Parket bij de Hoge Raad, 05-12-2003, AK3701, C02/177HR

Conclusie inzake:

[Eiser 1] en [eiseres 2]

tegen

In deze huurzaak staat centraal de vraag op welke partij de bewijslast rust m.b.t. de dag waarop de huurovereenkomst tussen partijen is geëindigd, in een geval waarin de verhuurder schadevergoeding vordert wegens het niet nakomen van de verplichting van de huurders tot teruggave van het gehuurde in een behoorlijke staat. Daarnaast gaat het middel over de bewijskracht van een onderhandse akte.

1. De feiten en het procesverloop

1.2. DGW heeft in eerste aanleg, na vermeerdering van eis in conventie, gevorderd [eiser] c.s. hoofdelijk te veroordelen tot betaling van f 48.938,16, ter zake van herstelkosten om de woning terug te brengen in een behoorlijke staat, kosten van technische rapportage, gederfde huur over zeven maanden tot de voltooiing van het herstel van de woning(3) en buitengerechtelijke kosten, alles met rente. DGW heeft daartoe gesteld dat [eiser] c.s. als huurders tekort zijn geschoten in hun verplichting tot oplevering van de gehuurde woning in een behoorlijke staat en dat zij op die grond aansprakelijk zijn voor de herstelkosten en voor de overige door DGW in verband hiermee gemaakte kosten.

1.3. [Eiser] c.s. hebben als verweer primair aangevoerd dat de huurovereenkomst tussen hen en DGW per 1 juli 1988 is geëindigd doordat DGW de woning met ingang van die datum is gaan verhuren aan [betrokkene 1] en [betrokkene 2]. [Betrokkene 1] en [betrokkene 2] hebben het gehuurde aanvaard in de toestand waarin het zich toen bevond. DGW heeft in juli 1988 verzuimd de staat van het gehuurde op te nemen en kan tien jaar later niet meer van [eiser] c.s. verlangen dat zij het gehuurde in de originele staat terugbrengen. Subsidiair hebben [eiser] c.s. op diverse gronden de hoogte van de gevorderde schadevergoeding bestreden. In reconventie hebben [eiser] c.s. een vordering ingesteld m.b.t. een beslag en buitengerechtelijke kosten.

1.4. DGW heeft tegen het primaire verweer ingebracht dat zij in juli 1988 bereid was een nieuwe huurovereenkomst met [betrokkene 1] en [betrokkene 2] aan te gaan, maar alleen onder de voorwaarden zoals neergelegd in de huurovereenkomst. [Betrokkene 1] en [betrokkene 2] hebben deze voorwaarden niet geaccepteerd. DGW heeft, zoals destijds haar gebruikelijke werkwijze was, een door haar ondertekend exemplaar van een huurovereenkomst aan [betrokkene 1] en [betrokkene 2] voorgelegd ter ondertekening, maar heeft deze huurovereenkomst nooit terugontvangen. Derhalve is zij steeds ervan uitgegaan dat [eiser] c.s. de huurders zijn gebleven. Dit strookt met het feit dat [eiser] c.s. de huur bleven betalen en met de mededeling van [betrokkene 1] en/of [betrokkene 2] in 1999 (genoemd in 1.1.5 hiervoor).

1.5. De kantonrechter te Nijmegen heeft bij tussenvonnis van 7 april 2000 aan [eiser] c.s. opgedragen te bewijzen dat de huurovereenkomst tussen hen en DGW per 1 juli 1988 is geëindigd doordat DGW een huurovereenkomst is aangegaan met [betrokkene 1] en [betrokkene 2].

1.6. Na getuigenverhoor heeft de kantonrechter bij eindvonnis van 30 maart 2001 beslist dat [eiser] c.s. het verlangde bewijs niet hebben geleverd. Na bespreking van de subsidiaire verweren heeft de kantonrechter [eiser] c.s. in conventie hoofdelijk veroordeeld tot betaling aan DGW van f 20.086,60, met wettelijke rente. Het in conventie meer of anders gevorderde en ook de reconventionele vordering werden afgewezen.

