aangezien de door het Hof vastgestelde onduidelijkheid over de doodsoorzaak niet (zonder meer) betekent dat daarom van een onnatuurlijke doodsoorzaak kan worden uitgegaan, zonder dat daaromtrent in bewijsmiddelen of in bewijsoverwegingen ook maar iets is vastgesteld.

170. Het Hof heeft vastgesteld dat het onverwachte overlijden van [slachtoffer 8] niet pas in diens ziektebeeld. Dat oordeel is gelet op de in de overwegingen 10.9.10-10.9.15 weergegeven verklaringen en feiten en omstandigheden niet onbegrijpelijk. Vervolgens heeft het Hof op grond van de overige in overweging 11 genoemde omstandigheden en hetgeen het Hof heeft overwogen omtrent het gedrag en de verklaringen van verdachte in relatie tot [slachtoffer 8], kunnen concluderen dat verdachte de moord op [slachtoffer 8] heeft gepleegd. De klacht faalt.

171. Tot slot klaagt het middel dat het onbegrijpelijk is dat het Hof bewijsrechtelijke consequenties heeft verbonden aan de vaststelling dat verdachte geen aannemelijke verklaring heeft gegeven voor het feit dat juist de pagina die betrekking heeft op het geven de injectie 's nachts, in het verpleegkundig dossier ontbreekt en daarin niets is aangetekend over zijn overlijden.

172. Met deze klacht miskennen de stellers van het middel wederom dat het Hof een bepaald patroon schetst dat bij de verschillende feiten hetzelfde is. Dat verdachte geen aannemelijk verklaring heeft voor bepaalde zaken en dat juist cruciale informatie, die verdachte als degene die de zorg had voor het slachtoffer behoorde te noteren, ontbreekt is een gegeven dat steeds - bij ieder feit - opduikt en derhalve past in patroon dat het Hof (mede) tot de overtuiging heeft kunnen brengen dat de aanwijzingen dat verdachte de in de bewezenverklaring genoemde feiten heeft begaan, juist zijn. Verdachtes gedragingen en (ontbrekende) verklaringen roepen immers geen twijfel op aan haar schuld en de bewijsbetekenis van de door het Hof opgesomde redengevende feiten en omstandigheden, maar versterken integendeel het belastende karakter daarvan.

173. Ook deze klacht faalt en daarmee faalt het middel in al zijn onderdelen.

174. Het zestiende middel klaagt dat feit 16 niet uit de gebezigde bewijsmiddelen kan volgen.

176. Het middel bevat primair een aantal klachten dat het onbegrijpelijk is, dat het Hof de mogelijkheid van een longembolie, hartritmestoornissen of een infarct als boven iedere redelijke twijfel verheven heeft uitgesloten als natuurlijke doodsoorzaak.

178. Volgens de stellers van het middel hebben de deskundigen [getuige-deskundige 24] en [getuige-deskundige 10], rekening houdend met de omstandigheden die het Hof in 10.10.12 noemt, toch de mogelijkheid van een longembolie niet als boven iedere redelijke twijfel verheven willen uitsluiten. Dit geldt eveneens voor de mogelijkheid van hartritmestoornissen of een infarct, waarover [getuige-deskundige 10] heeft verklaard.

179. Het Hof heeft in 10.10,5 als zijn niet onbegrijpelijke conclusie op basis van verklaringen van medici weergegeven dat er hier sprake was van een plotselinge en onverwachte dood. Vervolgens heeft het Hof vastgesteld dat er geen aanknopingspunten zijn gevonden voor de als mogelijk genoemde doodsoorzaken longembolie, hartritmestoornissen of een infarct. De conclusie is dat, hoewel nooit geheel valt uit sluiten dat bijvoorbeeld een hartinfarct de dood van [slachtoffer 9] heeft veroorzaakt, een dergelijke oorzaak bij gebrek aan enig aanknopingspunt zeer onwaarschijnlijk is, in de woorden van het Hof boven iedere redelijke twijfel uitgesloten. De conclusie dat dit zo onwaarschijnlijk is dat een opzettelijk handelen van verdachte als doodsoorzaak moet worden aangenomen, heeft het Hof echter pas getrokken op grond van de in overweging 11 genoemde feiten en omstandigheden, waarbij het Hof mede tot de overtuiging is gekomen door de beschreven gedragingen van verdachte en het ontbreken van aannemelijke verklaringen daarvoor. Ook hier geldt dat het niet onbegrijpelijk is dat het Hof dit geheel als suspect heeft beschouwd en dat dit het Hof heeft gesterkt in de conclusie dat de tegen verdachte bestaande aanwijzingen dat zij op [slachtoffer 9] een moord heeft gepleegd, overtuigend zijn.

