Parket bij de Hoge Raad, 23-02-2024, ECLI:NL:PHR:2024:201, 23/00743

De procesinleiding bestaat uit twee cassatiemiddelen. Cassatiemiddel I is gericht tegen het oordeel van het hof dat wegens het gezag van gewijsde van de beslissingen in de ontbindingsbeschikking de loonvordering van Werknemer moet worden afgewezen. Cassatiemiddel II gaat over de proceskostenveroordeling en is ingesteld onder de voorwaarde dat het eerste onderdeel niet slaagt.

Met de uitdrukking ‘gezag van gewijsde’ wordt de bindende kracht van de beslissingen in een vonnis aangeduid. Die beslissingen zijn bindend voor partijen. Daarmee is, met name in latere processen tussen dezelfde partijen, onbetwistbaar wat de rechter in zijn vonnis over de rechtsbetrekking tussen partijen heeft beslist.⁴

De ratio van het gezag van gewijsde is dat een einde moet worden gemaakt aan geschillen over wat in wezen hetzelfde punt betreft. Het belangrijkste doel van het gezag van gewijsde is dan ook dat wordt voorkomen dat steeds weer opnieuw over een geschilpunt kan worden gestreden.⁵ Volgens Asser-Anema-Verdam is het gezag van gewijsde niet ten onrechte het middelpunt van de civielrechtelijke procedure genoemd.⁶ Het gezag van gewijsde hangt samen met het gesloten stelsel van rechtsmiddelen. Indien een partij het niet eens is met een rechterlijke beslissing, kan een door de wet gegeven rechtsmiddel worden aangewend en als de rechtsmiddelen waarmee het rechterlijke beslissing kan worden bestreden zijn uitgeput, houdt het voor de verliezende partij op.⁷

Een succesvol beroep op het gezag van gewijsde leidt ertoe dat de rechter in een ander geding tussen partijen gehouden is voort te bouwen op beslissingen in het eerdere vonnis (de positieve werking van het gezag van gewijsde), of een vordering moet afwijzen vanwege het gezag van gewijsde van een eerdere beslissing (de negatieve werking van het gezag van gewijsde).⁸ Het gezag van gewijsde mag niet ambtshalve door de rechter worden toegepast, maar slechts wanneer daarop door een van de partijen een beroep is gedaan.⁹

Hoewel art. 236 Rv over ‘vonnissen’ spreekt, is door de Hoge Raad overwogen dat de bepaling (destijds art. 67 Rv) zich leent voor analogische toepassing op beschikkingen op verzoekschrift, waarin beslissingen zijn gegeven over een rechtsbetrekking in geschil tussen partijen.¹⁰ Vanwege onder meer het niet-contentieuze karakter van (sommige) verzoekschriftprocedures geldt voor beschikkingen echter niet in zijn algemeenheid dat daaraan gezag van gewijsde toekomt.¹¹ Of in een concreet geval gezag van gewijsde toekomt aan beslissingen in beschikkingen, hangt af van het type beschikking.¹²

Niet aan elke beslissing in een vonnis dat in kracht van gewijsde is gegaan komt bindende kracht toe in een ander geding tussen dezelfde partijen. Art. 236 Rv vereist dat beslissingen ‘de rechtsbetrekking in geschil’ betreffen. Het gaat dan om beslissingen waarin de rechter aan bepaalde feiten bepaalde rechtsgevolgen heeft verbonden, waarbij het niet uitmaakt of de beslissingen zijn neergelegd in het dictum, dan wel uitsluitend deel uitmaken van de overwegingen. Het moet daarbij wel gaan om beslissingen – zowel de procesrechtelijke als de materieelrechtelijke beslissingen – die noodzakelijk zijn ter bepaling van de concrete rechtsverhouding van partijen en het dictum dragen.¹⁴

Art. 236 Rv beperkt het gezag van gewijsde dus niet tot beslissingen die in het dictum van het vonnis staan. Het dictum moet gelezen worden in het licht en met inachtneming van de overwegingen die tot dat dictum hebben geleid. Het gezag van gewijsde strekt zich uit tot de eindbeslissingen die in het lichaam van het vonnis staan en de uiteindelijke beslissing mede dragen. Dit impliceert dat een beslissing ten overvloede geen gezag van gewijsde toekomt.¹⁵

Ook komt geen bindende kracht toe aan beslissingen waarbij enkel het bestaan van een feit wordt aangenomen,¹⁶ of een zuiver rechtsoordeel wordt gegeven.¹⁷

