Parket bij de Hoge Raad, 09-04-2010, BL1127, 08/00218

08/00218

mr De Vries Lentsch-Kostense

Zitting 29 januari 2010

1. Thans eiseres tot cassatie (verder: [eiseres]) heeft tezamen met haar zoon, thans verweerder in cassatie (verder: [verweerder]), in maatschapsverband een veehouderij geëxploiteerd. De maatschap is door opzegging door [verweerder] per 1 mei 1992 ontbonden. Partijen kunnen het niet eens worden over de (financiële) afwikkeling. In het onderhavige geding, dat in 1997 is aangevangen, gaat het in cassatie nog slechts om de landerijen die [eiseres] in 1983 in eigendom heeft verworven en die zij na de ontbinding van de maatschap aan een derde in eigendom heeft overgedragen. Daarbij is aan de orde of [eiseres] de economische eigendom van deze landerijen in de maatschap heeft ingebracht, en zo ja, welke datum dan in het kader van de financiële afwikkeling (de verdeling van de maatschap) als peildatum voor de waardering van deze landerijen heeft te gelden. Het hof heeft geoordeeld dat het (in beginsel) gaat om de waarde op de datum van vereffening (doch dat in casu de door [eiseres] gerealiseerde verkoopprijs als uitgangspunt kan worden genomen).

Het principale cassatiemiddel betoogt dat het gaat om de waarde op de datum van ontbinding, in welk verband ook wordt geklaagd dat het hof de grenzen van de rechtsstrijd te buiten is gegaan. Dit middel richt zich voorts tegen 's hofs oordeel dat de economische eigendom van de landerijen in de maatschap is ingebracht, in welk verband het middel opkomt tegen 's hofs oordeel omtrent de bewijslast (bewijslastomkering) en voorts klaagt dat [eiseres] niet in de gelegenheid is gesteld tegenbewijs te leveren.

Het incidentele middel, dat is ingesteld onder de voorwaarde dat het principale beroep niet slaagt, komt op tegen 's hofs oordeel dat [verweerder] geen voor vergoeding in aanmerking komende schade lijdt doordat de landerijen vóór de vereffening zijn verkocht.

2. Tussen partijen staat onder meer en voor zover in cassatie van belang het volgende vast (zie voor een volledig overzicht van de feiten rov. 1 onder a-l van het vonnis van de rechtbank Groningen van 9 juli 1999 juncto rov. 7 van het (tussen)arrest van het gerechtshof Leeuwarden van 30 oktober 2002):

i) [Verweerder] is met zijn vader [betrokkene 1] met ingang van 1 februari 1975 voor onbepaalde tijd een maatschap aangegaan die ten doel had het gezamenlijk uitoefenen van het veehouderijbedrijf op de boerderij aan de [a-straat 1] te [plaats].

ii) [Betrokkene 1] heeft in de maatschap ingebracht het gebruik van de door hem gepachte boerenbehuizing, veestallen en ongeveer 22 ha land, staande en gelegen onder [plaats] en voorts het gebruik van de gehele veestapel en van zijn gehele bedrijfsinventaris, alsmede zijn kennis en zoveel arbeid en vlijt als hij zelf zal wensen. [Verweerder] bracht in zijn volle kennis, arbeid en vlijt.

iii) In artikel 2 van bedoelde overeenkomst is bepaald dat ieder der vennoten bevoegd is te allen tijde de maatschap te doen eindigen door opzegging aan de andere vennoot bij aangetekend schrijven, of deurwaardersexploot met inachtneming van een termijn van ten minste zes maanden voor het einde van ieder boekjaar, dat eindigt op 30 april.

iv) Bij vonnis van 28 oktober 1983 heeft de rechtbank te Groningen in een onteigeningsprocedure van de gemeente Zuidhorn tegen o.a. [betrokkene 1] de aan hem toekomende schadeloosstelling (ter zake van zowel vermogens- als inkomensschade) bepaald op een bedrag van f 66.020,40 en daarnaast (onder meer) de gemeente gelast hem voor een prijs van f 15.000,- per ha vrij op naam per 1 november 1983 pachtvrij te leveren de percelen thans kadastraal bekend gemeente Zuidhorn, sectie [A]. nrs [001] (0.82.80 ha), [002] (0.60.20 ha), [003] (2.29.20 ha) en [004] (1.32.00 ha), in totaal 5.04.20 ha (hierna ook: de landerijen).

v) [Betrokkene 1] is op 18 november 1983 overleden. Bij testament heeft hij het levenslang vruchtgebruik van zijn gehele nalatenschap aan zijn echtgenote [eiseres] - met wie hij in algehele gemeenschap van goederen was gehuwd - gelegateerd en zijn vier kinderen - onder wie [verweerder] - tot zijn enig erfgenamen benoemd onder bezwaar van voormeld vruchtgebruik.

vi) [Verweerder] en [eiseres] hebben vervolgens mondeling een maatschapsovereenkomst gesloten voor het gezamenlijk uitoefenen van het veehouderijbedrijf. De winst werd daarbij tussen [verweerder] en [eiseres] aanvankelijk verdeeld in de verhouding 50:50 en later 60:40.

vii) Op 3 april 1984 heeft [eiseres] de landerijen in eigendom verkregen.

viii) Bij aangetekend schrijven d.d. 31 oktober 1991 heeft [verweerder] de maatschapsovereenkomst met [eiseres] opgezegd tegen 1 mei 1992.

ix) [Eiseres] heeft op 4 december 1997 aan [B] B.V. te [plaats] de landerijen verkocht voor een bedrag van f 1.361.340,- exclusief BTW. Bij akte d.d. 23 januari 1998 zijn de percelen aan deze vennootschap geleverd.