180. In dit verband is het niet onbegrijpelijk dat het Hof heeft overwogen dat het buiten de IVAC laten lopen van het infuus de mogelijkheid opent iets via het kraantje op de -doorgankelijke- venflon direct in de ader in te spuiten zonder dat het alarm afgaat 10.10.20), niet omdat daarmee vaststaat dat verdachte het slachtoffer aldus van het leven heeft beroofd, maar wel omdat die omstandigheid de vraag oproept of en waarom zij dat zou hebben gedaan en aldus kan bijdragen aan de overtuiging dat de overige tegen verdachte bestaande aanwijzingen de conclusie rechtvaardigen dat zij [slachtoffer 9] opzettelijk heeft gedood.

182. De klachten dat onbegrijpelijk is en niet valt in te zien wat de relevantie is voor de bewezenverklaring dat verdachte voor de in de overweging genoemde omstandigheden geen aannemelijke verklaring heeft kunnen geven, komen overeen met soortelijke klachten die bij vorige middelen zijn behandeld. Net als in die gevallen geldt ook hier dat het ontbreken van die verklaringen van belang is, aangezien daaruit kon worden afgeleid, dat verdachte geen bevredigende verklaring heeft voor de gang van zaken vlak voorafgaand en gedurende de periode dat het incident zich heeft voorgedaan en het slachtoffer is overleden, terwijl zij zelf in de kamer bij het slachtoffer aanwezig is geweest, de zorg voor het slachtoffer had en zich intensief met het slachtoffer heeft bezig gehouden. Dat het Hof verdachte heeft aangerekend dat zij geen aannemelijke verklaring kon geven voor het overlijden van [slachtoffer 9], heb ik in deze overweging niet kunnen lezen. De daarop betrekking hebbende klacht mist feitelijke grondslag.

183. Het middel faalt in al zijn onderdelen.

184. Het zeventiende middel komt op tegen de stafoplegging. Zoals hiervoor onder 1 vermeld, heeft het Hof de verdachte veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf en tevens gelast dat de verdachte ter beschikking wordt gesteld en bevolen dat de verdachte van overheidswege wordt verpleegd. Het middel bevat verschillende klachten over (de onderbouwing van) de last tot terbeschikkingstelling met dwangverpleging en (de onderbouwing van) de combinatie van deze maatregel met de levenslange gevangenisstraf.

185. In het middel wordt ten eerste geklaagd dat de oplegging van tbs met dwangverpleging in strijd is met het eveneens - in het kader van zijn overwegingen omtrent de strafbaarheid van de verdachte - door het Hof uitgesproken oordeel dat de bewezenverklaarde feiten volledig aan de verdachte worden toegerekend. In de toelichting op de klacht wordt gesteld dat het Hof geen tbs met dwangverpleging kon opleggen omdat het de verdachte volledig toerekeningsvatbaar heeft verklaard. De oplegging van de maatregel zou voorts onjuist en/of niet naar de eis der wet met redenen zijn omkleed, omdat de onderbouwing daarvan innerlijk tegenstrijdig en niet consistent zou zijn.

