Parket bij de Hoge Raad, 30-10-2015, ECLI:NL:PHR:2015:2208, 14/04367

Het principale cassatieberoep omvat vier onderdelen (‘klachten’), genummerd 2.1 tot en met 2.4. De onderdelen bestaan uit meerdere subonderdelen.

Onderdeel 2.1 richt zich tegen rov. 14 van de bestreden beschikking, die daarin is opgenomen onder het kopje “Gerechtigdheid tot verkoopopbrengst [a-straat 2]”:

De subonderdelen 2.1.1 en 2.1.2 lenen zich voor gezamenlijke behandeling.

Volgens deze subonderdelen miskent het hof met de laatste drie volzinnen van deze rechtsoverweging dat het enkele feit dat de vrouw blijkens de notariële akte van levering enig eigenaar is geworden, nog niets zegt over de verbintenisrechtelijke verhouding tussen partijen – waarbij de redelijkheid en billijkheid een afzonderlijke bron van verbintenissen vormen –, dat er in casu een beroep is gedaan op een verbintenisrechtelijke aanspraak en dat de man zijn vordering geenszins baseert op een goederenrechtelijke aanspraak. De man heeft, aldus de subonderdelen, in hoger beroep gesteld dat de vrouw (alleen) eigenaar is geworden omdat daardoor de woning veel goedkoper kon worden verworven, en zich beroepen op lastgeving (met verwijzing naar het arrest Modehuis Nolly¹⁵) en op de redelijkheid en billijkheid (verwezen wordt naar het verweerschrift van de man in appel, nrs. 14, 20 en 25 en meer algemeen nrs. 14-26). “Wat partijen verder nog naar voren hebben gebracht” behoeft derhalve wel degelijk nog bespreking en kan tot een ander oordeel leiden. Indien het hof het voorgaande niet heeft miskend, heeft het geen inzicht gegeven in zijn gedachtegang op dit punt, althans een onbegrijpelijk oordeel gegeven, aldus de man.

Mijns inziens falen deze klachten reeds bij gebrek aan belang. Bij beschikking van 21 mei 2013 heeft de rechtbank in het kader van de over en weer verzochte verdeling van de tussen partijen bestaande eenvoudige gemeenschap bepaald dat de echtelijke woning (dus nrs. 3 en 5) als één geheel moet worden verkocht (p. 4 onderaan; p. 5, 2e alinea), waarna de rechtbank in het kader van de vraag naar de wijze van verdeling van de daarmee gemoeide verkoopopbrengst (p. 5, 5e alinea) heeft beslist, onder meer, dat het redelijk is dat (ook) de man voor de helft gerechtigd is tot de verkoopopbrengst van het (uitsluitend aan de vrouw in eigendom toebehorende) gedeelte [a-straat 2] (p. 6). In appel heeft het hof echter overwogen – in cassatie niet bestreden – dat met betrekking tot het aan de vrouw toebehorende onroerend goed [a-straat 2] verdeling niet aan de orde is¹⁶ (rov. 23), waarna het voorts op het daartoe strekkende primaire verzoek van de vrouw heeft bepaald – eveneens onbestreden – dat [a-straat 1] wordt toegedeeld aan de vrouw dan wel, indien de man niet tijdig uit zijn hoofdelijke aansprakelijkheid voor de hypothecaire geldleningen op beide panden wordt ontslagen, wordt verkocht (rov. 23). Het hof heeft dan ook de (sub b) verzochte verklaring voor recht dat de waarde/opbrengst van [a-straat 2] slechts aan de vrouw toekomt, afgewezen. Waar vast staat dat geen sprake zal zijn van een bij wijze van verdeling van het pand [a-straat 2] te verdelen (netto-)verkoopbrengst (vgl. art. 3:185 lid 2 aanhef en onder c, BW), behoeft in dit geding ook geen uitspraak te worden gedaan over enige ‘gerechtigdheid’ daartoe van de man.

Het voortbouwende subonderdeel 2.1.3 slaagt evenmin.

