Rechtbank Midden-Nederland, 21-07-2021, ECLI:NL:RBMNE:2021:3538, 9211361 UE VERZ 21-146 LH/1040

QBuzz is een van de openbaarvervoerbedrijven die in opdracht van de provincie Utrecht het openbaar (bus- en tram-)vervoer in Utrecht en omgeving verzorgen. De ondernemingsraad is het door QBuzz ingevolge artikel 2 WOR ingestelde medezeggenschapsorgaan voor de concessie Utrecht, en wordt door partijen ook wel aangeduid als de OR U-OV. Binnen dat concessiegebied valt ook de vestiging van QBuzz te Wijk bij Duurstede, waarover het in dit geding meer specifiek gaat. Waar in de gehele Utrechtse concessie voor QBuzz 740 fte’s rijdend (eigen) personeel werkzaam zijn (daarnaast worden uitzendkrachten ingezet), was er binnen de vestiging Wijk bij Duurstede, één van de vijf QBuzz-vestigingen in de provincie Utrecht, tot voor kort (d.i. voorafgaand aan de litigieuze wijziging van het dienstenpakket per 3 januari 2021) werk voor ongeveer 40 fte rijdend personeel.

Op de arbeidsovereenkomsten tussen QBuzz en haar personeel is de collectieve arbeidsovereenkomst Openbaar Vervoer (hierna: de cao) van toepassing. Artikel 19 lid 2 van de cao bepaalt dat geen dienstrooster van kracht wordt dan nadat de ondernemingsraad daarmee heeft ingestemd. Voorts geeft artikel 19 een aantal vereisten waaraan een dienstrooster moet voldoen. Bijlage 11 bij de cao, waarnaar in het zevende lid van dit artikel 19 wordt verwezen, geeft enkele definities en bevat richtlijnen voor de opzet van dienstroosters. Er zijn aaneengesloten en gebroken diensten. Onder een ‘gebroken dienst’ wordt ingevolge artikel A.4.1.3. van deze bijlage verstaan: ‘een dienst, die wordt onderbroken door tenminste één rusttijd van minimaal 1 uur en 31 minuten. Deze dienst kan niet aanvangen vóór 05.30 uur, terwijl òf de rusttijd de periode omvat 11.30 uur - 13.00 uur, òf het einde der dienst ligt tussen 16.30 uur en 18.15 uur.’ Artikel B.7 van deze bijlage 11 geeft ten aanzien van gebroken diensten als ‘richtlijn’: ‘niet meer dan gemiddeld twee gebroken diensten per werknemer per week.’ Gebroken diensten voorzien in de extra inzet gedurende de spitsuren. In aanvulling op de cao geldt ingevolge de QBuzz-bedrijfsregels de afspraak: ‘geen gebroken diensten in het weekend.’ De chauffeurs ontvangen een gemiddelde onregelmatigheidstoeslag, die is gebaseerd op het gehele dienstenpakket voor de Utrecht Streek-vestigingen (inclusief late-, weekend- en gebroken diensten), ongeacht het type dienst dat wordt gereden. Daarenboven ontvangt een chauffeur die meer dan 52 gebroken diensten per jaar rijdt een extra onregelmatigheidsvergoeding van € 8,90 bruto per gebroken dienst (welke ‘surplus-ort’ kan oplopen tot ongeveer € 1.200,-- bruto per jaar).

Door het teruglopen van de reizigersaantallen sinds het uitbreken van de corona-pandemie in maart 2020 staat, ondanks de steunmaatregelen die de overheid aan de openbaarvervoerbedrijven (heeft) verstrekt, de betaalbaarheid van het openbaar vervoer onder druk. De beschikbaarheidsvergoeding die QBuzz van de overheid ontvangt is niet meer kostendekkend. Over 2020 heeft QBuzz een netto verlies geleden van ongeveer € 8,3 miljoen en de prognose voor 2021 is somber. Om aan deze ontwikkelingen het hoofd te bieden zijn in overleg met de provincie Utrecht de concessie-eisen aangepast, is het vervoeraanbod versoberd en is de dienstregeling vanaf begin januari 2021 (met ongeveer 10%) afgeschaald. Enkele buslijnen tussen QBuzz en Syntus (de andere concessiehouder in Utrecht en omgeving) zijn uit efficiencyoverwegingen (tot het eind van de concessie per 10 december 2023) herverdeeld. Zo zijn de ‘kilometers zonder reizigers’ geminimaliseerd doordat buslijn 56 (tussen Wijk bij Duurstede en Amersfoort CS) van Syntus naar QBuzz is overgegaan. Hierdoor neemt het dienstenpakket (d.i. het totaal van de in de vestiging uit te voeren diensten) voor de QBuzz-vestiging Wijk bij Duurstede in omvang toe (van 141 naar 190 diensten per week) en stijgt het aantal benodigde fte’s voor rijdend QBuzz-personeel aldaar (van ongeveer 40) naar circa 54. Daarmee wordt Wijk bij Duurstede binnen de concessie een middelgrote vestiging.