Door zich buiten de eigen leefkring in haar beroep als verpleegkundige bevlogen bezig te houden met reddend zorgen, bleek de verdachte volgens de rapporteurs in staat om die innerlijke onzekerheid en diepgewortelde zelfhaat zodanig te neutraliseren dat zelfhandhaving door pathologische compensatie mogelijk werd. Er zijn noch bij haar beroepsuitoefening noch daarbuiten thans aanwijzingen naar voren gekomen die erop wijzen dat de zelfhaat zich in agressie naar anderen kon uiten. Omdat aldus niet vastgesteld kon worden of de stoornis heeft doorgewerkt in de totstandkoming van de haar ten laste gelegde levensdelicten - indien bewezen -, konden de rapporteurs ook geen oordeel geven over de mate waarin die stoornis een inperkende invloed zou hebben gehad op de mogelijkheid om van gezondere gedragsalternatieven gebruik te maken. Immers, om een inschatting te kunnen doen van de toerekeningsvatbaarheid met betrekking tot de ten laste gelegde levensdelicten - indien bewezen - is het noodzakelijk om een zeker beloop van de gebeurtenissen te kunnen relateren aan de maximaal geobjectiveerde, psychiatrisch bepaalde inperkingen in de keuzevrijheden om gezondere gedragsalternatieven aan de dag te leggen. Door het gebrek aan informatie over de toedracht van de ten laste gelegde feiten en het gegeven dat de verdachte de haar ten laste gelegde levensdelicten ontkent, kan - ofschoon er dus wel sprake is van psychopathologie in engere zin - geen evidentie gevonden worden op grond waarvan geconcludeerd zou mogen worden dat de verdachte, op basis van door forensisch relevante psychopathologie bepaalde inperking, in verminderde mate in staat zou zijn geweest om tot gezondere gedragsalternatieven te komen.

(...)

(...)

(..)

Voorts moet er ernstig rekening mee worden gehouden dat zolang de delictsbespreking met de verdachte niet heeft kunnen plaatsvinden en de verdachte vanwege die stoornis niet is behandeld, dat recidiverisico ook onverminderd groot blijft.

188. De in de eerste klacht vervatte stelling, dat geen tbs met dwangverpleging kan worden opgelegd indien de rechter de verdachte volledig toerekeningsvatbaar heeft verklaard, vindt geen steun in het recht.

189. Ingevolge het bepaalde in art. 37a Sr kan tbs worden opgelegd aan de verdachte bij wie tijdens het begaan van het feit een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens bestond, indien het feit een misdrijf is waarop een gevangenisstraf van vier jaren of meer is gesteld dan wel behoort tot een der misdrijven die zijn opgesomd in art. 37a lid 1 sub 1 Sr, en de veiligheid van anderen, dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen het opleggen van die maatregel eist. In art. 37b Sr wordt onder meer bepaald dat de rechter kan bevelen dat de ter beschikking gestelde van overheidswege wordt verpleegd, indien de veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen die verpleging eist.

190. Voor het opleggen van tbs (met dwangverpleging) is dus niet vereist dat de verdachte niet of verminderd toerekeningsvatbaar is en voorts is - anders dan voor het niet of in verminderde mate toerekenen - niet vereist dat de geestestoornis de oorzaak was van het delict (Noyon-Langemeijer-Remmelink, Het Wetboek van Strafrecht, art. 37a Sr, aant. 2, suppl. 103). Vereist is slechts dat de stoornis bestond tijdens het begaan van het feit. Deze opvatting is in overeenstemming met HR 13 maart 1979, NJ 1979, 364 m.nt. Melai, gewezen onder vigeur van de oude regeling, waarin werd geoordeeld dat de rechter bij een tbr-oplegging niet hoeft vast te stellen dat het bewezenverklaarde een gevolg is van verdachtes geestesgesteldheid. Oplegging van tbs (met dwangverpleging) is dus ook mogelijk als het begane delict wel aan de verdachte kan worden toegerekend, als maar de gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis ten tijde van het begaan van het delict bestond (zie ook de conclusie van mijn ambtgenoot. Machielse van 7 juni 2005, LJN: AT310 onder 4.2 en Handboek Strafzaken § 53.3.4).

191. Voorts wordt geklaagd dat de oplegging van tbs met dwangverpleging niet naar behoren gemotiveerd is. De motivering zou innerlijk tegenstrijdig en niet consistent zijn, nu het Hof in de loop van het arrest steeds stelliger wordt en zijn aanvankelijk standpunt bijstelt. Daartoe wordt er op gewezen dat het Hof in onderdeel 14 van zijn arrest (betreffende de strafbaarheid van de verdachte) heeft overwogen dat de verdachte volledig toerekeningsvatbaar is - hetgeen volgens de steller van de klacht impliceert dat er geen causaal verband kan worden vastgesteld tussen een stoornis en de bewezenverklaarde feiten - en in onderdeel 15 van zijn arrest (de motivering van de op te leggen straf en maatregel) overweegt dat een dergelijk verband wèl voldoende aannemelijk is geworden en dat er tevens sprake is van recidiverisico.