1.7. [Eiser] c.s. zijn van beide vonnissen in hoger beroep gekomen bij de rechtbank te Arnhem. Grief 1 betrof de bewijsopdracht, grief 2 de bewijswaardering. Zij hebben aangevoerd dat de kantonrechter hen ten onrechte met het bewijs heeft belast en een beroep gedaan op de (hierboven in 1.1.7 genoemde) door DGW ondertekende akte, stellende dat deze akte ingevolge art. 184 lid 2 (oud) Rv dwingend bewijs oplevert van de juistheid van hun stelling dat ingaande 1 juli 1988 met betrekking tot deze woning een huurovereenkomst is gesloten tussen DGW, [betrokkene 1] en [betrokkene 2]. Daarnaast hebben zij zich beroepen op bijkomende omstandigheden, zoals de feitelijke bewoning van de woning door [betrokkene 1] en [betrokkene 2] vanaf medio 1988 en het feit dat [eiser] c.s. zelf op een ander adres woonden en geregistreerd stonden.

1.8. De rechtbank heeft bij vonnis van 21 februari 2002 de vonnissen van de kantonrechter bekrachtigd. Zij overweegt kort samengevat het volgende. Overeenkomstig de hoofdregel van art. 177 (oud) Rv rust op [eiser] c.s. de bewijslast van hun stelling dat de huurovereenkomst tussen hen en DGW reeds per 1 juli 1988 is geëindigd. De door [eiser] c.s. in het geding gebrachte onderhandse akte moge ingevolge art. 184 lid 2 (oud) Rv dwingende bewijskracht hebben tussen de partijen bij die overeenkomst (DGW enerzijds en [betrokkene 1] en [betrokkene 2] anderzijds) maar de dwingende bewijskracht geldt niet in de rechtsverhouding tussen DGW en [eiser] c.s. Aan de overgelegde akte komt, zoals aan ieder geschrift, wel vrije bewijskracht toe. Gegeven het standpunt van DGW dat zij deze akte (wijziging tenaamstelling /huurovereenkomst) nimmer voor akkoord ondertekend geretourneerd heeft gekregen en dat [betrokkene 1] en [betrokkene 2] haar destijds hebben laten weten niet in te stemmen met de in de overeenkomst genoemde voorwaarden, kan zonder nadere bewijslevering niet op grond van die akte worden aangenomen dat de huurovereenkomst met [eiser] c.s. reeds in juli 1988 is geëindigd. De rechtbank onderschrijft het oordeel van de kantonrechter dat [eiser] c.s. niet in het leveren van het bewijs zijn geslaagd.

1.9. [Eiser] c.s. hebben - tijdig - beroep in cassatie ingesteld. Tegen DGW is in cassatie verstek verleend. [Eiser] c.s. hebben hun cassatieberoep schriftelijk laten toelichten. In dit verband verdient opmerking dat het cassatieberoep is ingesteld tegen de Stichting Standvast Wonen als rechtsopvolgster van WBV De Gezonde Woning. In de fase van de verstekverlening is reeds onderzocht of aan de door de wet vereiste formaliteiten (waaronder de door art. 2:18 BW vereiste rechterlijke machtiging) voor de omzetting is voldaan. Dat bleek het geval te zijn, met dien verstande dat de vereniging WBV De Gezonde Woning aanvankelijk is omgezet in de Stichting De Gezonde Woning. Vervolgens is deze stichting gefuseerd met een andere stichting (Beuningen), waaruit de Stichting Standvast Wonen is ontstaan.

2. Bespreking van het cassatiemiddel

2.1. Onderdeel 1, kort samengevat, klaagt dat de door de rechtbank gehanteerde bewijslastverdeling onjuist is en dat DGW overeenkomstig de hoofdregel van art. 177 (oud) Rv (thans art. 150 Rv) had moeten worden belast met het bewijs van haar stelling dat de huurovereenkomst door de tenuitvoerlegging van het verstekvonnis van de kantonrechter per 31 oktober 1998, althans eind 1998/begin 1999, is geëindigd.