3. Bij exploot van 7 mei 1997 heeft [verweerder] [eiseres] gedagvaard voor de rechtbank Groningen. [Verweerder] heeft, voor zover in cassatie nog van belang, oorspronkelijk gevorderd [eiseres] te veroordelen mee te werken aan het verlijden van een notariële akte waarbij de eigendom van de landerijen mede ten name van [verweerder] worden gesteld. Nadat [verweerder] was gebleken dat [eiseres] de litigieuze landerijen had verkocht, heeft [verweerder] zijn vordering gewijzigd in dier voege dat hij vordert dat de rechtbank voor recht zal verklaren dat [eiseres] gehouden is de opbrengst ad f 1.361.340,- van de landerijen in te brengen in de maatschap zoals deze tussen partijen dient te worden gescheiden en gedeeld en dat met dit saldo rekening wordt gehouden bij de te plegen scheiding en deling en het opstellen van de slotbalans van de maatschap per 1 mei 1992. Voorts heeft [verweerder] - in verband de verkoop van de landerijen door [eiseres] - zijn eis vermeerderd met een vordering tot schadevergoeding, op te maken bij staat, ter zake van wanprestatie c.q. onrechtmatige daad.

[Eiseres] heeft verweer gevoerd en een reconventionele vordering ingesteld die in cassatie geen rol speelt.

4. Bij tussenvonnis van 9 juli 1999 heeft de rechtbank overwogen dat de vordering van [verweerder] met betrekking tot de inbreng van de opbrengst van de landerijen, welke vordering [verweerder] baseerde op het onteigeningsvonnis van 28 oktober 1983, moet worden afgewezen en voorts dat de vordering tot schadevergoeding voor directe afwijzing gereed ligt.

In het dictum van haar vonnis heeft de rechtbank de litigieuze vorderingen evenwel niet afgewezen. Gelet op de overige vorderingen van [verweerder] en [eiseres], die in cassatie geen rol meer spelen, heeft de rechtbank onder aanhouding van iedere verdere beslissing een comparitie van partijen gelast nadat zij een drietal vorderingen van [verweerder], die in cassatie evenmin een rol spelen, had toegewezen en nadat zij zich onbevoegd had verklaard kennis te nemen van een reconventionele vordering van [eiseres] en zij in zoverre de zaak naar de kantonrechter had verwezen.

5. Op het door [verweerder] ingestelde hoger beroep heeft het hof Leeuwarden bij arrest van 30 oktober 2002 ter zake van de vordering van [verweerder] met betrekking tot de inbreng van de opbrengst van de landerijen (en tot schadevergoeding) vooropgesteld dat [verweerder] zijn vordering in hoger beroep - anders dan in eerste aanleg - hierop baseert dat de landerijen de economische eigendom van de maatschap zijn geworden. Het hof heeft daaromtrent - na de stellingen van [verweerder] en de weren van [eiseres] te hebben weergegeven - in rechtsoverweging 11 overwogen als volgt.

Nu [verweerder] zijn onderhavige vordering grotendeels hierop baseert dat het door [betrokkene 1] - bij wijze van voorschot ter zake van onteigening - te veel ontvangen bedrag ad ƒ 69.429,60 door [eiseres] is terugbetaald uit het maatschapsvermogen (anders gezegd: dat [eiseres] de aankoop van de landerijen met geld van de maatschap heeft gefinancierd), terwijl [eiseres] dit betwist, rust de bewijslast ter zake van deze betaling ingevolge art. 177 (oud) Rv. in beginsel op hem. Het hof ziet echter op grond van de eisen van redelijkheid en billijkheid aanleiding om de bewijslast om te keren, en wel op grond van de volgende omstandigheden. Uit de bedrijfsbalans per 1 mei 1993 en 30 april 1994 (productie ter gelegenheid van het pleidooi) blijkt dat de landerijen staan vermeld bij de activa van de maatschap, hetgeen een aanwijzing vormt voor de juistheid van de stelling van [verweerder]. Voorts staat tussen partijen vast dat de administratie betreffende de maatschap zich bevindt bij [eiseres]. Bovendien moet het voor [eiseres] eenvoudiger zijn om te bewijzen dat zij de landerijen met geld uit eigen vermogen heeft betaald, dan dat het voor [verweerder] is om te bewijzen dat [eiseres] de landerijen niet met eigen geld heeft gefinancierd. Nu [eiseres] ter zake uitdrukkelijk een bewijsaanbod had gedaan, zal het hof haar in de gelegenheid stellen om bedoeld bewijs te leveren.

Ten slotte heeft het hof in het dictum van zijn arrest met betrekking tot de overige vorderingen, die in cassatie geen rol spelen, het vonnis van de rechtbank gedeeltelijk bekrachtigd en gedeeltelijk vernietigd en de zaak wat betreft de reconventionele vordering van [eiseres] teruggewezen naar de rechtbank. Het hof heeft met betrekking tot de vordering van [verweerder] tot inbreng van de opbrengst van de landerijen en de vordering tot schadevergoeding - onder aanhouding van iedere verdere beslissing - [eiseres] opgedragen feiten en omstandigheden te bewijzen waaruit volgt dat zij de litigieuze landerijen heeft betaald uit eigen vermogen, althans uit het vermogen van de (ten gevolge van het overlijden van [betrokkene 1]) ontbonden doch nog niet gescheiden en gedeelde huwelijksgoederengemeenschap.

7. Bij arrest van 29 september 2004 heeft het hof overwogen dat [eiseres] - anders dan [verweerder] - heeft aangegeven geen feitelijke instantie te willen verliezen, zodat het hof de zaak naar de rechtbank zal terugwijzen met inachtneming van hetgeen het hof ter zake van de desbetreffende vorderingen zal overwegen. Het hof overwoog met betrekking tot de vordering tot inbreng en de vordering tot schadevergoeding als volgt.