192. Art. 39 Sr bepaalt dat niet strafbaar is hij die een feit begaat, dat hem wegens de gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van zijn geestvermogens niet kan worden toegerekend. Is vastgesteld dat er sprake is van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis, dan moet dus nog worden beslist of deze van dien aard zijn, dat zij beletten dat het feit aan de verdachte wordt toegerekend. Volgens De Hullu (zie J. de Hullu, Materieel strafrecht, tweede druk, p. 346) leidt de wettekst tot drie relevante vragen voor de strafrechter: 1. Was er ten tijde van het begaan van het strafbare feit sprake van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens van de verdachte? Zo ja, 2. is causaal verband tussen de stoornis en het strafbare feit voldoende aannemelijk? Zo ja, 3. welk oordeel moet - gelet op de eerste twee vragen én gelet op alle omstandigheden van de casus - over de toerekening worden gegeven. Zie ook Noyon-Langemeijer-Remmelink, Het Wetboek van Strafrecht, art. 39 Sr, aant. 9, suppl. 112.

193. Ik begrijp de overwegingen van het Hof ten aanzien van de strafbaarheid van de verdachte en de grondslag van de maatregel aldus, dat het Hof heeft geoordeeld 1. dat de verdachte ten tijde van het plegen van de feiten lijdende was aan een gebrekkige ontwikkeling van haar geestvermogens, 2. dat aannemelijk is dat er een causaal verband bestaat tussen deze psychische stoornis en de bewezenverklaarde feiten, maar 3. dat het als gevolg van de ontkenning van de strafbare feiten door verdachte niet mogelijk is een uitspraak te doen over de vraag in welke mate het bewezenverklaarde aan verdachte kan worden toegerekend. Dat zijn gelet op de conclusies van het multidisciplinair onderzoek van de persoon van verdachte en hetgeen daarover door de deskundigen is verklaard, geen onbegrijpelijke conclusies.

194. Vervolgens is het Hof op grond van deze gegevens tot de slotsom gekomen dat dit betekent, dat er bij de strafoplegging van moet worden uitgegaan dat verdachte volledig toerekeningsvatbaar is en dat de vraag of de op te leggen straf niet in strijd komt met de mate van schuld hier niet speelt. Die conclusie lijkt mij in zoverre niet juist, dat wat het Hof vaststelt over de gebrekkige ontwikkeling van de geestvermogens bij verdachte als grondslag voor het opleggen van de tbs, betekent dat er wel degelijk rekening moet worden gehouden met de mogelijkheid dat een eventueel op te leggen straf met dat beginsel in strijd komt. Probleem is echter dat bij gebrek aan gegevens over de mate waarin de stoornis de toerekeningsvatbaarheid van verdachte heeft beïnvloed, niet kan worden vastgesteld of en in welke mate dat het geval is. Nu het Hof bij de strafoplegging om die reden met een eventuele verminderde toerekeningsvatbaarheid geen rekening kon houden, geeft de overweging dat niets anders rest dan van een volledig toerekeningsvatbare verdachte uit te gaan, geen blijk van een verkeerde rechtsopvatting en is zij evenmin onbegrijpelijk.

195. Daar komt nog bij dat de hierboven weergegeven overweging dat in het Nederlandse strafrecht het beginsel straf naar de mate van schuld niet geldt, gelezen in samenhang met de redenen die het Hof geeft voor de oplegging van een levenslange gevangenisstraf, aldus moeten worden begrepen dat een eventuele verminderde toerekeningsvatbaarheid geen aanleiding zou hebben gegeven om een minder zware straf op te leggen.

