Parket bij de Hoge Raad, 30-10-2015, ECLI:NL:PHR:2015:2211, 14/03817

7. Het cassatiemiddel bevat vier onderdelen. De eerste drie onderdelen richten zich tegen rov. 8. Het vierde onderdeel bevat een voortbouwende klacht.

8. Het gaat in het onderhavige geval om een uiterste wilsbeschikking die is opgemaakt onder het recht zoals dat gold vóór de inwerkingtreding van het huidige Boek 4 BW. De nalatenschap is na die inwerkingtreding opengevallen. De erflater heeft in zijn uiterste wilsbeschikking een ouderlijke boedelverdeling opgenomen op de voet van de artt. 1167 e.v. BW (oud) die in het huidige Boek 4 zijn vervallen. Art. 79 Overgangswet nieuw BW brengt mee dat de ouderlijke boedelverdeling die vóór de inwerkingtreding van het nieuwe erfrecht is gemaakt ook na de inwerkingtreding van het nieuwe erfrecht geldig blijft.

9. De rechtsgeldigheid van de ouderlijke boedelverdeling staat in het onderhavige geding ook niet ter discussie. Het gaat in dit geding om artikel VI van de uiterste wilsbeschikking, waarin is bepaald dat de moeder verplicht is zekerheid te stellen voor de betaling van de uit overbedeling aan de overige erfgenamen verschuldigde hoofdsommen, zulks naar redelijkheid en billijkheid voor beide partijen, en waarin voorts is bepaald dat dit dient te geschieden bij de notariële akte als bedoeld in artikel V dat bepaalt dat de erfgenamen verplicht zijn binnen een jaar na het overlijden een notariële akte te doen verlijden waarbij de waarde van ieders erfdeel zal worden vastgesteld en de boedelverdeling door de erfgenamen voor zoveel nodig zal worden geëffectueerd. Daarbij gaat het om de vraag of de moeder ook nog gehouden is zekerheid te stellen ingeval pas jaren na het overlijden van de erflater daarom wordt gevraagd. Dat is in de eerste plaats een kwestie van uitleg van de uiterste wilsbeschikking.

Nu de nalatenschap is opengevallen na de inwerkingtreding van het nieuwe erfrecht, dient de uitleg van de uiterste wilsbeschikking te geschieden naar de maatstaf van art. 4:46 BW dat ingevolge de hoofdregel van art. 68a Overgangswet nieuw BW onmiddellijke werking heeft. Zie ook HR 18 februari 2011, ECLI:NL:HR:2011:BO9581, NJ 2011/353 m.nt. S. Perrick. Art. 4:46 lid 1 BW bepaalt dat bij de uitlegging van uiterste wilsbeschikkingen dient te worden gelet op de verhoudingen die de uiterste wil kennelijk wenst te regelen, en op de omstandigheden waaronder de uiterste wil is opgesteld. Tot die omstandigheden behoort ook het recht dat gold toen de uiterste wil werd gemaakt. Voor de toetsing in cassatie van een oordeel omtrent de vraag welke betekenis aan de in het testament gebruikte bewoordingen moet worden gehecht, geldt dat een zodanig oordeel een feitelijk oordeel is dat in cassatie niet op zijn juistheid maar uitsluitend op begrijpelijkheid kan worden getoetst, doch dat de vraag of de feitenrechter bij zijn uitleg de juiste maatstaf heeft gehanteerd, een rechtsvraag is. Zie over de uitlegging van uiterste wilsbeschikkingen verder Asser/Perrick 4, 2013/168-181 met verwijzingen naar jurisprudentie en literatuur.

10. Art. 4:45 lid 1 eerste zin BW, waaraan het hof refereert, bepaalt dat een voorwaarde of een last die onmogelijk te vervullen is, of die in strijd is met de goede zeden, de openbare orde of een dwingende wetsbepaling, voor niet geschreven wordt gehouden. Ingevolge de tweede zin van dit artikellid is de uiterste wilsbeschikking waaraan de voorwaarde of last is toegevoegd, nietig indien deze de beslissende beweegreden tot die beschikking is geweest.