Onderdeel 2.2 keert zich tegen rov. 18 (en in het verlengde daarvan tegen rov. 20) van de bestreden beschikking onder het kopje “Vergoeding verbouwingskosten”.

De subonderdelen 2.2.1 en 2.2.2 zijn gericht tegen het hierna aangehaalde gedeelte van rov. 18, waarin het hof ingaat op de stelling van de vrouw (grief 3; zie rov. 16) dat de man geen vergoedingsvordering toekomt voor de door hem verrichte hand- en spandiensten bij de verbouwing:

Bij de beoordeling van de klachten dient het volgende als uitgangspunt.

Het is in beginsel niet uitgesloten dat werkzaamheden die door een van beide echtgenoten zijn verricht ten behoeve van een goed dat (voor een gedeelte) aan de andere echtgenoot toebehoort, in bepaalde omstandigheden aanleiding kunnen geven tot een (nominaal) vergoedingsrecht van eerstgenoemde echtgenoot voor die werkzaamheden.¹⁸ Dergelijke werkzaamheden zullen echter slechts in bijzondere omstandigheden kunnen leiden tot een recht op (een vergoeding ter hoogte van) de door de werkzaamheden veroorzaakte vermogenstoename bij de andere echtgenoot, nu de enkele omstandigheid dat door de arbeidsinspanning van de ene echtgenoot het vermogen van de andere echtgenoot is toegenomen niet voldoende is om een tussen partijen overeengekomen uitsluiting van gemeenschap naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar te achten en niet toe te passen.¹⁹ Anders dan het middel zou kunnen suggereren, heeft in dit geval de man geen aanspraak gemaakt op een deel van de eventuele waardestijging, maar een vergoeding voor zijn werkzaamheden verzocht op basis van de kosten van de arbeid als deze zou zijn ingehuurd.²⁰ Het hof heeft echter het verweer van de vrouw gehonoreerd dat art 1:81 BW aan een dergelijke vergoedingsvordering in de weg staat.

Art. 1:81 BW verplicht de echtgenoten “elkander het nodige te verschaffen”. In deze tekst ligt een dwingende wederzijdse zorgplicht besloten. Blijkens de wetsgeschiedenis omvat zij de verplichting tot het verschaffen van levensonderhoud in natura of in geld, maar is zij daartoe niet beperkt en zij kan ook betrekking hebben op iets anders dat de ene echtgenoot van de andere moet kunnen vragen.²¹ De bepaling wordt onder meer uitgewerkt in art. 1:84 BW (de verplichting tot bijdragen in de kosten der huishouding), maar beslaat een ruimere verplichting dan daarin bedoeld. Het ‘nodige’ omvat voorts meer dan het broodnodige; het verplicht de echtgenoot te verschaffen “al hetgeen noodig is, volgens zijnen staat en zijn vermogen” (art. 162 lid 2 BW (oud)). Bovendien is de bepaling niet beperkt tot het doen van geldelijke uitkeringen, maar gaat het eerder om al het materieel nodige. Er zijn opzettelijk geen criteria genoemd. Het is de bedoeling van de wetgever geweest om de rechter volledige vrijheid te geven om te bepalen wat in een gegeven geval nodig is en daarbij de bijzondere verhouding tussen echtgenoten in het algemeen en alle voor hen in het concrete geval geldende bijzondere omstandigheden bij zijn beslissing te laten meewegen.²²

Het hof heeft bij zijn oordeel in aanmerking genomen dat tussen partijen een rolverdeling bestond die inhield dat de vrouw buitenshuis werkte en dat de man – die, naar het hof tot uitdrukking heeft gebracht, geen betaald werk verrichtte – thuis werkte. Tegen de achtergrond van de situatie dat jaarlijks al het inkomen uit arbeid van de buitenshuis werkende vrouw en een (aanzienlijk) deel van haar vermogen opgingen aan de kosten der huishouding – zoals het hof heeft vastgesteld (zie rov. 19 en 33; vgl. de rechtbank in haar beschikking van 21 mei 2013, p. 3) – geeft het oordeel van het hof dat de gestelde (zij het door de vrouw betwiste) verbouwingswerkzaamheden van de man binnen het bestek van art. 1:81 BW vallen, geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en behoeft dit geen nadere motivering.²³ De toepasselijkheid van art. 1:81 BW brengt voorts mee dat van een vergoedingsrecht op enige grondslag (redelijkheid en billijkheid; ongerechtvaardigde verrijking) geen plaats is.²⁴

Op het bovenstaande stuiten de subonderdelen 2.2.1 en 2.2.2 af.