196. De eerste klacht van het middel faalt.

197. In het middel wordt vervolgens geklaagd dat het Hof ten onrechte de (proces)houding van de verdachte als argument heeft gebruikt om (ook) tbs met dwangverpleging op te leggen. Gesteld wordt dat de opmerking van de verdachte dat zij slechts zou willen meewerken aan een aanvullend onderzoek door dezelfde gedragsdeskundigen van het Pieter Baan Centrum, door het Hof ten onrechte is opgevat als een weigering mee te werken een aanvullend onderzoek en dat het Hof deze weigering ten onrechte (mede) ten grondslag heeft gelegd aan de oplegging van tbs met dwangverpleging. Dit zou bovendien onbegrijpelijk zijn, omdat het Hof op 15 maart 2004 heeft overwogen dat het een aanvullend onderzoek niet noodzakelijk achtte. omdat de verdachte hieraan slechts zou willen mee werken indien het onderzoek zou worden verricht door dezelfde gedragskundigen van het Pieter Baan Centrum, wier oordeel door het OM wordt betwist. Voorts zou onbegrijpelijk zijn dat het Hof - met het oog op de aan het strafprocesrecht ten grondslag liggende notie van tegenspraak - niet reeds op 15 maart 2004 als zijn oordeel heeft uitgesproken dat het standpunt van de verdachte wordt geïnterpreteerd als een weigering medewerking te verlenen aan een aanvullend onderzoek. Tenslotte wordt opgemerkt dat de overweging van het Hof, dat de verdachte wist dat zij door een nader onderzoek door dezelfde gedragskundigen weinig risico zou lopen, feitelijke grondslag mist. Het oordeel dat een nader onderzoek door deze gedragskundigen geen meerwaarde zou hebben zou onbegrijpelijk zijn, nu dat oordeel niet kan worden uitgesproken zonder te weten wat de resultaten van een nader onderzoek zouden (kunnen) zijn. Voorzover het Hof bedoeld heeft dat verdachte met manipulatieve gedragingen de uitkomsten van een dergelijk onderzoek zou beïnvloeden, valt niet in te zien waarom dat bij een onderzoek door andere deskundigen (geringer in getal en met een in tijd en intensiteit beperkter onderzoek dan een onderzoek door het Pieter Baan Centrum) anders zou zijn.

198. Bij de beoordeling van deze klachten dient te worden vooropgesteld dat in casu is voldaan aan het vereiste van de artikelen 37a lid 3 jo art. 37 lid 2 Sr; het Hof heeft zich een met redenen omkleed, gedagtekend en ondertekend advies doen overleggen van ten minste twee gedragsdeskundigen van verschillende disciplines - waaronder een psychiater - die de betrokkene hebben onderzocht. Aan de orde is dus niet de vraag of het Hof de opmerking van de verdachte dat zij slechts wilde meewerken aan een aanvullend onderzoek door dezelfde gedragsdeskundigen van het Pieter Baan Centrum al dan niet terecht en/of begrijpelijk heeft opgevat als weigering mee te werken aan een onderzoek als bedoeld in art. 37a lid 3 Sr jo art. 37 lid 3 Sr. Het Hof heeft, anders dan in het middel wordt betoogd, de weigering van verdachte aan een ander onderzoek mee te werken niet ten grondslag gelegd aan zijn beslissing de maatregel op te leggen, maar heeft overwogen dat de weigering om mee te werken aan een nader onderzoek dat mogelijk meer uitsluitsel zou geven over de aard van de stoornis en het verband tussen die stoornis en de tenlastegelegde levensdelicten, niet in de weg kan staan aan het opleggen van een tbs met dwangverpleging.

199. De overwegingen van het Hof met betrekking tot de proceshouding van de verdachte zijn mijns inziens ook niet onbegrijpelijk. Blijkens zijn overwegingen ten aanzien van de strafbaarheid van de verdachte is het Hof van oordeel dat de gedragsdeskundigen van het Pieter Baan Centrum er niet in zijn geslaagd om diepgaand in de persoon van de verdachte door te dringen en haar persoonlijkheid adequaat te beschrijven (zie 14.7 van het arrest). In het licht hiervan is het oordeel van het Hof, dat de opmerking van de verdachte dat zij slechts zou willen meewerken aan een aanvullend onderzoek door dezelfde gedragsdeskundigen van het Pieter Baan Centrum, moet worden opgevat als een weigering mee te werken aan een aanvullend onderzoek en dat een dergelijk onderzoek geen meerwaarde zou hebben, zeker niet onbegrijpelijk. (Zie ten aanzien van een weigering mee te werken aan een persoonlijkheidsonderzoek ook de conclusie van mijn ambtgenoot Machielse van 7 juni 2005, LJN: AT310 onder 3.2, waarin hij de vergelijking maakt met een weigering mee te werken aan een ademanalyse of een bloedproef te ondergaan; ook daar is sprake van een weigering als de verdachte de voorwaarden wil dicteren die vervuld moeten zijn wil hij meewerken, zie HR 9 september 1986, NJ 1987, 303 en HR 20 oktober 1987, NJ 1988, 447.)