11. Bij de onmogelijke voorwaarde als bedoeld in art. 4:45 lid 1 BW gaat het om een voorwaarde die objectief gesproken onmogelijk te vervullen is. Op een voorwaarde die uitsluitend voor de erfgenaam onmogelijk te vervullen is (‘subjectief onmogelijk’), is art. 4:45 lid 1 BW niet van toepassing. Zie: Pitlo/Van der Burght, Ebben, Erfrecht, 2004, nr. 227; Klaassen/Luijten & Meijer II, Erfrecht, 2008, p. 200; W. Breemhaar, De uiterste wilsbeschikking, 1992, nr. 91 en Groene Serie Erfrecht (W. Breemhaar), art. 4:45 BW, aant. 2.5 onder verwijzing naar verdere literatuur.

12. Tot slot van deze vooropstelling noem ik nog het arrest van uw Raad van 27 mei 1994, ECLI:NL:HR:1994:ZC1374, NJ 1994/536, waarin het ging om een uiterste wilsbeschikking waarin twee broers tot erfgenamen werden benoemd onder bezwaar van een aantal legaten, af te geven binnen zes maanden na het overlijden van de erflaatster. Uw Raad oordeelde dat de aan het legaat verbonden tijdsbepaling een nadere omlijning oplevert van de verplichting het gelegateerde aan de legataris af te geven maar niet kan worden aangemerkt als een afzonderlijke verplichting die bestaat naast en moet worden onderscheiden van de uit het legaat voortvloeiende verbintenis, zodat het betoog dat niet het legateren maar wel het tijdig (binnen zes maanden) afgeven van de legaten als last moet worden beschouwd faalt. Mijn toenmalige ambtgenoot Strikwerda maakte in zijn conclusie een restrictie voor het zich in die zaak niet voordoende geval dat uit het testament blijkt dat de erflater met de tijdsbepaling een andere bedoeling heeft gehad. Dat is een kwestie van uitleg, waarbij ingevolge de maatstaf van art. 4:46 lid 1 BW dient te worden gelet op de verhoudingen die de uiterste wil kennelijk wenst te regelen en op de omstandigheden waaronder de uiterste wil is gemaakt.

13. De onderdelen 1 en 2 strekken ten betoge dat het oordeel van het hof dat artikel VI van de uiterste wilsbeschikking aldus moet worden uitgelegd dat de zekerheidstelling binnen een jaar moet worden verlangd, blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting omtrent de uitleg van een uiterste wilsbeschikking dan wel onbegrijpelijk is nu genoemd artikel VI geen andere uitleg toelaat dan dat de erflater kennelijk heeft willen regelen dat door zijn echtgenote zekerheid zou worden gesteld en dat de bepaling dat die zekerheid diende te worden gesteld bij de binnen een jaar na het overlijden op te maken notariële akte genoemd in artikel V, daarbij niet kan worden begrepen als een voorwaarde, laat staan als een beslissende voorwaarde voor de mogelijkheid om zekerheid te verlangen op straffe van verlies van het recht daartoe nu immers in het testament op het laten verlopen van de in artikel V genoemde termijn geen verlies van enig recht is gesteld. Onderdeel 3 betoogt dat het oordeel van het hof dat de door de erflater gestelde voorwaarde niet meer kan worden vervuld en dan ook ingevolge het bepaalde in art. 4:45 lid 1 BW voor ongeschreven moet worden gehouden, blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting nu het hof met zijn oordeel “niet meer [kan] worden vervuld” een onjuist criterium hanteert.

14. In de onderhavige uiterste wilsbeschikking heeft de erflater bepaald dat zijn erfgenamen verplicht zijn om binnen drie maanden na zijn overlijden de boedelverdeling met bijbehorende rechten en verplichtingen schriftelijk te bekrachtigen en om binnen een jaar na het overlijden van erflater een notariële akte te doen verlijden waarbij de waarde bij het overlijden van erflater van ieders erfdeel uit de nalatenschap zal worden vastgesteld en de boedelverdeling met bijbehorende rechten en verplichtingen door de erfgenamen voor zoveel nodig zal worden geëffectueerd. In artikel VI heeft de erflater bepaald dat zijn echtgenote verplicht zal zijn bij de akte genoemd in artikel V zekerheid te stellen voor de betaling van de uit overbedeling aan de overige erfgenamen verschuldigde hoofdsommen, zulks naar redelijkheid en billijkheid voor beide partijen. Voorts heeft de erflater bepaald dat diegenen zijner nakomelingen die weigeren de door hem gemaakte beschikkingen binnen drie maanden na zijn overlijden schriftelijk te bekrachtigen, in de legitieme worden gesteld en dat de vorderingen uit hoofde van overbedeling, evenals de renten, eerst opeisbaar zullen zijn bij overlijden van zijn echtgenote en voorts wanneer zijn echtgenote weigeren mocht de onder VI bedoelde zekerheid te stellen. Daarmee heeft de erflater op een weigering van de echtgenote om bij de akte als bedoeld in artikel V zekerheid te stellen naar redelijkheid voor beide partijen, de sanctie gesteld dat de vordering van de kinderen wegens overbedeling opeisbaar wordt. De vraag wat de redelijkheid voor beide partijen inhoudt, moet worden beantwoord met inachtneming van de door de erflater in zijn testament in artikel III tot uitdrukking gebrachte wil zijn echtgenote zo goed mogelijk verzorgd achter te laten en met inachtneming van de zich voordoende omstandigheden. Aan de verplichting om binnen een jaar na zijn overlijden de in de artikelen V en VI genoemde notariële akte te verlijden, heeft de erflater geen specifieke sanctie verbonden.