Het hof heeft [eiseres] opgedragen te bewijzen dat zij de litigieuze landerijen ad f 74.535,- heeft betaald uit privé-vermogen. [Verweerder] heeft erkend dat de koopprijs van de litigieuze landerijen in verband met een gedeeltelijke verrekening neerkwam op een bedrag van f 61.994,54 van de totale koopprijs van f 74.535,-. [Eiseres] is naar het oordeel van het hof niet erin geslaagd te bewijzen dat zij - wat betreft het thans aan de orde zijnde bedrag - de litigieuze gronden uit privé-vermogen heeft gefinancierd. Derhalve dient ervan te worden uitgegaan dat [eiseres] een bedrag van f 61.994,54 van de totale koopprijs van f 74.535,- met maatschapsvermogen heeft gefinancierd. Nu gesteld noch gebleken is dat [eiseres] al dan niet krachtens overeenkomst met [verweerder] gerechtigd was om de aankoop van de landerijen geheel of gedeeltelijk met maatschapsvermogen te financieren, heeft zij terzake jegens de maatschap een schuld van f 61.994,54, hetgeen overeenkomt met een bedrag van € 28.131,90. Ten aanzien van de door [eiseres] betwiste stelling van [verweerder] dat de economische eigendom van de litigieuze landerijen tot het maatschapsvermogen behoorde, overweegt het hof als volgt:

"15. (..) Nu de betreffende landerijen, zoals hiervoor overwogen, grotendeels met maatschapsvermogen zijn gefinancierd, en de waarde van de bewuste 4.96.90 ha. land ad f 74.535,- vanaf het boekjaar 1983/1984 werd vermeld onder de activa van de maatschapsbalans, en nu de maatschap voor de betreffende landerijen een extra hoeveelheid melkquotum heeft aangevraagd en verkregen, en nu voorts [verweerder] onweersproken heeft gesteld dat de kosten die samenhingen met genoemde landerijen, zoals onroerende zaakbelasting en afschrijvingen, ten laste kwamen van de maatschap, heeft [eiseres] naar het oordeel van het hof de economische eigendom van de landerijen in de maatschap ingebracht.

(..)

18. Nu de economische eigendom van de landerijen behoorde tot het bedrijfsvermogen van de inmiddels ontbonden maatschap, dient [eiseres] de waardevermeerdering die de landerijen gedurende het bestaan van de maatschap hebben ondergaan, te vergoeden aan de maatschap. Daarbij dient in beginsel te worden uitgegaan van de waarde van de grond op het moment van de vereffening van de maatschap, doch nu [eiseres] de betreffende percelen reeds op een eerder tijdstip heeft verkocht, brengen naar het oordeel van het hof de redelijkheid en billijkheid mee dat de door [eiseres] gerealiseerde verkooprijs ad f 1.361.340,- exclusief BTW tot uitgangspunt wordt genomen. Derhalve dient [eiseres] uit dien hoofde f 1.286.805,- exclusief BTW (de verkoopprijs ad f 1.361.340,- minus de aankooprijs ad f 74.535,-), hetgeen overeenkomt met een bedrag van € 583.926,65 exclusief BTW, aan de maatschap te vergoeden.

(...)

21. Nu de economische eigendom van de litigieuze landerijen behoorde tot het bedrijfsvermogen van de inmiddels ontbonden maatschap, was [eiseres] niet gerechtigd om - zoals zij heeft gedaan - de betreffende grond te verkopen vóórdat vereffening van de maatschap heeft plaatsgevonden. Indien en voor zover [verweerder] schade lijdt doordat de maatschap ten tijde van de vereffening niet beschikt over de waarde die de grond op dat moment heeft, is [eiseres] dan ook verplicht om deze aan [verweerder] te vergoeden. Aangezien, zoals hiervoor in rechtsoverweging 18 overwogen, [eiseres] de volledige waardestijging van de grond tot het moment van de verkoop ten bedrage van f 1.286.805 (€ 583.926,65) exclusief BTW bij de vereffening van de maatschap dient in te brengen, en voorts [verweerder] niet heeft gesteld dat de schade hierin bestaat dat de grond inmiddels méér waard is geworden dan de door [eiseres] gerealiseerde verkoopprijs ad f 1.361.340,- exclusief BTW, lijdt [verweerder] echter geen schade die voor vergoeding in aanmerking komt.

9. [Eiseres] heeft vervolgens hoger beroep ingesteld van de vonnissen van 9 juli 1999, 21 december 2005 en 19 juli 2006.

Bij eindarrest van 5 september 2007 heeft het hof [eiseres] niet-ontvankelijk verklaard in haar appel tegen het vonnis van 9 juli 1999. Voorts heeft het hof de vonnissen van 21 december 2005 en 19 juli 2006 vernietigd voor zover daarin de wettelijke rente over het door [eiseres] in te brengen bedrag ad € 612.058,55 exclusief BTW vanaf 23 januari 1998 tot aan de dag van inbreng wordt toegewezen (in welk verband het hof in rechtsoverweging 5.2 heeft overwogen dat bij de scheiding en deling van het maatschapsvermogen de genoten rente over het bedrag van € 583.926,65 op de voet van art. 3:172 BW moet worden meegenomen), en heeft het hof voor het overige de vonnissen waarvan beroep bekrachtigd. Opnieuw recht doende heeft het hof voor recht verklaard dat [eiseres] is gehouden de opbrengst van de landerijen ad € 612.058,55 exclusief BTW in te brengen in de maatschap (het aankoopbedrag van € 28.131,90 voor zover door de maatschap gefinancierd plus de waardevermeerdering van € 583.926,65 die de percelen gedurende het bestaan van de maatschap hebben ondergaan).

Middelonderdeel 1 - Bewijslastomkering

12. Middelonderdeel 1 keert zich met vier onderdelen (genummerd 1.a-1.d) tegen rechtsoverweging 11 van het arrest van 30 oktober 2002, waar het hof overwoog dat op grond van de redelijkheid en billijkheid de bewijslast met betrekking tot de stelling van [verweerder] dat het door [betrokkene 1] (bij wijze van voorschot) te veel ontvangen bedrag ad f 69.429,60 door [eiseres] is terugbetaald uit het maatschapsvermogen, weliswaar ingevolge art. 177 (oud) Rv. in beginsel op [verweerder] rust, doch dat in het onderhavige geval de eisen van redelijkheid en billijkheid meebrengen dat [eiseres] dient te bewijzen dat zij de landerijen met geld uit eigen vermogen heeft betaald.