200. Blijkens het proces-verbaal van de zitting van 15 maart 2004 heeft de voorzitter de verdediging gevraagd of het Hof op basis van de door de verdachte aan een nader onderzoek gestelde voorwaarden mag concluderen dat het uitvoeren van een nader onderzoek, op te dragen aan andere gedragskundigen dan de gedragsdeskundigen die de verdachte al eerder in het Pieter Baan Centrum hebben onderzocht, zal afstuiten op de weigering van de verdachte aan een dergelijk onderzoek haar medewerking te verlenen. Hierop deelde de raadsman mede dat deze conclusie juist is. Vervolgens zet het Hof uiteen dat het een nader gedragskundig onderzoek niet noodzakelijk acht, gelet op het standpunt van de verdediging dat de verdachte alleen medewerking zal verlenen aan een aanvullend onderzoek door dezelfde gedragskundigen van het Pieter Baan Centrum en het standpunt van het Openbaar Ministerie dat het oordeel van deze gedragsdeskundigen wordt betwist.

201. De klacht dat het Hof met het oog op de aan het strafprocesrecht ten grondslag liggende notie van tegenspraak reeds op 15 maart 2004 had moeten uitspreken dat het standpunt van de verdachte wordt geïnterpreteerd als een weigering mee te werken aan een aanvullend onderzoek, begrijp ik niet. Nog daargelaten dat de rechter niet verplicht is van te voren aan te geven welke factoren hij voor de eventuele oplegging van een tbs van belang zal achten, heeft het Hof toch juist nog aan de verdediging gevraagd of haar standpunt zo mocht worden uitgelegd dat de verdachte zou weigeren mee te werken aan een nader onderzoek, op te dragen aan andere gedragsdeskundigen en heeft het toch ook direct op 15 maart 2004 beslist over de vraag of een nader onderzoek dan nog wel zin zou hebben?

202. Ook de tweede klacht faalt naar mijn mening.

203. In de derde klacht richt het middel zich tegen het opleggen van de combinatie van de tbs met dwangverpleging en de levenslange gevangenisstraf. Deze combinatie zou in strijd zijn met het wettelijk systeem. Ter onderbouwing van dit standpunt wordt in de toelichting op deze klacht gewezen op het feit dat art. 42 Penitentiaire maatregel (plaatsing van een veroordeelde tot gevangenisstraf die tevens de maatregel van tbs met dwangverpleging is opgelegd, geschiedt in beginsel nadat een derde van de vrijheidsstraf ten uitvoer is gelegd) niet kan worden toegepast ingeval van levenslange gevangenisstraf. Voorts zou de combinatie van de sancties er op neer komen dat de verdachte geen aanspraak kan maken op behandeling, hetgeen in strijd zou zijn met (onder meer) art. 37c Sr. Bovendien voorziet de wet niet in een voorwaardelijke tbs, zoals door het Hof wordt beoogd blijkens zijn overweging dat de verdachte, indien de levenslange gevangenisstraf door gratiëring zou worden omgezet in een tijdelijke gevangenisstraf, aansluitend verpleegd zou moeten worden. Strijd is er volgens de klacht ook met de Gratiewet; het Hof heeft zich zonder rechtsgrond begeven op een terrein waar niet de rechter, maar de Minister van Justitie beslissingsbevoegdheid heeft. Tenslotte zouden de doelen van de opgelegde straf en maatregel elkaar uitsluiten nu de levenslange gevangenisstraf streeft naar definitieve uitsluiting uit de maatschappij, terwijl tbs is gericht op terugkeer in de samenleving.