Subonderdeel 2.2.3 ziet op de volgende overwegingen onder het kopje “Vergoeding verbouwingskosten”:

Volgens het subonderdeel gaat het hof aldus voorbij aan de inhoudelijke betwisting van de man, waarin hij uiteenzet dat en waarom de vrouw niet de totale door haar gestelde bouwkosten minus genoemde € 30.000,- nominaal mag verrekenen (verwezen wordt naar het verweerschrift van de man in appel, nrs. 43-72, m.n. nrs. 59, 65 en 68-72). In het licht van deze gemotiveerde betwisting is het gelet op art. 149 Rv, aldus het subonderdeel, rechtens onjuist en volstrekt onbegrijpelijk dat het hof evenals de rechtbank € 30.000,- voor regulier onderhoud aftrekt, aanneemt dat er voor € 14.000,- ‘zonder factuur’ zou zijn betaald en vervolgens zonder nadere toelichting als vaststaand aanneemt dat de vrouw uit eigen middelen een bedrag van € 295.000,- heeft besteed aan de verbouwing van de totale woning. Althans acht het subonderdeel het oordeel van het hof op dit punt volstrekt onvoldoende gemotiveerd, nu het hof op geen enkele manier inzage geeft in zijn gedachtegang met betrekking tot dit gemotiveerde verweer.

Ten aanzien van het bedrag van € 30.000,- voor regulier onderhoud geldt het volgende. De rechtbank heeft het bedrag dat is besteed aan regulier onderhoud schattenderwijs bepaald op € 30.000,- gelet op de periode dat partijen de echtelijke woning hebben gehad en de omvang van de panden.²⁵ In appel heeft de man, tegenover het door de vrouw in haar grief 3 genoemde bedrag van € 2.500,- per jaar – en over de (verbouw)periode 2010-2012 hooguit € 5.000,- in totaal –, uitgaande van de door de vrouw aangehouden waarde van de echtelijke woning (€ 1.550.000), een bedrag van € 31.000,- per jaar aan gebruikelijk onderhoud voorgerekend (verweerschrift, nr. 60). In de in het subonderdeel aangehaalde en door de man overlegde productie V55, waarin de man naar eigen zeggen alle door de vrouw opgevoerde 780 kostenposten heeft nagelopen, komt hij ten slotte uit op een bedrag ad € 31.476,50 aan kosten betreffende het huishouden. In het licht van het voorgaande is het feitelijke oordeel van het hof in rov. 18, dat het bedrag van € 30.000,- dat de rechtbank als reguliere onderhoudskosten in aanmerking heeft genomen, het hof redelijk voorkomt, zodat het daar eveneens vanuit gaat, niet onbegrijpelijk of onvoldoende gemotiveerd. Evenmin heeft het hof met zijn oordeel enige rechtsregel geschonden.

Subonderdeel 2.2.4 bouwt slechts voort op de voorgaande klachten en faalt om die reden eveneens.

Onderdeel 2.3 keert zich tegen rov. 28 en 29 van de bestreden beschikking en heeft betrekking op de door de man aan de vrouw te betalen gebruiksvergoeding voor het genot van de echtelijke woning.