Middelonderdeel 1.a klaagt dat het hof (i) onvoldoende omstandigheden heeft vastgesteld die een omkering van de bewijslast rechtvaardigen, en (ii) onvoldoende inzicht heeft gegeven in de gedachtegang die het hof tot de bewijslastomkering heeft geleid. Middelonderdeel 1.b bevat een uitwerking van deze klacht en voert aan dat het hof heeft miskend dat het feit dat aan bepaalde stukken een aanwijzing van juistheid van de in het geding zijnde stelling valt te ontlenen, onvoldoende is (in het algemeen, althans zonder enige bijzondere redengeving) om de bewijslast om te keren. Middelonderdeel 1.c voert aan dat de overige door het hof aangedragen omstandigheden - die erop neerkomen dat [eiseres] in een betere positie is om het bewijs te leveren - 's hofs oordeel niet kunnen dragen. Waar zelfs bewijsnood op zichzelf onvoldoende reden vormt om de bewijslast om te keren, valt - aldus dit middelonderdeel - niet in te zien dat en waarom in het onderhavige geval - waarin de ene partij beter in staat is tot bewijslevering dan de andere - wél voldoende reden kan bestaan tot het omkeren van de bewijslast. Middelonderdeel 1.d klaagt dat voor zover het hof voorts aan zijn oordeel ten grondslag heeft gelegd dat [eiseres] een aanbod tot bewijslevering heeft gedaan, geldt dat daarin geen rechtvaardiging kan worden gevonden voor het omdraaien van de bewijslast.

13. Bij de beoordeling van dit middelonderdeel moet het volgende worden vooropgesteld.

Ter zake van beslissingen om in afwijking van de hoofdregel van art. 177 (oud) Rv., thans art. 150 Rv., op de voet van de slotzinsnede van deze bepaling de bewijslast om te keren op grond van de eisen van redelijkheid en billijkheid, geldt geen verzwaarde motiveringsplicht. Uit de parlementaire geschiedenis blijkt dat bij de behandeling van art. 177 Rv. vanuit het parlement erop is aangedrongen in art. 177 Rv. te bepalen dat de rechter gehouden is tot motivering van zijn beslissing om - in afwijking van de hoofdregel - de bewijslast om te keren. Daarvan is echter bewust afgezien omdat een dergelijke regel de onjuiste indruk zou kunnen wekken dat op dit punt zwaardere motiveringseisen zouden gelden dan bij andere toepassingen van de redelijkheid en billijkheid. In de Nadere Memorie van Antwoord (Parl. Gesch. nieuw bewijsrecht, p. 90-91) werd in dat verband opgemerkt dat een dergelijke zwaardere motiveringsplicht geen gelukkige uitkomst zou zijn "nu beslissingen omtrent de bewijslast aan de hand van wat redelijkheid en billijkheid in de gegeven omstandigheden eisen, hoezeer daarbij ook zoveel mogelijk gesteund wordt op objectieve gezichtspunten, zich vaak niet nader laten motiveren dan door verwijzing juist naar die omstandigheden". Zie ook HR 31 oktober 1997, NJ 1998, 85, waarin naar deze passage uit de parlementaire geschiedenis werd verwezen.

14. In het onderhavige geval heeft het hof in de omstandigheid dat de litigieuze percelen in de bedrijfsbalans van de maatschap per 1 mei 1993 en 30 april 1994 bij de activa staan vermeld, een aanwijzing gezien voor de juistheid van de (door [verweerder] te bewijzen) stelling dat de percelen (tenminste economisch) tot het maatschapsvermogen behoorden. Deze omstandigheid heeft het hof tezamen met de omstandigheid dat tussen partijen vaststaat dat de administratie betreffende de maatschap zich bevindt bij [eiseres], waardoor het voor [eiseres] eenvoudiger moet zijn om te bewijzen dat zij de landerijen met geld uit eigen vermogen heeft betaald dan dat het voor [verweerder] is om te bewijzen dat [eiseres] de landerijen niet met eigen geld heeft gefinancierd, gebracht tot zijn gewraakte oordeel dat de eisen van redelijkheid en billijkheid meebrengen dat niet [verweerder] moet worden belast met het bewijs van zijn stelling dat [eiseres] de litigieuze landerijen niet met eigen geld doch met 'maatschapsvermogen' heeft gefinancierd, doch dat [eiseres] moet worden belast met het bewijs van haar stelling dat zij de landerijen met eigen geld heeft gefinancierd.

Dat oordeel geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Het behoefde geen nadere motivering. Onbegrijpelijk is het evenmin. Het hof heeft niet miskend dat in bewijsnood op zichzelf onvoldoende grond kan worden gevonden voor omkering van de bewijslast op gronden van redelijkheid en billijkheid, zoals uw Raad overwoog in zijn arrest van 31 oktober 1997, NJ 1998, 85. Dat bewijsnood op zichzelf niet voldoende grond kan zijn voor omkering van de bewijslast, laat evenwel onverlet dat bewijsnood - of de omstandigheid dat één partij beter in staat moet worden geacht tot bewijslevering, zoals in casu naar 's hofs oordeel het geval is - mag meewegen in het geheel van factoren dat tezamen aanleiding geeft tot omkering van de bewijslast. Op het voorgaande stranden de middelonderdelen 1.a-1.c.

Middelonderdeel 1.d, dat een klacht formuleert voor zover het hof voorts aan zijn oordeel ten grondslag heeft gelegd dat [eiseres] een aanbod tot bewijslevering heeft gedaan, kan niet slagen omdat 's hofs gewraakte overweging niet aldus kan worden begrepen dat het hof bedoelde omstandigheid aan zijn oordeel ten grondslag heeft gelegd. 's Hofs overweging dient naar mijn oordeel aldus te worden verstaan dat [eiseres], op wie op grond van de redelijkheid en de billijkheid de bewijslast rust van hetgeen door haar is gesteld, is toegelaten tot bewijslevering nu zij een bewijsaanbod terzake heeft gedaan.