Het is een kwestie van uitleg van de uiterste wilsbeschikking welke gevolgen moeten worden verbonden aan het niet binnen de voorgeschreven termijn voldoen door de erfgenamen aan de verplichtingen als neergelegd in de artikelen V en VI. Daarbij gaat het in dit geding om de vraag of de dochter alsnog zekerheidstelling kan verlangen nu de door artikel V voorgeschreven notariële akte waarbij de moeder ingevolge artikel VI zekerheid diende te stellen, door de erfgenamen, onder wie ook de moeder, niet is opgemaakt binnen de door de erflater genoemde termijn van een jaar.

15. Het hof heeft vooropgesteld dat ook op de dochter de verplichting rustte de in artikel V van het testament bedoelde akte vaststelling van de erfdelen, die nimmer is opgemaakt, te doen verlijden binnen de door de erflater bepaalde termijn. Het heeft vervolgens geoordeeld dat uit het testament voortvloeit, gelet op artikel V gelezen in samenhang met de artikelen III en VI, dat de naar redelijkheid en billijkheid voor beide partijen te bepalen zekerheidstelling binnen een jaar door de dochter moest worden verlangd, en dat de dochter te laat, want niet binnen de door de erflater gestelde termijn gebruik heeft gemaakt van haar bevoegdheid zekerheidstelling te verlangen. Aan dit oordeel heeft het hof de overweging toegevoegd dat de door de erflater gestelde voorwaarde – akte vaststelling erfdelen met eventueel zekerheidstelling binnen een jaar na overlijden – dan ook niet meer kan worden vervuld en ingevolge het bepaalde in art. 4:45 BW dan ook voor niet geschreven wordt gehouden.

Ik begrijp rov. 8 aldus dat het hof artikel V in samenhang met de artikelen III en VI van de uiterste wilsbeschikking aldus heeft uitgelegd dat de naar redelijkheid en billijkheid voor beide partijen te bepalen zekerheidstelling door de dochter binnen een jaar na het overlijden van de erflater moest worden verlangd. Het hof overweegt immers dat uit het testament, gelet op genoemde artikelen, voortvloeit dat de zekerheidstelling binnen een jaar moet worden verlangd en dat de dochter te laat heeft verzocht een akte met daarin opgenomen de door haar verlangde zekerheidstelling te doen opstellen nu zij niet binnen de door de erflater gestelde termijn van een jaar gebruik heeft gemaakt van de bevoegdheid zekerheidstelling te verlangen. Het hof heeft met deze uitleg op zichzelf geen blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting omtrent de bij de uitleg te hanteren maatstaf en onbegrijpelijk acht ik het oordeel van het hof niet.

16. Het hof legt aan het slot van rov. 8 nog een verbinding met art. 4:45 lid 1 BW. Het hof spreekt daar van een voorwaarde – akte vaststelling erflater met eventueel zekerheidstelling binnen een jaar na het overlijden – en oordeelt dat de voorwaarde dan ook niet meer kan worden vervuld en ingevolge het bepaalde in artikel 4:45 BW voor niet geschreven wordt gehouden. Het hof constateert tot slot dat “dit” ertoe leidt dat de vordering van de dochter alsnog wordt afgewezen.

17. Het bovenstaande brengt mij tot de slotsom dat de onderdelen 1 t/m 3 niet tot cassatie kunnen leiden. Het vierde onderdeel bevat geen zelfstandige klacht.