De subonderdelen klagen dat dit oordeel van het hof rechtens onjuist althans onbegrijpelijk en onvoldoende gemotiveerd is in het licht van het door de man gevoerde verweer in hoger beroep en in eerste aanleg dat het opleggen van een gebruiksvergoeding in strijd is met de redelijkheid en billijkheid gelet op de omstandigheden, kort samengevat, (i) dat hij zelf geen inkomsten heeft noch (bijvoorbeeld door verhuur) kan verwerven, (ii) dat door hem reeds in het kader van de voorlopige voorzieningen is gepleit voor de technisch eenvoudig te realiseren en financieel minder ingrijpende situatie dat partijen ieder een deel van de voormalige echtelijke woning bewonen, en (iii) dat bij toekenning van enige gebruiksvergoeding de draagkracht van de vrouw zou toenemen, zodat de vrouw geacht kan worden de door de man verzochte kinder- en partneralimentatie te voldoen. Volgens de subonderdelen heeft het hof aan deze als essentieel aan te merken stellingen geen (kenbare) aandacht besteed.

De onder (ii) aangevoerde omstandigheid vormt geen essentiële stelling waarop het hof had dienen in te gaan. Bij beschikking van 14 juni 2012 heeft de rechtbank bij wijze van voorlopige voorziening bepaald dat de man bij uitsluiting gerechtigd is tot het gebruik van de echtelijke woning en bevolen dat de vrouw die woning dient te verlaten en verder niet mag betreden. Vervolgens heeft de rechtbank bij beschikking van 21 mei 2013 op het daartoe strekkend verzoek van de man bij wijze van nevenvoorziening bepaald dat hij jegens de vrouw bevoegd is de bewoning van de echtelijke woning voort te zetten en het verzoek van de vrouw tot toedeling van het voortgezet gebruik afgewezen. Tegen die achtergrond kan de weigering van de vrouw om naast haar (ex-)echtgenoot in een deel van de echtelijke woning te gaan wonen, niet afdoen aan haar aanspraak op vergoeding van gederfd woongenot van de grotendeels aan haar toebehorende echtelijke woning. Evenmin is, anders dan subonderdeel 2.3.2 stelt, onbegrijpelijk dat het hof de suggestie van de man niet als een bruikbare alternatieve oplossing heeft aangemerkt.

Het hof behoefde op het onder (iii) aangevoerde ‘vestzak-broekzak-argument’ evenmin in te gaan. De beoordeling van de verschuldigdheid van een gebruiksvergoeding staat los van de vaststelling van alimentatie. Zoals hiervoor werd opgemerkt, gaat de wetgever ervan uit dat de vastgestelde gebruiksvergoeding dient te worden betrokken bij de vaststelling van alimentatie. Gelet op de daarbij de hanteren maatstaven is niet gezegd dat de betaalde gebruiksvergoeding één op één als alimentatie weer aan de betaler ten goede zal komen.³²

Hieruit volgt dat de subonderdelen 2.3.1 en 2.3.2 geen doel treffen.

Subonderdeel 2.3.3 is gericht tegen rov. 29, voor zover luidend:

Het subonderdeel strekt tot betoog, kort samengevat, dat het hof heeft miskend dat op de vaststelling van een gebruiksvergoeding met ingang van een voor de uitspraak gelegen datum van overeenkomstige toepassing is hetgeen volgens vaste rechtspraak van Uw Raad geldt met betrekking tot de vaststelling van een (gewijzigde) onderhoudsverplichting met ingang van een voor de uitspraak gelegen datum (vgl. HR 25 april 2014, ECLI:NL:HR:2014:1001, NJ 2014/225)³³, onder meer wat betreft de vereiste behoedzaamheid en de motiveringsplicht. Voorts zou het hof hebben miskend dat de rechter ervoor moet waken dat de partij aan wie de betalingsverplichting wordt opgelegd, niet onder het bestaansminimum (90% van de bijstandsnorm) komt. Zo het hof het vorenstaande niet heeft miskend, is zijn oordeel onbegrijpelijk althans onvoldoende gemotiveerd, aldus het subonderdeel.