Het gezag van gewijsde van een beslissing over de rechtsbetrekking in geschil kan in een volgend geding met succes worden ingeroepen als hetzelfde geschilpunt weer aan de orde wordt gesteld. Het begrip geschilpunt moet niet te beperkt worden opgevat.¹⁸ Ook als een nieuw juridisch kader wordt gehanteerd, kan het hetzelfde geschilpunt betreffen. Zo kan aan het oordeel dat de koopprijs is verschuldigd omdat het verweer van gedaagde niet opgaat dat de gekochte zaak wegens bepaalde eigenschappen daarvan niet voldoet aan de conformiteitseis, gezag van gewijsde toekomen in een nieuw geding waarin gedaagde vordert om de koopovereenkomst te vernietigen op grond van dwaling vanwege het ontbreken van bepaalde eigenschappen van die zaken. Hoewel het geschilpunt aangaande de non-conformiteit niet hetzelfde is als vernietiging van de overeenkomst wegens dwaling, gaat het in het nieuwe geding materieel opnieuw over het ontbreken van bepaalde eigenschappen van de waar.¹⁹ Zo is het voor een geslaagd beroep op het gezag van gewijsde niet nodig dat in beide procedures de vordering dezelfde is.²⁰

In een arrest van 18 december 2020 heeft de Hoge Raad verduidelijkt dat het antwoord op de vraag of in het eerdere geding sprake is geweest van beslissingen aangaande een geschilpunt dat dezelfde rechtsbetrekking betreft als in het andere geding, afhankelijk is van de grondslag van de vordering of het verweer, het processuele debat en de gegeven beslissingen. Dat vergt uitleg van de in de eerdere procedure gedane uitspraak, mede in het licht van de gedingstukken waarop de uitspraak berust. Het inroepen van gezag van gewijsde zal er niet aan in de weg staan dat in een ander geding dezelfde of een soortgelijke vordering wordt ingesteld op basis van een andere grondslag, waarover de rechter zich nog niet heeft uitgelaten. Dit geldt ongeacht of deze andere grondslag ook reeds in de eerdere procedure aangevoerd had kunnen worden.²¹

Er is geen sprake van een beslissing over de rechtsbetrekking in geschil indien de rechter niet is toegekomen aan een inhoudelijke beoordeling over de rechtsbetrekking in geschil. Dit betekent dat geen gezag van gewijsde toekomt aan beslissingen die weliswaar het geding beëindigen, maar de rechtsbetrekking als zodanig niet raken. Zo komt geen gezag van gewijsde toe aan een uitspraak waarin de rechter niet aan een inhoudelijke beoordeling van de vordering is toegekomen omdat de eiser niet-ontvankelijk werd verklaard.²⁴ Als de redenen voor niet-ontvankelijkheid zijn weggenomen, kan in een volgende procedure over het materiële geschil wel een inhoudelijk oordeel worden gegeven.²⁵

Gelijk de kantonrechter bij zijn in het huidige geding gewezen vonnis met juistheid tot uitgangspunt heeft genomen, hangt het antwoord op deze vraag ervan af of aan de in het eerste geding gegeven beslissing gezag van gewijsde toekomt, en dient dit antwoord te worden gevonden aan de hand van art. 67 lid 1 Rv, ingevolge welke bepaling beslissingen aangaande de rechtsbetrekking in geschil, vervat in een in kracht van gewijsde gegaan vonnis, in een ander geding tussen dezelfde partijen bindende kracht hebben.

Het komt dus erop neer dat aan de afwijzende beslissing over de schadevergoedingsvordering geen gezag van gewijsde toekomt, omdat de vordering in de eerdere procedure was afgewezen omdat huurster daaraan onvoldoende ten grondslag had gelegd.

Verder heeft de Hoge Raad in een arrest uit 1995 geoordeeld dat een beslissing die slechts inhoudt dat een in vrijwaring ingestelde vordering wordt afgewezen omdat de vordering in de hoofdzaak wordt afgewezen, niet een beslissing is over de rechtsbetrekking in geschil.²⁸ Ook hier was in de eerdere procedure dus geen inhoudelijke beslissing gegeven.

In het algemeen wordt aangenomen dat ook aan een verstekvonnis gezag van gewijsde toekomt.³¹ Het gesloten stelsel van rechtsmiddelen wordt ondergraven als aan de gedaagde die eerder, met kracht van gewijsde, bij verstek is veroordeeld, in een nieuwe procedure over hetzelfde geschil niet het gezag van gewijsde tegengeworpen zou kunnen worden.³² Er zijn echter ook auteurs die terughoudender zijn over het gezag van gewijsde van een verstekvonnis,³³ zij het dat slechts enkelen daar dieper op ingaan (Beukers en Gras, zie hierna onder 3.23 en 3.24).³⁴

Als sprake is van een verstekvonnis zal het gezag van gewijsde m.i. alleen betrekking kunnen hebben op de beslissing over de toe- of afwijzing van het gevorderde. In verstekzaken geldt dat de rechter de vordering toewijst, tenzij deze hem onrechtmatig of ongegrond voorkomt (art. 139 Rv³⁵). Dit is een zeer beperkte toetsing; toewijzing is de hoofdregel en alleen bij ‘onrechtmatig of ongegrond voorkomen’ volgt afwijzing. Dat betekent m.i. dat alleen díe beslissing gezag van gewijsde kan hebben.