2.2. Voor een goed begrip van het geschil kan uit het dossier nog wat achtergrondinformatie worden gehaald. Het verstekvonnis van de kantonrechter waarbij de ontruiming van de woning werd gelast behelst slechts een voorlopige voorziening als bedoeld in art. 116 (oud) Rv. De ontbinding van de huurovereenkomst, welke DGW toen mede had gevorderd, kon als voorlopige voorziening niet worden toegewezen. Tot het instellen van een bodemprocedure is het niet gekomen omdat [eiser] c.s. hebben meegewerkt aan de feitelijke ontruiming en de afgifte van de sleutels aan DGW. Volgens [eiser 1] is hij daarbij opgetreden als zaakwaarnemer van zijn dochter, die op dat moment niet in staat was haar belangen te behartigen. Of het optreden in de hoedanigheid van zaakwaarnemer voor DGW kenbaar was, is door de feitenrechters niet vastgesteld. DGW is, blijkens haar stellingen, ervan uitgegaan dat [eiser] c.s. in oktober 1998 nog steeds huurders van de woning waren en, blijkens hun feitelijke gedragingen, met de beëindiging van de huurovereenkomst hebben ingestemd.

Wanneer de wederpartij (eventueel: subsidiair) een beroep doet op bevrijdende feiten - in de s.t. wordt dit een "ja, maar ..."-verweer genoemd -, ligt het volgens de objectieve leer in beginsel op de weg van deze wederpartij om die bevrijdende feiten te stellen en, zo nodig, te bewijzen.

2.4. Kantonrechter en rechtbank hebben het verweer aangemerkt als een beroep van [eiser] c.s. op een bevrijdende omstandigheid, dus als een "ja, maar ..."-verweer. Volgens de rechtbank brengt de hoofdregel van art. 177 (oud) Rv mee dat [eiser] c.s. de juistheid zullen moeten aantonen van hun stelling dat de huurovereenkomst tussen hen en DGW reeds in juli 1988 is geëindigd, althans is overgegaan op [betrokkene 1] en [betrokkene 2] als nieuwe huurders. Volgens de toelichting op het middelonderdeel zou deze redenering kunnen opgaan in een geval waarin de verhuurder doorbetaling van huur vordert: de verhuurder kan dan volstaan met de stelling dat een huurovereenkomst tot stand is gekomen, welke de huurder verplicht tot betaling van een bepaald bedrag aan huur. Wanneer in zo'n geval de huurder wil beweren dat de huurovereenkomst (en daarmee zijn verplichting tot betaling van huur) geëindigd is, is deze beëindiging een bevrijdende omstandigheid die de huurder zal moeten stellen en, zo nodig, moet bewijzen. In dit geval ligt het volgens het middelonderdeel anders. De verplichting van de huurder om het gehuurde terug te geven in een staat overeenkomstig de tussen huurder en verhuurder opgemaakte beschrijving (behoudens hetgeen door ouderdom of onvermijdelijk toeval vergaan of van waarde verminderd is: art. 7A:1598 BW), dan wel, bij gebreke van zo'n beschrijving, terug te geven in goede staat (art. 7A:1599 BW), kan, naar haar aard, slechts worden nagekomen op het tijdstip waarop de huurovereenkomst eindigt(6). [Eiser] c.s. zijn op die grond van mening dat op de verhuurder, die nakoming van deze teruggaveverplichting wenst, de verplichting rust om, naast het bestaan van de huurovereenkomst, te stellen en, zo nodig, te bewijzen dát en wanneer de huurovereenkomst is geëindigd.

2.5. De beëindiging van de huurovereenkomst is een noodzakelijke voorwaarde voor het ingaan van de teruggaveverplichting van de huurder. Wanneer de verhuurder zich op het standpunt stelt dat de huurovereenkomst per 31 oktober 1998 geëindigd is(7), en die stelling gemotiveerd wordt betwist, brengt de hoofdregel van bewijslastverdeling in art. 177 (oud) Rv, thans art. 150 Rv, dus mee dat het op de weg van de verhuurder ligt om die stelling te bewijzen.