Het subonderdeel berust naar mijn mening op een onjuiste rechtsopvatting. Het miskent het wezenlijke verschil tussen de vaststelling van alimentatie en die van een gebruiksvergoeding. In het eerste geval gaat het om de bepaling van een onderhoudsbijdrage aan de hand van draagkracht enerzijds en behoefte anderzijds, waarbij de problematiek rondom de vaststelling (verlaging) van alimentatie met terugwerkende kracht met name schuilt in de situatie dat een overeenkomstig de behoefte van de alimentatiegerechtigde uitgegeven geldsom niettemin alsnog moet worden terugbetaald. In het laatste geval – vaststelling van een gebruiksvergoeding – is sprake van de afwikkeling van een vermogensrechtelijk gevolg van het huwelijk, te weten de vaststelling van een compensatie voor door de enig eigenaar of deelgenoot van de echtelijke woning gederfd gebruiksgenot, op de verschuldigdheid waarvan de gebruiker van meet af aan bedacht heeft kunnen en moeten zijn. Bij de vaststelling geldt als maatstaf dat de vergoeding redelijk moet zijn, in welk verband rekening kan worden gehouden met de financiële positie van partijen. Niet valt in te zien dat hierbij extra terughoudendheid zou moeten worden betracht en/of een verzwaarde motiveringsplicht zou moeten gelden. Het subonderdeel faalt derhalve.

De subonderdelen 2.3.4 en 2.3.5 zijn eveneens gericht tegen de hierboven geciteerde rov. 29, en wel tegen het deel waarin het hof de door de man verschuldigde gebruiksvergoeding vermeerdert met de wettelijke rente telkens vanaf de eerste dag van iedere maand dat de man de gebruiksvergoeding is verschuldigd en deze niet heeft voldaan. Subonderdeel 2.3.4 klaagt dat het hof miskent dat de betalingsverplichting van de man eerst ontstaat per datum beschikking en derhalve ten onrechte een verplichting tot betaling van wettelijke rente oplegt met terugwerkende kracht tot 22 mei 2013. Volgens subonderdeel 2.3.5 is het hof voorbij gegaan aan de als essentieel aan te merken stelling van de man dat het hof de wettelijke rente in redelijkheid niet eerder moet laten ingaan dan per datum beschikking (verwezen wordt naar verweerschrift in appel, nr. 149).

De debiteur van een verbintenis tot betaling van een geldsom is tot een schadevergoeding wegens vertraging in de voldoening van die geldsom verplicht over de periode dat hij met de voldoening van zijn geldschuld in verzuim is (art. 6:119 lid 1 BW). Of sprake is van verzuim dient te worden vastgesteld aan de hand van art. 6:81 BW e.v. Verzuim kan niet intreden voordat de verbintenis is ontstaan en opeisbaar is geworden. De vrouw heeft eerst aanspraak gemaakt op een gebruiksvergoeding in het kader van de vermogensrechtelijke afwikkeling van het huwelijk.³⁴ In aansluiting op vaste rechtspraak van Uw Raad betreffende het ontstaansmoment van vorderingen uit hoofde van verdeling van een (huwelijks)gemeenschap meen ik dat de verschuldigdheid van de maandelijkse gebruiksvergoeding eerst is ontstaan met en door de beschikking van het hof, ook wat betreft de vóór die uitspraak gelegen maanden.³⁵ De man kan ten aanzien van die maanden derhalve niet in verzuim zijn. De toewijzing van het verzoek tot veroordeling tot betaling van wettelijke rente over de toegekende gebruiksvergoeding over een vóór de datum van beschikking gelegen periode getuigt derhalve van een onjuiste rechtsopvatting, zodat de beschikking van het hof op dit punt niet in stand kan blijven.

Uw Raad kan m.i. de zaak zelf afdoen door, met vernietiging van ’s hofs beslissing voor wat betreft de verschuldigdheid van wettelijke rente over de periode van 22 mei 2013 tot 28 mei 2014, voor de voldoening van de over die periode verschuldigde gebruiksvergoeding een termijn vast te stellen na het verstrijken waarvan verzuim intreedt en de wettelijke rente verschuldigd wordt.

Onderdeel 2.4 bevat slechts een voortbouwende klacht ten aanzien van het dictum en deelt om die reden (per onderdeel van het dictum) het lot van de voorgaande klachten.