Middelonderdeel 2 - Economische eigendom

15. Middelonderdeel 2 dat uit vijf onderdelen bestaat (genummerd 2.a-2.e) richt zich tegen 's hofs oordeel dat dient te worden aangenomen dat [eiseres] de economische eigendom van de landerijen in de maatschap heeft ingebracht (rov. 15 en 16 van het arrest van 29 september 2004, hiervoor onder 7 geciteerd).

Middelonderdeel 2.b (onderdeel 1a bevat geen klacht) voert aan dat het hof te dezen over het hoofd heeft gezien dat het, alvorens tot zijn oordeel te komen, gehouden was [eiseres] in de gelegenheid te stellen om tegen die (mogelijke) gevolgtrekking tegenbewijs te leveren, dan wel gehouden was deze (of een dergelijke) conclusie slechts voorshands, behoudens tegenbewijs van de zijde van [eiseres], te trekken alvorens op het desbetreffende punt definitief te beslissen. De middelonderdelen 2.c tot en met 2.e klagen dat het hof heeft blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting hetzij zijn oordeel onvoldoende heeft gemotiveerd voor zover het hof heeft gemeend niet gehouden te zijn [eiseres] tot bewijslevering toe te laten hetzij bij gebreke van een daarop toegespitst bewijsaanbod (middelonderdeel 2.c), hetzij bij gebreke van een algemeen bewijsaanbod (middelonderdeel 2.d), hetzij omdat de al dan niet betaling uit het maatschapsvermogen al voorwerp van bewijslevering was geweest (middelonderdeel 2.e).

16. De middelonderdelen lenen zich voor gezamenlijke behandeling. Het hof heeft zijn oordeel dat [eiseres] de economische eigendom heeft ingebracht gegrond, zoals ook middelonderdeel 1.a vooropstelt, op de omstandigheid dat de aankoop van de landerijen grotendeels met maatschapsvermogen is gefinancierd, zoals moet worden aangenomen nu [eiseres] niet is geslaagd in het haar opgedragen bewijs, en voorts op de ten processe gebleken gegevens dat de waarde vanaf het boekjaar 1993/1994 werd vermeld onder de activa van de maatschapsbalans, dat de maatschap voor de litigieuze landerijen een extra hoeveelheid melkquotum heeft aangevraagd en verkregen, en dat [verweerder] onweersproken heeft gesteld dat de kosten die samenhingen met genoemde landerijen, zoals onroerende zaakbelasting en afschrijvingen, ten laste kwamen van de maatschap. Het hof heeft daaraan toegevoegd dat hetgeen [eiseres] overigens heeft aangevoerd onvoldoende is om tot een ander oordeel te kunnen komen.

Voor zover het middelonderdeel (aan het slot van onderdeel 2.e) wil betogen dat tegenbewijs had moeten worden toegelaten tegen de overige omstandigheden die het hof (naast de omstandigheid dat ervan moet worden uitgegaan dat de aankoop van de landerijen grotendeels met maatschapsvermogen is gefinancierd nu [eiseres] niet in het haar opgedragen bewijs is geslaagd) aan zijn oordeel ten grondslag heeft gelegd, miskent het middelonderdeel dat het hof mocht uitgaan van de juistheid van de niet door [eiseres] weersproken stellingen van [verweerder] en van de uit de gedingstukken gebleken, door [verweerder] aan zijn stellingen ten grondslag gelegde, gegevens die op zichzelf niet door [eiseres] worden betwist. Het middelonderdeel betoogt ook niet dat [eiseres] bedoelde stellingen wél heeft weersproken dan wel heeft betwist dat bedoelde gegevens uit de gedingstukken blijken, doch het spreekt ook zelf van ten processe gebleken gegevens. Het hof heeft [eiseres] derhalve terecht niet tot bewijslevering terzake toegelaten.

Het middelonderdeel klaagt, als ik het goed zie, niet dat de door het hof genoemde omstandigheden in beginsel 's hofs oordeel dat [eiseres] de economische eigendom heeft ingebracht, niet kunnen dragen. Het middelonderdeel klaagt - kort gezegd - dat het hof alvorens aan deze omstandigheden de conclusie te verbinden dat de landerijen economisch in de maatschap waren ingebracht, [eiseres] gelegenheid tot het leveren van tegenbewijs had moeten bieden. Dat betoog moet naar mijn oordeel falen. Het hof is op grond van de ten processe vastgestelde omstandigheden - van de juistheid waarvan moet worden uitgegaan - tot het oordeel gekomen dat sprake is geweest van een inbreng van economische eigendom in de maatschap. Tegen dat (juridische) oordeel is op zichzelf genomen geen tegenbewijs mogelijk. Voor (tegen)bewijslevering was plaats geweest ingeval [eiseres] feiten en omstandigheden zou hebben aangevoerd die tot een ander oordeel zouden hebben kunnen leiden. Dat heeft [eiseres] evenwel niet gedaan, naar het hof heeft geoordeeld in zijn - in cassatie niet bestreden - rechtsoverweging 16, waar het hof overwoog dat hetgeen [eiseres] overigens nog heeft aangevoerd, onvoldoende is om tot een ander oordeel te kunnen komen.

De slotsom is dat het middelonderdeel in zijn geheel faalt.

Middelonderdeel 3 - Peildatum: ontbinding of vereffening?

17. Middelonderdeel 3, dat bestaat uit zes onderdelen (genummerd 3.a-3.f), stelt - in onderdeel 3.a - voorop dat uitgaande van de door het hof vastgestelde economische inbreng van de landerijen, [eiseres] inderdaad de waardevermeerdering die de landerijen gedurende het bestaan van de maatschap hebben ondergaan, moet vergoeden aan de maatschap (dan wel in geval van een waardevermindering, deze vergoed zou moeten krijgen). De middelonderdelen 3.a-3.c keren zich tegen 's hofs oordeel (rov. 18 van het arrest van het hof van 29 september 2004) dat daarbij moet worden uitgegaan van de waarde van de grond op het moment van de vereffening van de maatschap, zij het dat nu [eiseres] de litigieuze percelen reeds op een eerder moment (te weten op 4 december 1997) heeft verkocht, de redelijkheid en billijkheid meebrengen dat de door [eiseres] gerealiseerde verkoopprijs tot uitgangspunt wordt genomen.