2.6. Een - niet opgeworpen, maar voor de hand liggende - tegenwerping zou kunnen zijn dat reeds voldoende is dat DGW stelt dát de huurovereenkomst is beëindigd. Daarmee zou, ongeacht de datum waarop de beëindiging heeft plaatsgevonden, in elk geval sprake zijn van een teruggaveverplichting van de huurders. Partijen in dit geding zijn het erover eens dát de huurovereenkomst tussen DGW en [eiser] c.s. is geëindigd: hetzij in 1988 hetzij in 1998. Deze veronderstelde tegenwerping lijkt mij te star. Aard en omvang van het herstel dat van de huurder mag worden verwacht bij de beëindiging van de huurovereenkomst kunnen bezwaarlijk in abstracto worden bepaald: de verplichting van de huurder tot teruggave in een behoorlijke staat gaat in bij een bepaalde beëindiging van de huurovereenkomst. Het is aan de verhuurder om een bepaalde beëindiging te stellen en deze, bij behoorlijk gemotiveerde betwisting daarvan, te bewijzen.

2.7. Het voorgaande leidt tot de gevolgtrekking dat het bestreden vonnis blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting van art. 177 (oud) Rv en daarom niet in stand kan blijven. Na verwijzing zal alsnog een beslissing over de bewijslastverdeling (en daarmee: het bewijsrisico) moeten worden genomen.

2.8. Onderdeel 2 heeft betrekking op de bewijskracht die aan de (hiervoor in 1.1.7 genoemde) akte moet worden toegekend. Het Burgerlijk Wetboek bevatte voorheen in boek V, titel 2, een uitvoerige regeling van het schriftelijk bewijs waarbij onderscheid werd gemaakt tussen authentieke en onderhandse geschriften. Art. 1912 (oud) BW bepaalde dat een onderhands geschrift, hetwelk erkend is door degene tegen wie men zich daarop beroept of hetwelk op een wettige wijze voor erkend wordt gehouden, ten aanzien van de ondertekenaars en hun erfgenamen en rechtverkrijgenden, hetzelfde volledig bewijs oplevert als een authentieke akte(8). Het antwoord op de vraag tégen wie een beroep kan worden gedaan op de volledige bewijskracht, is te vinden in art. 1912 (oud) BW zelf: ten aanzien van de ondertekenaars en hun erfgenamen en rechtverkrijgenden. In art. 1912 (oud) BW viel niet te lezen dóór wie een beroep kon worden gedaan op deze volledige bewijskracht. Uit de verwijzing in art. 1912 (oud) naar de regels over de authentieke akte kon worden opgemaakt dat art. 1907 (oud) BW overeenkomstig van toepassing was: "Eene authentieke akte levert tusschen partijen en derzelver erfgenamen of regtverkrijgenden een volledig bewijs op van hetgeen daarin vermeld staat." Deze bepaling vindt zijn grondslag in de leer van de preuve préconstituée, welke leer wel wordt omschreven als: de op de partijwil steunende bewijsrechtelijke gebondenheid aan ondertekende verklaringen. Partijen kunnen zich ten behoeve van een ander - bij meerzijdige overeenkomsten: ten behoeve van elkaar - bewijsrechtelijk willen vastleggen door de wederpartij bij voorbaat een bewijsmiddel in de vorm van de ondertekende akte in handen te geven.

Tegenover derden (d.w.z. anderen dan partijen bij de akte) heeft de akte vrije bewijskracht, ook naar het huidige bewijsrecht. Dat wil zeggen dat de rechter aan de akte bewijs kan ontlenen, maar het niet behoeft te doen.

