Parket bij de Hoge Raad, 12-07-2024, ECLI:NL:PHR:2024:762, 23/04521

Alvorens de klachten te bespreken, geef ik eerst een schets van het juridisch kader.

Vaststelling van het ouderschap (art. 1:207 BW)

Als gevolg van een gerechtelijke vaststelling van het ouderschap komen de aangewezen ouder en het kind in een familierechtelijke betrekking tot elkaar te staan (art. 1:197 BW). Dit heeft gevolgen op het gebied van onder andere naam (art. 1:5 BW), gezag (art. 1:251 e.v. BW), onderhoud (art. 1:392 BW), aansprakelijkheid (art. 6:108 BW), nationaliteit (art. 3 RWN) en erfrecht. In dat laatste verband valt te denken aan de positie van erfgenaam bij versterf (art. 4:10 lid 3 BW), legitimaris (art. 4:63 lid 2 BW) en somgerechtigde (art. 4:35 en 4:36 BW).⁸ Volgens de regering zullen in de praktijk met name de vermogensrechtelijke gevolgen van belang zijn. De memorie van toelichting (bij de oorspronkelijke tekst) vermeldt:⁹

“De gerechtelijke vaststelling van het vaderschap heeft vrijwel dezelfde gevolgen als een erkenning. In de praktijk zullen vooral de vermogensrechtelijke gevolgen van belang zijn. Het gaat dan om:

a. de wederzijdse onderhoudsplicht tussen vader en kind;

b. erfrechtelijke aanspraken; het kind heeft dezelfde erfrechtelijke aanspraken als andere kinderen jegens zijn vader; omgekeerd heeft de vader de aan het vaderschap te ontlenen erfrechtelijke aanspraken jegens zijn overleden kind.”

De Staatssecretaris heeft onder ogen gezien dat er nadelige effecten voor andere kinderen van de vader zullen zijn, bijvoorbeeld dat zij diens nalatenschap moeten delen met het niet-erkende kind:¹⁰

“In de afweging van de belangen van de betrokkenen in dit geheel, prevaleren mijns inziens de belangen van het niet-erkende kind. Dit kind heeft in principe aanspraak op vestiging van deze familierechtelijke betrekking.”

Over de potentiële nadelige gevolgen voor andere betrokkenen heeft de Hoge Raad in het Notaris P.-arrest overwogen:

“3.3.6. Zoals ook blijkt uit de hiervoor in 3.3.2 en 3.3.3 weergegeven passages uit de kamerstukken, heeft de wetgever onder ogen gezien dat de in art. 1:207 neergelegde regeling inzake de gerechtelijke vaststelling van het vaderschap, met name als gevolg van het feit dat deze terugwerkt tot de geboorte van het kind, nadelige effecten, waaronder – ingeval de man ten tijde van de vaststelling niet meer in leven is – verlies van eigendom, kan hebben voor andere betrokkenen, in het bijzonder andere (wel erkende) kinderen. Welbewust heeft hij het belang van het ‘onwettige’ kind en het algemene belang bij opheffing van het discriminatoire onderscheid tussen ‘wettige’ en ‘onwettige’ kinderen laten prevaleren boven de belangen en rechten van die andere betrokkenen, zij het niet ten volle. Te goeder trouw door derden verkregen rechten blijven immers onaangetast, terwijl voorts vermogensrechtelijke voordelen niet behoeven te worden teruggegeven, voor zover degene die deze heeft genoten ten tijde van het doen van het verzoek tot gerechtelijke vaststelling daardoor niet was gebaat. Met deze beide in de wet voorziene inperkingen van de terugwerkende kracht is voldaan aan de voorwaarden waaronder ontneming van eigendom ingevolge art. 1 Eerste Protocol EVRM is toegestaan, ook voor het geval de nalatenschap is opengevallen voordat de wet van 24 december 1997 in werking trad.”

In de onderhavige procedure heeft het kind (in casu: de zoon) om gerechtelijke vaststelling van het vaderschap verzocht. In cassatie draait het, als gezegd, om de vraag of de weduwe tevens erfgenaam van de aangewezen vader (in casu: de vrouw) kan worden aangemerkt als belanghebbende in de procedure over dit verzoek.