Middelonderdeel 3.a betoogt dat hof had moeten uitgaan van de waarde van de grond op het moment van het einde van de maatschap, in casu de datum van 1 mei 1992 waartegen [verweerder] de maatschap heeft opgezegd. Deze klacht wordt in de onderdelen 3.b en 3.c nader uitgewerkt. Middelonderdeel 3.b betoogt dat in het geval van een economische inbreng van een goed in een maatschap, de waardefluctuaties van het ingebrachte doorgaans (behoudens ander beding) voor rekening van de maatschap zijn. Niet valt in te zien, aldus dit middelonderdeel, althans niet zonder nadere motivering, die ontbreekt, dat ook waardefluctuaties na het einde van de maatschap (doch voor de vereffening) in de maatschap zouden moeten worden ingebracht en dat de vennoten aldus in die waardefluctuaties na het einde van de maatschap zouden kunnen delen, resp. daarin zouden moeten bijdragen, ook al is de maatschap inmiddels ten einde en al vindt voor het overige over de periode tussen het einde van de maatschap en haar vereffening geen verrekening tussen de vennoten van winsten en verliezen meer plaats. Het hof heeft - aldus het middel - blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, dan wel heeft het hof zijn oordeel onvoldoende gemotiveerd. Middelonderdeel 3.c klaagt dat 's hofs beslissing zich ook kwalijk laat rijmen met rechtsoverweging 5.1 van 's hofs arrest van 5 september 2007 en met het dictum van dat arrest waar het hof de gestelde inbreng aanmerkt als waardevermeerdering die de percelen gedurende het bestaan van de maatschap hebben ondergaan.

Middelonderdeel 3.d bestrijdt als onjuist 's hofs volledigheidshalve in zijn eindarrest gegeven oordeel dat bij de scheiding en deling van het maatschapsvermogen de genoten rente over het bedrag van € 583.926,65 op de voet van art. 3:172 BW moet worden meegenomen.

Middelonderdeel 3.e klaagt dat het hof in rechtsoverweging 21 van zijn arrest van 29 september 2004 heeft miskend dat ook uitgaande van de inbreng van de economische eigendom van de betrokkken landerijen in de maatschap, [eiseres] was gerechtigd de landerijen te verkopen en te leveren aan een derde, mits zulks maar ná het einde (door opzegging) van de maatschap plaatsvond.

Middelonderdeel 3.f ten slotte klaagt dat het hof met zijn oordeel dat de datum van vereffening te dezen (in principe) de peildatum is, de grenzen van de rechtsstrijd te buiten is gegaan nu ook [verweerder] in principe van mening was dat een waardestijging (of -daling) na ontbinding van de maatschap voor rekening van de inbrenger komt. Het middelonderdeel verwijst daarbij naar de pleitnota van [verweerder] in appel d.d. 12.09.2002, sub 2.1.

18. Bij de beoordeling van het middelonderdeel moet het volgende worden vooropgesteld.

Het begrip 'economische eigendom' is geen wettelijk begrip. Het is een verzamelterm voor verschillende rechtsverschijnselen waarbij de economische waarde van een goed toekomt aan een ander dan de juridisch rechthebbende. Zie Asser-Mijnssen-De Haan-Van Dam, 2006, nr. 483 en Huijgen, "Economische eigendom", studiepocket privaatrecht, 1995, nr. 5.

Het begrip economische eigendom is afkomstig uit het belastingrecht en aanvaard in de fiscale rechtspraak in de jaren vijftig van de vorige eeuw. In dat verband wordt verwezen naar de uitspraak van de derde kamer van uw Raad van 29 oktober 1952, NJ 1953, 557, m.nt. Ph.A.N.H. In deze uitspraak werd overwogen dat de omstandigheid dat een goed eigendom is van de één, niet uitsluit dat, economisch gezien, het belang daarbij een ander kan aangaan. Voorts werd overwogen dat het inbrengen van enig goed in een vennootschap aldus kan geschieden dat het betrokken goed eigendom van de inbrenger blijft, doch de waarde daarvan tot het bedrijfsvermogen van de vennootschap gaat behoren, zodat de waardevermeerdering of de waardevermindering daarvan voor rekening van de vennootschap komt. Houwing merkt in zijn noot op dat men aldus de volgende mogelijkheden van inbreng van een zaak kan onderscheiden: (i) de zaak wordt mede-eigendom van de vennoten; (ii) de zaak blijft eigendom van de inbrenger maar de waarde ervan gaat deel uitmaken van het bedrijfsvermogen van de maatschap zodat bij vereffening waardemeerdering en -vermindering met hem moet worden verrekend en (iii) de zaak blijft eigendom van de inbrenger en de maatschap krijgt enkel het genot van de zaak.

Huijgen, a.w. nr. 6, concludeert dat het bij 'economische eigendom' steeds gaat om een splitsing tussen macht en belang in die zin dat aan de economische eigenaar krachtens obligatoire overeenkomst in beginsel alle rechten en plichten met betrekking tot een goed zijn overgedragen, waarmee tevens het volledige risico van waardestijging of -daling van het goed bij de economisch gerechtigde terecht is gekomen en slechts de juridische levering achterwege is gebleven. Het begrip economische eigendom gaat aldus - anders dan de naam suggereert - niet over eigendom maar over het krachtens een (obligatoire) rechtsverhouding gerechtigd zijn tot de waarde van een goed, waarbij goederenrechtelijk geen afbreuk wordt gedaan aan het recht van eigendom van de juridische eigenaar.

19. Voor de maatschap, een overeenkomst tot samenwerking van twee of meer personen gericht op het behalen van vermogensrechtelijk voordeel ten behoeve van alle vennoten door middel van inbreng van ieder der vennoten, is de verplichting tot inbreng essentieel. De inbreng kan bestaan in geld, goederen, genot van goederen en arbeid. Zie art. 7A:1655 en 7A:1662 BW.