Beukers spreekt in haar dissertatie over het gezag van gewijsde in dit verband over het gezag van gewijsde van de geschilbeslissing. Daarmee bedoelt zij de beslissing over de vraag of uit de rechtsverhouding tussen partijen het door eiser ingeroepen rechtsgevolg voortvloeit.³⁶ Dit in tegenstelling tot voorbeslissingen, dat zijn de beslissingen over alle voorvragen waarop de geschilbeslissing is gegrond. In op tegenspraak gewezen vonnissen kan ook gezag van gewijsde toekomen aan voorbeslissingen, maar voor verstekvonnissen geldt dat niet.³⁷ Volgens Beukers blijft het gezag van gewijsde van een verstekvonnis beperkt tot de geschilbeslissing.³⁸ Dat lijkt mij in zoverre juist, dat ook de ‘voorbeslissing’ dat de vordering niet onrechtmatig of ongegrond voorkomt, gezag van gewijsde toekomt.

Vóór deze benadering pleit dat het moeilijk is vol te houden dat de beslissing van de rechter dat de vordering haar niet onrechtmatig of ongegrond voorkomt, een inhoudelijke beslissing bevat. De wet neemt toewijzing van de vordering tot uitgangspunt, en verlangt slechts dat de rechter beoordeelt of de vordering haar niet ongegrond of voorkomt. Het woord 'voorkomt' duidt op een summiere beoordeling van de eis en de grondslagen daarvan.⁴¹ Men mag van dit ‘tenzij-onderzoek’ dus geen hoogstaande verwachtingen hebben.⁴²

In beide benaderingen is het echter enkel de beslissing over het gevorderde waaraan partijen in een latere procedure gebonden zijn. Alleen voor díe beslissing geldt dat zij – behoudens door het aanwenden van een rechtsmiddel – niet opnieuw ter discussie kan worden gesteld in een volgende procedure. Dat beperkt zich dan ook nog tot een toewijzende beslissing; als de rechter in een verstekvonnis een vordering afwijst omdat onvoldoende is aangevoerd (na uitvoering van de ‘tenzij onrechtmatig of ongegrond-toetsing’ van art. 139 Rv), kan in een nieuwe procedure dezelfde vordering, met een verbeterde grondslag worden ingesteld. Dat volgt uit de hiervoor besproken arresten uit 1993 (zie onder 3.16) en uit 2000 (zie onder 3.19).

Deze opvatting sluit bovendien aan bij het arrest van 18 december 2020 (zie onder 3.13). Besproken is dat de Hoge Raad daarin oordeelde dat het antwoord op de vraag of in het eerdere geding sprake is geweest van beslissingen aangaande een geschilpunt dat dezelfde rechtsbetrekking betreft als in het andere geding, afhankelijk is van de grondslag van de vordering of het verweer, het processuele debat en de gegeven beslissingen. Voor een verstekvonnis leidt toepassing van deze maatstaf tot de constatering (i) dat geen verweer is gevoerd, (ii) dat geen sprake is geweest van een processueel debat en (iii) dat – afgezien van de ‘tenzij onrechtmatig of ongegrond-toetsing’ van art. 139 Rv – geen rechterlijke beslissing is genomen over enig geschilpunt. Dat leidt dan tot de conclusie dat alleen de (toewijzende) beslissing op de voet van art. 139 Rv gezag van gewijsde toekomt. Maar, als gezegd, verdedigbaar is ook dat ook die beslissing geen gezag van gewijsde heeft (omdat er geen verweer en geen processueel debat is geweest). Die beslissing komt echter wel rechtskracht toe (zie onder 3.24).

In de feitenrechtspraak wordt hier soms anders over gedacht en wordt in veel ruimere zin gezag van gewijsde toegekend aan een verstekvonnis.⁴³

In de voorliggende zaak gaat het om het gezag van gewijsde van een beschikking in een verzoekschriftprocedure waarin gedaagde niet is verschenen. Toch is geen sprake van een ‘verstekbeschikking’, omdat de regeling inzake verstek en verzet niet van toepassing is in verzoekschriftprocedures.⁴⁶ De reden daarvoor, zo schrijft Ynzonides, is de wens om de verzoekschriftprocedure zo eenvoudig en informeel mogelijk in te richten. Een formaliteit zoals verstekverlening wordt geacht niet te passen binnen het informele karakter van de verzoekschriftprocedure. Bij de voluntaire jurisdictie (waarvoor de verzoekschriftprocedure oorspronkelijk is ontwikkeld) laat zich het ontbreken van verstek bovendien verklaren, doordat niet steeds een (bekende) belanghebbende, laat staan een wederpartij bestaat, tegen wie verstek zou moeten worden verleend.⁴⁷ Overigens bepleit Ynzonides dat als het gaat om contentieuze jurisdictie, ook in verzoekschriftprocedures de mogelijkheid van verzet wordt ingevoerd; de genoemde bezwaren gelden voor die procedures niet.