Het begrip ‘belanghebbende’ (art. 798 lid 1, eerste volzin, Rv)

Voor zaken betreffende het personen- en familierecht (in andere zaken dan scheidingszaken) geeft art. 798 lid 1, eerste volzin, Rv een van de algemene regeling afwijkend voorschrift:

“Voor de toepassing van deze afdeling wordt onder belanghebbende verstaan degene op wiens rechten of verplichtingen de zaak rechtstreeks betrekking heeft.”

Art. 798 Rv is ingevoerd bij Wet van 7 juli 1994 tot herziening van het procesrecht in zaken van personen- en familierecht en op 1 april 1995 in werking getreden.²⁶ De memorie van toelichting vermeldt onder meer het volgende:²⁷

“Wat er zij van de betekenis van het begrip belanghebbende in de algemene regeling van de verzoekschriftprocedure, voor de familieverzoekschriftprocedure wordt een nadere bepaling van dit begrip voorgesteld om zo de in beginsel ruime kring van belanghebbenden bij deze procedures enigszins in te perken. Belanghebbend is degene, op wiens rechten of verplichtingen de zaak rechtstreeks betrekking heeft. Dit impliceert dat niet iedereen die pretendeert een belang in de zin van betrokkenheid bij (sympathie voor) de zaak te hebben ook in de procedure als belanghebbende zal worden erkend. (...) Ik wijs ter vergelijking tevens op de omschrijving van het begrip belanghebbende in artikel 1.2, eerste lid van het voorstel van een Algemene wet bestuursrecht (Awb) (...). Ook daarin komt het adjectief ‘rechtstreeks’ voor.

De Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak spreekt in haar advies de vrees uit dat het voorgestelde artikel 798 lid 1 een aanzienlijke uitbreiding van het aantal procespartijen ten gevolge zal hebben. Zij beveelt aan om per procedure te bepalen wie zoal als procespartij kunnen optreden. Als voorbeeld noemt zij de nieuwe partner als belanghebbende in alimentatie- en omgangszaken, de Gemeentelijke Sociale Dienst als belanghebbende in alimentatiezaken en ‘tehuizen’ als belanghebbende in maatregelzaken. Het is nimmer de bedoeling geweest om in de genoemde gevallen de personen of instanties, van wie een zekere betrokkenheid bij de zaak niet kan worden ontkend, als belanghebbenden te beschouwen. Om dat nog beter tot uitdrukking te brengen is in de omschrijving het woord ‘rechtstreeks’ opgenomen. De zaak moet rechtstreeks betrekking hebben op zijn rechten en verplichtingen, wil iemand als belanghebbende kunnen worden aangemerkt. Iemand die een indirect belang heeft, is geen belanghebbende in de zin van [artikel] 798.”

In een tweetal uitspraken van 30 maart 2018, waaronder een prejudiciële beslissing, is door uw Raad uitleg gegeven aan het begrip belanghebbende in art. 798 lid 1, eerste volzin, Rv. Uit de toelichting zoals die door uw Raad in die uitspraken is weergeven, wordt het volgende afgeleid:²⁸

“Het vorenstaande betekent dat de door art. 798 lid 1, eerste volzin, Rv bestreken kring van belanghebbenden in zaken van personen- en familierecht (in andere zaken dan scheidingszaken) niet in algemene zin kan worden afgebakend. Welke persoon of instelling (hierna elk van beide: betrokkene) als belanghebbende moet worden aangemerkt, wordt bepaald – aan de ene kant – door het onderwerp van de aan de rechter voorgelegde zaak en – aan de andere kant – door de rechten of verplichtingen waarop de betrokkene zich beroept. Slechts indien het onderwerp van de zaak ertoe kan leiden dat de rechten of verplichtingen waarop de betrokkene zich beroept, rechtstreeks door de rechterlijke beslissing worden geraakt, is die betrokkene in die zaak belanghebbende in de zin van art. 798 lid 1, eerste volzin, Rv.”