Na door de centrale ondernemingsraad (COR) positief te zijn geadviseerd over een voorgenomen organisatiewijziging, heeft QBuzz in oktober 2020 onder andere besloten om, met het oog op de werkgelegenheid van het vaste personeel, de flexibele schil te verkleinen en is een generieke roostermethodiek ingevoerd, die in het overleg met de lokale medezeggenschap zou worden geïmplementeerd.

Op 22 december 2020 heeft QBuzz aan de ondernemingsraad gevraagd om in te stemmen met de invoering van buschauffeursroosters voor de periode vanaf 3 januari 2021 tot en met 31 december 2021 (uitgezonderd de periode van 29 mei tot 30 augustus 2021, waarin de aangepaste zomerdienstregeling geldt). In het voorgenomen dienstrooster is, vanwege de buslijnenruil met Syntus en het door QBuzz gehanteerde uitgangspunt dat het werk binnen een vestiging door de chauffeurs van de betreffende vestiging moet worden ‘weggereden’, voor de vestiging Wijk bij Duurstede sprake van gemiddeld 33% meer weekend- en late diensten. QBuzz heeft er met het voorgenomen dienstrooster naar gestreefd deze verzwaring over alle chauffeurs van de vestiging Wijk bij Duurstede te verdelen.

Omdat de vestiging Wijk bij Duurstede van oudsher een kleine vestiging was met een beperkt dienstenaanbod, mochten de chauffeurs aldaar de afgelopen jaren grotendeels werken op basis van hun eigen voorkeur voor een bepaald rooster, voor werkdagen en werktijden. Voor de weekend- en late diensten moest QBuzz in de loop der tijd (door uitstroom, bijvoorbeeld wegens pensionering) meer gebruik gaan maken van (duurdere) inzet van uitzendkrachten en van werknemers van andere vestigingen (met name Zeist). Tot voor kort waren er aldus (met inbegrip van individuele ‘maatwerkroosters’ wegens medische redenen) binnen de vestiging Wijk bij Duurstede 25 verschillende - op de wensen (en de situatie) van de werknemers aldaar toegesneden - typen roosters (‘rouleringen’). Hierdoor was sprake van betrekkelijk veel ‘min-uren’ (dit zijn uren waarop een chauffeur niet kan worden ingezet omdat roosters en bezetting niet op elkaar aansluiten). Dit doet zich vooral gevoelen bij een klein dienstenpakket en veel verschillende roosters.

Eén van de roosters waarvoor werknemers van de vestiging Wijk bij Duurstede konden kiezen betrof een zogenoemd gebroken dienstrooster. Dit rooster werd op doordeweekse dagen gereden door zo’n acht werknemers die dicht in de buurt van het begin- en eindpunt wonen en voor wie de nadelen van een opsplitsing van hun werk in twee dienstdelen per dag (de ochtendspits tussen 06.00/07.30 uur en 09.00/11.00 uur en de middagspits van 13.00/15.30 uur en 17.30/19.30 uur), onderbroken door een onbetaalde rustperiode van 3 à 4 uur waarin ze zonder veel tijdverlies op en neer naar huis kunnen, opwegen tegen het voordeel van een hoge onregelmatigheidstoeslag. Deze acht werknemers reden geen late diensten (ze werkten op maandag tot en met vrijdag niet later dan 19.30 uur) en waren op zaterdag en zondag vrij (het weekend kent geen spitspieken).

In het overlegtraject dat tot de uiteindelijke instemmingsaanvraag van 22 december 2020 heeft geleid, heeft QBuzz uit efficiencyoverwegingen aanvankelijk gekozen voor het geheel laten vervallen van dit gebroken dienstrooster van deze acht werknemers binnen de vestiging Wijk bij Duurstede. Deze als ‘roosterset 1’ aangeduide variant bleek echter in de gehouden inloopbijeenkomst veel weerstand op te roepen bij de betrokken werknemers, reden waarom QBuzz hierop is teruggekomen en in overleg met een afvaardiging van de ondernemingsraad naar andere varianten heeft gezocht. Dit heeft geleid tot ‘roosterset 2a’, een basisrooster met een gebroken dienstrooster voor de acht werknemers die al zo’n dienstrooster reden (en voor één werknemer met een ‘gebroken dienst-maatwerkrooster’), waarbij de betrokkenen per acht weken ook drie of vier weekenden moesten werken. Volgens QBuzz was het alleen mogelijk om het gebroken dienstrooster te handhaven als de betrokken werknemers ook een aantal weekenden gaan werken (waar zij dat totnogtoe niet hoefden). Omdat bezwaren rezen tegen het aantal weekenden dat in deze variant door de betrokken werknemers moest worden gewerkt, heeft QBuzz begin december 2020 een ‘roosterset 2c’ ontwikkeld, waarin het aantal werkweekenden voor de ‘gebroken dienstrooster-chauffeurs’ is teruggebracht naar twee weekenden per acht weken (in een tussenvariant, ‘roosterset 2b’ zat nog een zondag teveel, die er in de ‘roosterset 2c’ uitgehaald is). In ‘roosterset 2c’ moet de vestiging Wijk bij Duurstede volgens QBuzz met de bijbehorende personeelsbezetting in staat zijn de eigen diensten te rijden en is alleen nog externe inhuur nodig bij ziekte en verlof. Deze roosterset kent 19 verschillende roosters, waardoor sprake is van beduidend minder ‘min-uren’. Zeven werknemers (vijf van de bovenbedoelde acht) hebben QBuzz laten weten het niet eens te zijn met deze roosterset, onder meer omdat zij menen dat niet getornd mag worden aan de sinds jaar en dag bestaande voorkeurroosters of omdat in het verleden gemaakte afspraken of gewekte verwachtingen moeten worden nagekomen of gestand gedaan.

In reactie op de instemmingsaanvraag van 22 december 2020 (op ‘roosterset 2c’ zijn nadien in overleg met de werknemers nog enkele summiere wijzigingen aangebracht die in dit geding geen rol spelen) heeft de ondernemingsraad bij brief van 31 december 2020 aan QBuzz meegedeeld de verzochte instemming niet te verlenen, omdat de ‘roosterset 2c’ volgens de ondernemingsraad in strijd is met eerdere afspraken, referentiesheet en cao. De ondernemingsraad wees er met name op dat de chauffeurs in het gebroken dienstrooster voortaan ook in het weekend zullen worden ingeroosterd, waar dat voorheen niet gebeurde, en dat parttimers zonder voorafgaand overleg op alle dagen van de week zullen moeten gaan werken. De ondernemingsraad sprak van een disbalans tussen privé en werk.

Voortgezet overleg tussen partijen heeft niet alsnog tot overeenstemming geleid. QBuzz bleef erbij dat het ontzien van de chauffeurs met een gebroken dienstenrooster zou leiden tot een onevenredige belasting voor andere werknemers. De ‘pijn’ van de toename van weekend- en late diensten, die het gevolg is van de uitbreiding van het werkpakket van Wijk bij Duurstede, moet volgens QBuzz eerlijk verdeeld worden. De ondernemingsraad stond op handhaving van het jarenlang gehanteerde uitgangspunt: ‘geen weekenddiensten in gebroken dienstenroosters.’ De ondernemingsraad meent dat de chauffeurs met een gebroken dienstrooster al de ‘pijn’ van de gebroken diensten voor hun collega’s opvangen. Zoals de raad het bij brief van 27 januari 2021 verwoordde: ‘(E)en rooster met doordeweekse dagen gevuld met gebroken diensten is al een veel zwaardere belasting en door het nog eens toevoegen van weekeinddiensten buitenproportioneel zwaar en tegen de afspraken.’

Nu de ondernemingsraad de verzochte instemming heeft onthouden, rijdt QBuzz in de vestiging Wijk bij Duurstede vanaf 3 januari 2021 voorshands (in afwachting van de uitkomst van dit geding) volgens de oude roosters. Hierdoor worden de diensten binnen de vestiging Wijk bij Duurstede op doordeweekse dagen voor ruim 15% gereden door uitzendkrachten. In de weekenden is dit ruim 40%. QBuzz betaalt ook aan deze uitzendkrachten onregelmatigheidtoeslagen. De noodgedwongen inzet van werknemers van andere vestigingen (hierbij gaat het om ongeveer 8% van de weekenddiensten voor Wijk bij Duurstede) is voor QBuzz nadelig, omdat aan die werknemers extra reiskosten en reistijd moeten worden vergoed en zij in hun eigen vestiging (vaak ook weer door een uitzendkracht) moeten worden vervangen. Voorts leidt de huidige situatie ertoe dat er thans sprake is van ongeveer 2,5 min-uren meer dan het geval zou zijn als ‘roosterset 2c’ had kunnen worden ingevoerd.