De ontbindingsbeschikking waarom het hier gaat, vertoont wel grote gelijkenis met een verstekvonnis. Werknemer is niet verschenen in de procedure, en heeft dus geen verweer gevoerd en daarmee ontbreekt ook een processueel debat. Net als in een verstekvonnis heeft de kantonrechter zijn oordeel zeer summier gemotiveerd. De ontbindingsprocedure is bovendien een verzoekschriftprocedure met een contentieus karakter.

Uit de geciteerde overwegingen komt naar voren dat de kantonrechter uitsluitend heeft beoordeeld “of de aldus vaststaande stellingen […] voldoende grondslag [vormen] voor het op na te melden wijze toewijzen van het verzoek”. Deze wijze van beoordeling lijkt sterk op de beoordeling die is voorgeschreven in art. 139 Rv, dat de vordering wordt toegewezen tenzij het gevorderde de rechter onrechtmatig of ongegrond voorkomt (vgl. hiervoor onder 3.22).

Dat leidt tot de vraag of het hof in het bestreden arrest de ontbindingsbeschikking van de kantonrechter van 1 november 2017 op een begrijpelijke wijze heeft uitgelegd. Het hof constateert in rov. 6.2 dat de kantonrechter in de ontbindingsbeschikking heeft overwogen dat Werknemer de door Dalosy aan haar ontbindingsverzoek ten grondslag gelegde stellingen onweersproken had gelaten, waarmee die stellingen vaststonden, en dat deze vaststaande stellingen voldoende grondslag vormden voor toewijzing van het ontbindingsverzoek. In het verzoekschrift van Dalosy tot ontbinding van de arbeidsovereenkomst had Dalosy gesteld dat Werknemer zijn re-integratieverplichtingen niet was nagekomen doordat hij zonder rechtvaardigingsgrond niet was verschenen op het spreekuur bij de bedrijfsarts en evenmin had gereageerd op de door Dalosy toegepaste loonopschorting. Deze ontbindingsbeschikking is in kracht van gewijsde gegaan. In rov. 6.3 heeft het hof vervolgens daaruit geconcludeerd dat door toewijzing van het ontbindingsverzoek de kantonrechter een beslissing heeft gegeven op het geschilpunt tussen partijen dat in die procedure aan de orde was, namelijk of Werknemer verwijtbaar had gehandeld door zonder rechtvaardigingsgrond zijn re-integratieverplichtingen niet na te komen. Dit geschilpunt kan volgens het hof niet meer opnieuw in een procedure aan de orde komen.

Gezien het hierboven geciteerde oordeel van de kantonrechter in de ontbindingsbeschikking is de uitleg die het hof daaraan heeft gegeven onbegrijpelijk. Anders dan het hof in rov. 6.3 heeft overwogen, heeft de kantonrechter daarin geen beslissing gegeven over de vraag of Werknemer verwijtbaar heeft gehandeld door zonder rechtvaardigingsgrond zijn re-integratieverplichtingen niet na te komen. Dat heeft Dalosy weliswaar aan zijn verzoek ten grondslag gelegd, maar dat is niet wat door de kantonrechter is beoordeeld. De kantonrechter heeft daarover in rov. 4 slechts overwogen dat de vaststaande stellingen voldoende grondslag vormen voor toewijzing van het verzoek. Dat de arbeidsovereenkomst wordt ontbonden, kan dan ook niet opnieuw in een andere procedure door de rechter worden beoordeeld. Dat geldt echter niet voor de vraag of Werknemer zonder rechtvaardigingsgrond zijn re-integratieverplichtingen niet is nagekomen. De kantonrechter heeft immers over dat geschilpunt geen inhoudelijk oordeel gegeven. Dat geschilpunt kan in de onderhavige procedure aan de rechter worden voorgelegd en – anders dan het hof heeft geoordeeld – staat het gezag van gewijsde van de ontbindingsbeschikking niet in de weg aan beoordeling daarvan. Het oordeel van het hof in het bestreden arrest houdt dan ook geen stand.

Het eerste cassatiemiddel slaagt daarmee.

Aan een bespreking van het tweede cassatiemiddel kan niet worden toegekomen, omdat dit middel uitsluitend is ingesteld onder de voorwaarde dat het eerste cassatiemiddel niet slaagt.