De beschikking van uw Raad van 17 mei 2013³³ betrof een verzoek tot gegrondverklaring van de ontkenning van het vaderschap van de (inmiddels overleden) juridische vader van verzoekster (art. 1:200 BW). Het hof had de zuster van verzoekster ontvankelijk verklaard in haar hoger beroep van de toewijzende beschikking van de rechtbank, onder meer op de grond dat toewijzing van het verzoek ertoe zou kunnen leiden dat de verdeling van de nalatenschap van de vader geheel of gedeeltelijk opnieuw zou moeten plaatsvinden en aldus rechtstreeks de rechten en verplichtingen van de zuster raakt. Uw Raad oordeelde daarentegen dat het belang van de zuster bij handhaving van de tot stand gebrachte verdeling van de nalatenschap er niet toe kan leiden dat zij wordt aangemerkt als belanghebbende in de zin van art. 798 lid 1 Rv “bij het voortbestaan of het verbreken van de afstammingsrelatie” tussen verzoekster en de vader. Daartoe overwoog uw Raad:

“3.4.3 Ingevolge art. 1:200 lid 1, aanhef en onder a en b, BW kan het vaderschap uitsluitend worden ontkend door de vader of de moeder van het betrokken kind, respectievelijk het kind zelf. Het verzoek tot gegrondverklaring van de ontkenning van het vaderschap kan ingevolge art. 1:200 lid 5 en lid 6 BW eveneens uitsluitend worden ingediend door de vader of de moeder van het betrokken kind, respectievelijk het kind zelf. Behoudens in de gevallen voorzien in art. 1:201 lid 1 en lid 2 BW, kan een dergelijk verzoek niet worden ingediend door een persoon wiens eigen afstammingsrelatie niet rechtstreeks door (toe- of afwijzing van) het verzoek wordt geraakt, ook al heeft deze persoon een afgeleid belang bij het voortbestaan of het verbreken van de afstammingsrelatie tussen de vader en het betrokken kind, zoals het geval kan zijn bij een broer of een zuster van het betrokken kind of bij diens vermeende biologische vader (zie voor het laatste geval HR 9 december 2005, LJN LJN AU3262, NJ 2006/560).

Het strookt met deze in art. 1:200 BW voorziene beperking van de kring van personen die geacht kunnen worden rechtstreeks bij de ontkenning van het vaderschap te zijn betrokken, om de buiten deze kring vallende personen niet aan te merken als belanghebbenden in de zin van art. 798 lid 1 Rv in verbinding met art. 1:200 BW.

In de zaak die heeft geleid tot de beschikking van uw Raad van 24 januari 2014³⁴ ging het om een verzoek van de bewindvoerder van de vader tot het verlenen van een machtiging voor de opheffing van huwelijkse voorwaarden (art. 1:441 lid 2 BW). Tegen de inwilliging van het verzoek was door de zoons van de vader hoger beroep ingesteld. Het hof had de zoons niet-ontvankelijk verklaard. A-G Vlas bepleitte dat hoewel de rechten van de zoons als erfgenaam niet persoonlijk, concreet en actueel waren, er aanleiding was hen toch als belanghebbenden aan te merken via oprekking van het begrip in lid 2. Dit betoog is gepasseerd. Ook het kennelijke oordeel dat de zoons geen belanghebbenden zijn als bedoeld in art. 798 lid 1 Rv werd door uw Raad in stand gelaten, zulks met de overweging:

“3.4. (...) Niet kan worden gezegd dat ‘de zaak’ – het (...) verzoek van de bewindvoerder – op de rechten (of verplichtingen) van de zoons rechtstreeks betrekking heeft, zoals art. 798 lid 1 Rv eist. De door de bewindvoerder beoogde opheffing van de huwelijksvoorwaarden is weliswaar van invloed op de omvang van het vermogen van hun vader, maar daarbij zijn hun eigen rechten niet, en zeker niet rechtsreeks, in het geding.”

Uit voornoemde uitspraken kan worden afgeleid dat het hebben van een erfrechtelijke positie op zichzelf nog geen reden is om iemand als belanghebbende in de zin van art. 798 lid 1 Rv aan te merken. Om als zodanig te kunnen worden aangemerkt, is bepalend of de persoon door de rechterlijke beslissing op het betreffende verzoek – het ‘onderwerp’ van de zaak – rechtstreeks in een recht of verplichting wordt geraakt.