Zie over de essentialia van het begrip overeenkomst van maatschap en over de inbreng Asser-Maeijer 5-V, 1995, hoofdstuk II, i.h.b. nrs. 28 en 36. In dit handboek wordt erop gewezen (in nr. 36) dat in art. 7A:1655 wordt gesproken van "brengen in gemeenschap", doch dat uit de wet zelf duidelijk blijkt dat inbrengen zeker kan betekenen in mede-eigendom (in gemeenschap in de zin van art. 3:166 BW) brengen (hetgeen inhoudt dat de vennoten gezamenlijk eigenaar worden), maar dat dit geenszins de enige betekenis is en dat inbrengen een ruimere betekenis heeft, en wel het ter beschikking stellen ten bate van de samenwerking. Benadrukt wordt (in nr. 151) dat onder het vermogen van een vennootschap in juridische zin dan ook tweeërlei kan worden verstaan: het vermogen in verbintenisrechtelijke zin en de vennootschappelijke goederen die aan de vennoten gezamenlijk toebehoren. In verband daarmee wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen het vennootschappelijk vermogen (het maatschapsvermogen) en de vennootschappelijke goederengemeenschap (of kortweg: gemeenschap). In nr. 151 en in nr. 154 wordt nader ingegaan op de inbreng van de economische eigendom. Van inbreng van economische eigendom is sprake - zo wordt uiteengezet - ingeval de goederen juridisch eigendom blijven van de inbrengende vennoot, doch economisch ter beschikking worden gesteld van de vennootschap waarbij de waarde van het goed tot het bedrijfsvermogen van de vennootschap (het maatschapsvermogen) gaat behoren (en op haar balans wordt opgenomen met creditering van de inbrengende vennoot ter hoogte van de inbrengwaarde) en ook de eventuele waardevermeerdering of -vermindering voor rekening van de vennootschap komt. In dat verband wordt het volgende betoogd:

"De zich gedurende het bestaan van de vennootschap (mijn cursivering; plv. P-G) voordoende waardeveranderingen van het goed moeten bij de vereffening met de inbrenger worden verrekend. Ondergaat het goed een waardevermeerdering, dan moet de inbrenger deze aan de vennootschap vergoeden. Is de waarde van het ingebrachte goed verminderd, dan heeft de inbrenger een vorderingsrecht op de vennootschap tot het bedrag van de vermindering. Wanneer het goed de waardeverandering ondergaat na de ontbinding, dan is deze weer voor rekening van de inbrengende vennoot (mijn cursivering; plv. P-G)."

20. Ook in Mohr-Meijers "Van personenvennootschappenmaatschappen", 2009, § 2.4.3, p. 49, wordt (evenals in de vorige druk van dit werk uit 1998, p. 40) - onder verwijzing naar de hiervoor genoemde uitspraak van uw Raad - betoogd dat onder het inbrengen van economische eigendom moet worden verstaan dat niet alleen "voor de duur van de vennootschap" het genot van het goed ter beschikking van de vennootschap wordt gesteld, maar dat tevens wordt afgesproken dat het goed "gedurende die tijd" voor rekening en risico zal zijn van de vennootschap, dat het goed op de vennootschapsbalans komt en dat "bij het einde van de vennootschap" niet alleen het ingebrachte goed weer geheel ter vrije beschikking komt van de inbrenger, maar dat dan tevens tussen inbrenger en vennootschap verrekening plaatsvindt van het verschil tussen de (gecrediteerde) waarde ten tijde van de inbreng en "de waarde ten tijde van beëindiging".

Zie in deze zin ook Wery, "Hoofdzaken maatschap vennootschap onder firma en commanditaire vennootschap", 2003, p. 16, waar wordt betoogd dat na de ontbinding van de maatschap of bij eerder uittreden van de inbrenger, de inbrenger de beschikking over het 'moedergoed' terugkrijgt maar dat de waardeverandering moet worden verrekend. Zie voorts Pitlo-Raaijmakers-Löwensteyn, "Vennootschaps- en rechtspersonenrecht", 2000, p. 143-144, waar wordt betoogd dat waardemutaties voor rekening van de vennootschap blijven en bij beëindiging met de rechthebbende moeten worden verrekend.

21. Door de ontbinding van de maatschap (die in casu heeft plaatsgevonden door opzegging door [verweerder]) komt een einde aan de maatschap als samenwerkingsverband. Er dient dan nog vereffening en verdeling plaats te vinden. Zie over vereffening en verdeling Asser-Maeijer, 5-V, 1995, hoofdstuk IX.

Vanaf het moment dat de vennootschap is ontbonden, kan ieder der vennoten verdeling van de vennootschappelijke goederengemeenschap vorderen. Titel 3:7 BW is van toepassing op de ontbonden 'vennootschappelijke' goederengemeenschap. Vgl. Parl. Gesch. Boek 3 (Inv. 3, 5 en 6), p. 1302 en zie voorts Asser-Maeijer 5-V, 1995, nr. 149.

Nu inbreng van economische eigendom van een goed geen inbreng van eigendom inhoudt, doch inhoudt dat voor de duur van de vennootschap het genot van het goed ter beschikking van de vennootschap wordt gesteld, komt het goed bij het einde van de vennootschap weer ter vrije beschikking van de inbrenger, die immers de juridische eigenaar is. (De redelijkheid en billijkheid kunnen overigens meebrengen dat de inbrenger het goed nog enige tijd ten behoeve van de vereffening ter vrije beschikking stelt; zie Asser-Maeijer, a.w., nr. 316). Wél dient verrekening plaats te vinden van de waardemutatie van het betrokken goed. Daarbij gaat het - naar alle hiervoor genoemde schrijvers aannemen - om de waardevermeerdering of -vermindering tijdens het bestaan van de vennootschap nu immers de inbreng is gerelateerd aan het bestaan en het doel van de maatschap. De conclusie moet dan ook zijn dat de waardevermeerdering of -vermindering die het goed na de ontbinding van de maatschap ondergaat, weer voor rekening is van de inbrengende vennoot, zoals ook Maeijer in het hiervoor (onder 19) weergegeven citaat betoogt. Ingeval het goed gedurende het bestaan van de maatschap in waarde is vermeerderd, behoort tot het te verdelen vermogen een vordering op de inbrengende vennoot ter hoogte van de waarde van het goed ten tijde van de ontbinding van de maatschap minus de waarde die het goed ten tijde van de inbreng had. De hoogte van deze vordering wordt daarmee bepaald door de waarde die het goed bij de ontbinding van de maatschap heeft. Ingeval de juridische eigendom zou zijn ingebracht, zou - conform vaste jurisprudentie - als peildatum voor de waardering van het alsdan tot de gemeenschap behorende goed gelden de waarde van het goed ten tijde van de verdeling, tenzij partijen anders zijn overeengekomen of op grond van redelijkheid en billijkheid een andere datum moet gelden. Zie HR 22 maart 1996, NJ 1996, 710 m.nt. WMK en HR 26 oktober 2001, NJ 2002, 93 m.nt. WMK.