204. Het eerste argument dat het middel aanvoert tegen deze combinatie is dat art. 42 Penitentiaire maatregel, dat regelt op welk tijdstip een veroordeelde tot een zogenaamd combinatievonnis in een tbs-inrichting wordt geplaatst, niet is toe te passen als de tbs naast een levenslange gevangenisstraf wordt opgelegd. De hoofdregel is immers dat plaatsing geschiedt nadat een derde deel van de gevangenisstraf is ondergaan en bij een levenslange gevangenisstraf is dat moment niet te bepalen. Dat is mijns inziens geen sterk argument. In art. 42 wordt een regel gegeven voor de tenuitvoerlegging van de tbs in gevallen waarin een tijdelijke gevangenisstraf naast de tbs is opgelegd. Daaruit kan niet worden afgeleid dat de wetgever ervan is uitgegaan dat de combinatie van tbs en levenslange gevangenisstraf is uitgesloten. Juist vanwege de onbepaaldheid van het eventuele moment van ingang van de tbs - afhankelijk van de vraag of ter zake van de levenslange gevangenisstraf gratie wordt verleend en zo ja, in hoeveel jaren de straf wordt omgezet - is er geen regeling te geven voor het tijdstip waarop in beginsel met de executie van de tbs een aanvang zal worden genomen. Dat verklaart het ontbreken van een bepaling over de aanvang van de tenuitvoerlegging van de tbs naast een levenslange gevangenisstraf.

205. Verder is in het probleem van het tijdstip waarop met de tenuitvoerlegging van de tbs een aanvang kan worden gemaakt in die zin voorzien, dat het Hof met toepassing van de in artikel 37b lid 2 Sr toegekende bevoegdheid in de uitspraak een advies op te nemen omtrent het tijdstip waarop de tbs met dwangverpleging dient aan te vangen, heeft geadviseerd "eerst" de gehele gevangenisstraf ten uitvoer te leggen.

206. Dit laatste zou in strijd zijn met art. 37c lid 2 Sr dat een recht op behandeling omvat. Die stelling lijkt mij niet juist. Art. 37c lid 2 is van toepassing zodra met de tenuitvoerlegging van de tbs met dwangverpleging aan aanvang is gemaakt, maar ziet niet op de vraag wanneer met de tenuitvoerlegging van de tbs een aanvang te maken. Voor dat probleem bevat art. 13 lid 2 Sr, waarin wordt bepaald dat ingeval van een combinatievonnis (gevangenisstraf plus tbs) regelmatig wordt beoordeeld of de veroordeelde tijdens zijn straftijd in een tbs-inrichting dient te worden geplaatst, een voorziening die ook van toepassing is op levenslange gevangenisstraf.

207. De daarop volgende klacht dat de wet niet voorziet in een voorwaardelijke tbs en dat het arrest van het Hof er feitelijk op neerkomt dat de tbs met verpleging voorwaardelijk is opgelegd, treft evenmin doel. De Minister van Justitie beslist over het tijdstip waarop de tenuitvoerlegging van de tbs een aanvang neemt en hij is daarbij niet gebonden aan het advies van het Hof. Dat betekent dat de tbs ook ten uitvoer kan worden gelegd hoewel ter zake van de levenslange gevangenisstraf geen gratie is verleend.

208. Ook de klacht dat er sprake zou zijn van strijd met de Gratiewet omdat het Hof zich ten onrechte heeft begeven op een terrein waar niet de rechter, maar de Minister van Justitie beslissingsbevoegdheid heeft, is niet gegrond. Er zijn diverse scenario's denkbaar - bijvoorbeeld gratie ten aanzien van de levenslange gevangenisstraf, teneinde met de tenuitvoerlegging van de tbs een aanvang te maken of met omzetting van de tbs met dwangverpleging in een tbs met voorwaarden - en één daarvan is dat aan de verdachte gratie wordt verleend ten aanzien van de levenslange gevangenisstraf en de tbs met dwangverpleging (zie art. 558 lid 3 Sv). Van strijd met de Gratiewet is dan ook geen sprake.

209. De klacht dat de doelen van de opgelegde straf en maatregel elkaar uitsluiten, is evenmin gegrond. Met levenslange gevangenisstraf wordt niet de definitieve uitsluiting uit de maatschappij nagestreefd, nagestreefd wordt die mogelijk te maken voor zover en zolang daarmee een met de strafrechtstoepassing na te streven doel wordt gediend. De tbs is weliswaar gericht op terugkeer in de samenleving, maar dan onder de voorwaarde dat er geen onaanvaardbare recidiverisico's aanwezig zijn. Door naast de levenslange gevangenisstraf een tbs met dwangverpleging op te leggen heeft het Hof - anders dan in de klacht wordt gesteld - niet de bedoeling gehad om terugkeer van de verdachte in de samenleving in geval van gratie te voorkomen. De strekking is te voorkomen dat de verdachte onbehandeld terug zou keren in de samenleving. Van strijd met art. 2 Beginselenwet verpleging ter beschikking gestelden is - anders dan in de klacht kennelijk wordt betoogd - dan ook geen sprake.