Procesreglement overige (Boek 1) zaken

De lijst van belanghebbenden is niet limitatief. Art. 2.2 sub d bepaalt:

“Indien verzoeker van mening is dat een in bijlagen 1 en 3 vermelde belanghebbende in casu geen belanghebbende is, dient hij dat gemotiveerd en met stukken onderbouwd te vermelden. Indien verzoeker van mening is dat er meer belanghebbenden zijn dan in bijlagen 1 en 3 vermeld, dient hij dat ook gemotiveerd en met stukken onderbouwd te vermelden.”

Volgens Wortmann³⁸ is het opnemen van de moeder van het meerderjarig kind verklaarbaar omdat de mogelijke gevolgen voor de moeder (zoals het recht op omgang) heel ingrijpend kunnen zijn, en ik citeer:

“Veel ingrijpender dan mogelijke gevolgen voor anderen op erfrechtelijk gebied zoals ter zake van verdelingen van nalatenschappen. Dat maakt dat het op zichzelf afgeleide belang van de moeder bij een verzoek tot vaststelling van het vaderschap (haar afstammingsrelatie wordt immers niet direct geraakt) aangemerkt wordt als een rechtstreeks belang.”

Volledigheidshalve merk ik op dat zeer recentelijk, per 1 juli 2024, de tekst van Bijlage 3 is gewijzigd in die zin dat onder (m) uitsluitend nog ‘de aangewezen vader’ als belanghebbende wordt genoemd, en niet langer – indien deze is overleden – diens afstammelingen. Volgens de toelichting bij deze wijziging zijn afstammelingen inzake gerechtelijke vaststelling ouderschap zoals zij thans zijn opgenomen in het procesreglement geen belanghebbenden (wat onverlet laat de bevoegdheid van de behandelend rechter om in een voorkomende zaak een afstammeling als belanghebbende aan te merken).⁴³

Rechtspraak over het begrip ‘belanghebbende’ in de procedure tot gerechtelijke vaststelling van het ouderschap (798 Rv jo 1:207 BW)

In de uitspraak van 12 juni 2018⁴⁴ van het hof Amsterdam ging het om de gerechtelijke vaststelling van een overleden vader op verzoek van de kinderen. Evenals in de thans voorliggende zaak het geval is, werd door de weduwe tevens erfgenaam van de vader – niet zijnde moeder van de kinderen – hoger beroep ingesteld tegen de toewijzende beschikking. Zij had aangevoerd dat zij als erfgenaam van de man en omdat zij door de bestreden beschikking rechtstreeks in haar belang werd geraakt, als belanghebbende moest worden aangemerkt. Het hof overwoog, onder verwijzing naar het Procesreglement (versie april 2017) als volgt:

“3.6. (...) Appellante (...) is gehuwd geweest met de man en is zijn erfgenaam. Anders dan ten tijde van de beschikking van de Hoge Raad van 17 mei 2013 (ECLI:NL:HR:2013:BZ3641) wordt in het procesreglement niet langer de erfgenaam van de aangewezen vader als belanghebbende aangemerkt, maar – zoals hiervoor overwogen – de afstammelingen van de man. Gelet hierop en nu de positie van erfgenaam van de man in een procedure als deze op zichzelf niet een zelfstandig maar slechts een afgeleid belang met zich brengt, is appellante (...) naar het oordeel van het hof geen belanghebbende. Voor dit oordeel is mede van belang dat ook overigens geen feiten en/of omstandigheden zijn gesteld of gebleken die tot de conclusie moeten leiden dat de rechten of verplichtingen van appellante (...) door het verzoek van geïntimeerden rechtstreeks worden geraakt. (...) Appellante sub 1 is derhalve niet-ontvankelijk in haar verzoek.”

In een beschikking van 6 september 2022⁴⁶ overwoog het hof Amsterdam dat de broer en de vader van de overleden man (de aangewezen vader) niet als belanghebbenden konden worden aangemerkt. Nadat het hof de door uw Raad in 2018 geformuleerde maatstaf had vooropgesteld (rov. 5.4) overwoog het (rov. 5.5):

“Het strookt met [de] in artikel 1:207 BW voorziene beperking van de kring van personen die geacht kunnen worden rechtstreeks bij de vaststelling van het ouderschap te zijn betrokken, om de buiten deze kring vallende personen in een op artikel 1:207 BW gebaseerde zaak als uitgangspunt niet aan te merken als belanghebbenden in de zin van artikel 798 lid 1 Rv (vgl. HR 17 mei 2013, ECLI:NL:HR:2013:BZ3641). Dat is slechts anders indien de persoon op wie het verzoek betrekking heeft (de aangewezen ouder) reeds is overleden. In dat geval worden ingevolge Bijlage 3 van het Procesreglement overige (Boek 1) zaken, zoals dat gold ten tijde van de indiening van het verzoek bij de rechtbank, ook aangemerkt als belanghebbende de afstammelingen van de aangewezen ouder. Verzoekers zijn echter niet de afstammelingen van [X], maar diens broer respectievelijk vader.”

Appellanten hadden volgens de vaststelling van het hof (rov. 5.2) aangevoerd dat zij in hun hoedanigheid van erfgenaam rechtstreeks in hun (financiële) belangen werden geraakt. Met betrekking tot dit erfrechtelijk belang overwoog het hof (rov. 5.6):

“Voor zover verzoekers aanvoeren dat zij in hun hoedanigheid van erfgenamen van [X] als belanghebbenden moeten worden aangemerkt, gaat het hof daaraan voorbij, nu dit belang niet kan worden aangemerkt als een rechtstreeks door het onderwerp van de zaak geraakt belang, maar slechts als een afgeleid belang.”

Een vergelijkbaar geval vormt de uitspraak van het hof Arnhem-Leeuwarden van 13 april 2023.⁴⁷ Daarin oordeelde het hof dat de broer van de aangewezen vader weliswaar erfgenaam is, maar niet aangemerkt kan worden als belanghebbende. Het belang als erfgenaam betreft volgens het hof geen rechtstreeks door het onderwerp van de zaak geraakt belang, maar slechts een afgeleid belang (rov. 5.6).

Art. 6 EVRM

Art. 6 lid 1, eerste volzin, EVRM luidt:

“Bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde vervolging heeft een ieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij de wet is ingesteld.”

Wat betreft het begrip ‘vaststelling van een burgerlijk recht’ heeft het EHRM in Grzęda/Polen⁵¹ zijn rechtspraak over art. 6 EVRM als volgt samengevat (onderstreping, A-G):

“257. For Article 6 § 1 in its civil limb to be applicable, there must be a “dispute” (“contestation” in French) over a right which can be said, at least on arguable grounds, to be recognised under domestic law, irrespective of whether that right is protected under the Convention. The dispute must be genuine and serious; it may relate not only to the actual existence of a right but also to its scope and the manner of its exercise; and, lastly, the result of the proceedings must be directly decisive for the right in question, mere tenuous connections or remote consequences not being sufficient to bring Article 6 § 1 into play. […] Lastly, the right must be a “civil” right […].”

Met betrekking tot de toepasselijkheid van art. 6 EVRM overwoog het EHRM:⁵⁷

“66. For the purposes of the applicability of Article 6, it appears to the Court that what the biological mother in the case pending at domestic level is effectively asserting is a “right” for a biological parent, in the context of adult adoption, to have their rights and interests weighed in the balance by the competent domestic court, and the right to appeal the balance struck if it is adverse to her. However, the substantive grounds for adult adoption laid down in section 4 of the Adoption Act appear to be essentially factual, with the role of the competent court being to ascertain that the relations between adopter and adoptee were indeed of the prescribed nature. In this exercise there is no scope for consideration of the interests of any other party. It seems that the biological mother’s dispute is essentially with the clear wording of the Adoption Act. It is settled case-law, however, that the Court may not create by way of interpretation of Article 6 § 1 a substantive right which has no legal basis in the State concerned (see Grzęda, […] § 258). Moreover, in order to decide whether the right in question has a basis in domestic law, the starting point must be the provisions of the relevant law and their interpretation by the domestic courts (ibid., § 259). Bearing in mind the explanations given by the Supreme Court about the content and rationale of the relevant statutory provisions […], it appears that the right claimed by the biological mother does not exist, even on arguable grounds, in domestic law […]. It is, however, for the requesting court to determine whether, with reference to domestic law and the facts of the pending dispute, that is the case.”