Anders dan in Asser-Maeijer, wordt in Mohr-Meijers (§ 7.5.3, p. 384) het standpunt ingenomen dat ingeval de economische gerechtigdheid van enig goed is ingebracht, bij de verdeling van het vennootschapsvermogen na ontbinding van de maatschap - behoudens andersluidende afspraken - verrekening moet plaatsvinden van het verschil tussen de waarde van het desbetreffende goed ten tijde van de inbreng en de werkelijke waarde van dat goed op het moment van verdeling. Dat standpunt onderschrijf ik niet.

23. Middelonderdeel 3.d komt op tegen 's hofs volledigheidshalve in rechtsoverweging 5.2 van zijn eindarrest gegeven oordeel dat bij de scheiding en deling van het maatschapsvermogen de genoten rente over het bedrag van € 583.926,65 op de voet van art. 3:172 BW moet worden meegenomen.

Dit middelonderdeel behoeft naar mijn oordeel geen behandeling aangezien het zich richt tegen een overweging ten overvloede.

24. Middelonderdeel 3.e klaagt dat het hof in rechtsoverweging 21 van zijn arrest van 29 september 2004 heeft miskend dat [eiseres], ook als zij de economische eigendom van de betrokken landerijen in de maatschap had ingebracht, niettemin gerechtigd was de landerijen te verkopen en te leveren aan een derde, mits zulks maar ná het einde (door opzegging) van de maatschap plaatsvond. Het middelonderdeel betoogt dat dan ook onjuist is 's hofs oordeel dat [eiseres] verplicht is tot vergoeding van de schade die [verweerder] zou kunnen lijden doordat de maatschap ten tijde van de vereffening niet beschikt over de waarde die de grond op dat moment heeft, na welk oordeel het hof overigens overwoog dat [verweerder] geen schade lijdt die voor vergoeding in aanmerking komt aangezien [eiseres] (naar 's hofs in cassatie met succes bestreden oordeel) de verkoopwaarde dient te vergoeden en [verweerder] niet heeft gesteld dat zijn schade hierin bestaat dat de grond nadien meer waard is geworden.

Tegen de achtergrond van het eerder vooropgestelde, kom ik tot de slotsom dat ook deze klacht slaagt.

26. Gelet op het hiervoor betoogde, behoeft dit middelonderdeel mijns inziens geen behandeling meer. Volledigheidshalve merk ik het volgende op.

Aan het middelonderdeel zij toegegeven dat [verweerder] in de aangehaalde passage van zijn pleitnota in appel inderdaad is gaan betogen dat in principe geldt dat een waardestijging (of -daling) na ontbinding voor rekening komt van de inbrenger. Deze passage maakt onderdeel uit van onderdeel 2 van de pleitnota, waarin [verweerder] de stelling betrok dat niet [eiseres] doch hijzelf als inbrenger van de landerijen diende te worden beschouwd.

Het hof heeft in rechtsoverweging 17 van zijn arrest van 29 september 2004 aangegeven aan deze - voor het eerst bij pleidooi in hoger beroep - ingenomen stelling voorbij te gaan. Het hof overwoog in dat verband dat voor zover deze stelling als grief dient te worden opgevat, zij tardief is opgeworpen en dat deze stelling overigens volstrekt onvoldoende is onderbouwd. Kennelijk heeft het hof gemeend de koerswijziging in het standpunt van [verweerder] met betrekking tot de vraag of de waardestijging (of -daling) na ontbinding voor rekening komt van de inbrenger, eveneens terzijde te moeten laten. Althans heeft het hof kennelijk gemeend dat nu in zijn visie bij het vaststellen van het bedrag dat [eiseres] aan de inmiddels ontbonden maatschap diende te vergoeden in beginsel diende te worden uitgegaan van de waarde van de landerijen op het moment van de vereffening en in casu op het moment van de verkoop door [eiseres], de vordering van [verweerder] tot veroordeling van [eiseres] tot een aan de hand van deze maatstaf berekend bedrag - met aanvulling van rechtsgronden - voor toewijzing gereed lag zonder dat daarbij de grenzen van de rechtsstrijd werden overschreden.

Middelonderdeel 4

27. Middelonderdeel 4 bevat de klacht dat vorenstaande klachten tegen de daar genoemde overwegingen van het hof ook vitiëren de overwegingen en beslissingen die daarop in latere arresten voortbouwen dan wel voortborduren alsmede de (uiteindelijke) beslissing in het dictum van 's hofs eindarrest van 5 september 2007.

Slotsom

29. De slotsom is dat niet in stand kunnen blijven het arrest van het hof van 29 september 2004 en het arrest van 5 september 2007. Nu geen klacht is gericht tegen het arrest van 14 april 2004 en de overwegingen en beslissingen in dat arrest - als ik het goed zie - ook niet voortbouwen op overwegingen die door het middel worden bestreden, moet het cassatieberoep niet-ontvankelijk worden verklaard voor zover het is gericht tegen dit arrest. Het beroep moet voor het overige worden verworpen.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden