Dwingende controle, ook wel coercive control genoemd, staat hoog op de internationale agenda. Het wordt gezien als een schadelijk en relationeel ondermijnend geweldspatroon en een schending van mensenrechten.1 Een geweldspatroon verwijst naar een structuur van verschillende soorten geweld waarvan de samenhang meer is dan een optelsom van incidenten. De context speelt bij de duiding van het geweld altijd een belangrijke rol.
REP 2024/417 - Dwingende controle borgen in het relatierecht
Een noodzakelijke uitdaging
REP 2024/417 - Dwingende controle borgen in het relatierecht
dDM
dr. Dijkstra MAExpert relationele veiligheid, docent en ontwerper scholing en opleiding, onderzoeker en coach.
Bijgewerkt tot 5 juli 2024
Inleiding
Dwingende controle is een ernstige en hardnekkige vorm van huiselijk geweld en een kernkenmerk van ernstig partner- of ex-partnergeweld dat in de uiterste vorm kan uitlopen op fataal geweld en femicide. In 2022 kwamen 48 vrouwen2 om het leven door geweld van veelal een partner of ex-partner. Psychisch geweld, druk, controle, intimidatie en manipulatie houden zich niet aan de grenzen van een partnerrelatie. Geweld kan zich ook voordoen in relaties tussen ouders en kinderen, in zorgrelaties en op het werk. In het relatierecht wordt het verborgen geweldspatroon van dwingende controle dikwijls niet herkend.
Dit artikel richt zich vooral op intieme relaties met (ex-)partners en kinderen.
Aandacht voor dwingende controle
Het wordt uit onderzoek3 duidelijk dat dwingende controle zich veel frequenter voordoet dan eerder gedacht en de doelgroep dus ook voorkomt in de wereld van het relatierecht. Het geweldspatroon onttrekt zich vaak aan het zicht en wordt voor de buitenwereld verborgen gehouden. Op het toneel speelt zich iets anders af dan in de coulissen.4 Ook hulp-, recht- en veiligheidssystemen worden bespeeld.5 Professionals herkennen en doorzien dit geweldspatroon onvoldoende. Dwingende controle of intieme terreur is een combinatie van druk, dwang, intimidatie en controle die de handelingsvrijheid van de ander ernstig aantast en deze angstig en afhankelijk maakt. Kenmerkend is dat de dader zich vaak overtuigend presenteert als een slachtoffer en de (ex-)partner tot probleem maakt.6 Macht, druk en dominantie worden op meerdere manieren eenzijdig uitgeoefend om de ander machteloos, afwijkend en afhankelijk te maken. Mediation is in dergelijke gevallen contraproductief aangezien het de machtsongelijkheid door de neutrale en onpartijdige stellingname ongemoeid laat of mogelijk zelfs uitvergroot. Het is dus afhankelijk van het geweldspatroon. De Ruiter en van Pol (2017)7 noemen dit geloof in de onbegrensde mogelijkheden van mediation na (eenzijdig) geweld in hun studie naar de kennis van sociale en juridische professionals zelfs een van de mythen van conflictscheiding.
Leeswijzer
Aan de hand van praktijkvoorbeelden en onderzoeksliteratuur wordt beschreven wat dwingende controle is, welke kenmerken plegers hebben, welke impact het heeft, hoe de ondermijning van relaties functioneert en welke kernvragen en instrumenten van belang zijn om de vaststelling van dwingende controle beter te onderbouwen.8 Het is van belang om in gevallen van hulp een gezamenlijke interventiestrategie uit te stippelen waarin ook deskundigen in relatierecht zich actief mengen. Dit om de norm te stellen en ondermijnend gedrag dat vaak zoveel podium vraagt, bij voorkeur in gefaseerde ketensamenwerking volgens de top-drie methodiek9 – acute onveiligheid, risicogestuurde veiligheid en herstel – te begrenzen en zo mogelijk te sanctioneren.
Relaties en relatierecht: voorbeelden
Relaties zijn veelvormig en divers van aard. Ze kennen tegelijkertijd basispatronen. Als er sprake is van geweld, kan dit ontstaan en voortduren vanwege onmacht en frustratie of juist voortkomen uit een sterke behoefte de ander te sturen door macht en controle. Wanneer dat laatste (overwegend) het geval is, noemen we dit instrumenteel gedrag. Motief van dit gedrag is om de ander klein, onmachtig, kwetsbaar, verdacht, afhankelijk en weerloos te maken en de machtsongelijkheid uit te vergroten. Het proces verloopt vaak soortgelijk door de ander (ex-partner, kinderen) te isoleren, te controleren, te manipuleren en door dierbaren, netwerk en professionals tegen elkaar uit te spelen. Het bedient zich vaak van mechanismen als de omkering of projectie (niet ik maar jij bent het probleem, of de dader), uitvergroten, opschalen en het beïnvloeden van derden.10 De volgende geanonimiseerde voorbeelden zijn ontleend aan praktijkervaringen.