210. De derde klacht van het middel faalt ook.

211. Tenslotte wordt in de vierde klacht van het middel gesteld dat de combinatie van tbs met dwangverpleging en levenslange gevangenisstraf in strijd zou zijn met art. 3 en 5 EVRM en art. 7 IVBPR.

212. In zijn arrest van 29 juni 1999, NJ 1999, 619 heeft de Hoge Raad geoordeeld dat de stelling dat de combinatie van een lange gevangenisstraf met tbs en de in die zaak door het Hof geadviseerde executievolgorde - tbs aanvangen na tweederde gevangenisstraf - een "inhuman" en "degrading treatment" opleveren in de zin van art. 3 EVRM en 7 IVBPR, geen steun vindt in het recht. In de zaak die heeft geleid tot het arrest van de Hoge Raad van 9 maart 1999, NJ 1999, 435 was een levenslange gevangenisstraf opgelegd. Ook de oplegging van deze straf achtte de Hoge Raad niet in strijd met art. 3 EVRM. Ik zie niet in waarom dit anders zou zijn wanneer het - zoals in onderhavig geval - gaat om een combinatie van een levenslange gevangenisstraf met tbs. Ik wijs er nogmaals op dat ingevolge art. 13 lid 2 Sr regelmatig zal worden beoordeeld of de verdachte tijdens haar straftijd in een tbs-inrichting dient te worden geplaatst en dat de Minister van Justitie er op toe ziet dat zij, indien nodig en gewenst, wordt behandeld.

213. In laatstgenoemd arrest bepaalde de Hoge Raad (d.m.v. verwijzing naar de conclusie van mijn toenmalige ambtgenoot Jörg) tevens dat de oplegging van levenslange gevangenisstraf niet in strijd is met art. 5 lid 4 EVRM, ingevolge welke bepaling een ieder, wie door arrestatie of detentie zijn vrijheid is ontnomen, het recht heeft voorziening te vragen bij het gerecht opdat dit spoedig beslist over de rechtmatigheid van zijn detentie en zijn invrijheidstelling beveelt, indien de detentie onrechtmatig is. Van strijd met art. 5 lid 4 EVRM is in geval van levenslange gevangenisstraf geen sprake omdat de veroordeelde altijd de mogelijkheid heeft de rechtmatigheid van de (verdere) tenuitvoerlegging van de gevangenisstraf ter toetsing van de civiele rechter te brengen, dan wel om dienaangaande van zijn recht om gratieverzoeken in te dienen gebruik te maken, terwijl voorts de Staat ambtshalve toetst of die gevangenisstraf moet worden omgezet in een tijdelijke gevangenisstraf, waardoor de veroordeelde voor vervroegde invrijheidstelling in aanmerking komt (zie de conclusie voor Hoge Raad van 9 maart 1999, NJ 1999, 435, nr. 24).

214. De omstandigheid dat in deze zaak de levenslange gevangenisstraf is gecombineerd met een tbs met bevel tot verpleging van overheidswege maakt dat niet anders. Zoals ik hierboven al uiteen heb gezet, is ook bij deze combinatie algehele gratiëring mogelijk. Ten aanzien van de levenslange gevangenisstraf is er ook in dit geval de mogelijkheid van een kort geding en ten aanzien van de tbs zijn alle mogelijkheden tot rechterlijke toetsing - waaronder de procedure tot al dan niet verlenging om de één of twee jaar - van toepassing. Wat dat betreft is er geen verschil tussen deze uitspraak en de uitspraak waarin een tijdelijke gevangenisstraf met tbs is opgelegd.

215. Ook deze klacht faalt.

216. Het middel faalt in al zijn onderdelen.

217. Ik heb ook overigens geen gronden voor cassatie aangetroffen. Daarom concludeer ik dat de Hoge Raad het beroep zal verwerpen.

plv.

1 Of die conclusie door het Hof kon worden getrokken komt aan de orde bij de bespreking van het vierde middel.