2.11. In de vakliteratuur vanaf 1988 wordt de wettelijke regeling beschreven en stil gestaan bij de vraag tegenover wie de dwingende bewijskracht van een onderhandse akte kan worden ingeroepen(13). Er wordt nauwelijks aandacht besteed aan de vraag, door wie de dwingende bewijskracht van een onderhandse akte kan worden ingeroepen. De wet, die spreekt over "partij" en "wederpartij", veronderstelt dat naast de ondertekenaar tenminste één andere partij betrokken is bij de bewijsrechtelijke overeenkomst die in de akte is belichaamd, te weten: de wederpartij ten behoeve van wie de akte wordt opgemaakt. In de regel is dat degene tot wie de verklaring is gericht; in dit geval zouden dat zijn: [betrokkene 1] en [betrokkene 2] als de nieuwe huurders. Zó heeft de rechtbank de regel ook toegepast.

2.13. Dat DGW als verhuurder zich materieel alleen heeft willen binden aan [betrokkene 1] en [betrokkene 2] is niet in discussie. Kan de Haviltex-regel ook te hulp worden geroepen bij het onderzoek naar de vraag jegens wie de ondertekenaar van de akte zich bewijsrechtelijk heeft willen verbinden?(16) Het cassatiemiddel borduurt op deze gedachte voort: gelet op (i) de omstandigheid dat de onderhavige akte is opgesteld naar aanleiding van de medeling van [eiser 1] dat hij voornemens was de woning te verlaten en dat hij wenste dat zijn zoon en schoondochter de woning zouden kunnen betrekken, (ii) de ondertekening van de akte door DGW en (iii) de aanduiding "wijziging tenaamstelling"/"huurovereenkomst", laat de akte volgens het middel geen andere gevolgtrekking toe dan dat deze akte ook in de rechtsverhouding tussen DGW en [eiser] c.s. bestemd was om tot bewijs te dienen, nl. tot bewijs van de beëindiging van de huurovereenkomst tussen DGW en [eiser] c.s. Het rechtsgevolg zou zijn dat [eiser] c.s. zich op de dwingende bewijskracht van deze akte kunnen beroepen en DGW hoogstens tegenbewijs zou mogen leveren.

2.14. Met het betoogde aan het slot van onderdeel 2 ben ik het eens: een vraag van vereenzelviging of rechtsopvolging ten aanzien van degenen die (materieelrechtelijk) partij waren bij de in de akte uitgedrukte rechtsverhouding - te weten: DGW als verhuurder en [betrokkene 1] en [betrokkene 2] als huurders - doet zich hier niet voor. Het gaat thans uitsluitend om de bewijsrechtelijke betekenis die de ondertekende huurovereenkomst kan hebben ten behoeve van anderen dan de wederpartij in de materieelrechtelijke (huur)verhouding.

2.15. In de akte zelf wordt, afgezien van het opschrift "wijziging tenaamstelling", niets gezegd over een beëindiging van de huurovereenkomst met [eiser] c.s.; zij worden zelfs niet genoemd in de akte. Wanneer bijkomende feiten of omstandigheden bepalend zijn voor de vraag wie op de akte een beroep kunnen doen, zijn er, naast de in het middel genoemde omstandigheid dat het initiatief van [eiser] c.s. is uitgegaan, nog wel meer feiten gesteld, door DGW, waarmee de rechter dan rekening zou moeten houden. Een al te enthousiaste omarming van de Haviltex-maatstaf bij de beantwoording van de vraag jegens wie bewijsrechtelijk is gedisponeerd kan tot gevolg hebben dat eerst (getuigen)-bewijs geleverd moet gaan worden omtrent feiten en omstandigheden betreffende de vraag jegens wie er gedisponeerd is, alvorens de rechter toekomt aan de vraag welke bewijskracht aan de akte kan worden ontleend. Die uitkomst lijkt mij voor de rechtspraktijk onwerkbaar. Ik zou om deze reden willen bepleiten dat de dwingende bewijskracht van de akte beperkt blijft tot degene die in de akte als wederpartij wordt aangewezen of te wiens behoeve, gelet op de tekst van de akte, de ondertekenaar geacht kan worden zich te hebben willen verbinden (en, uiteraard, hun erfopvolgers en rechtverkrijgenden). In de door mij verdedigde opvatting leidt onderdeel 2 niet tot cassatie en heeft de akte slechts vrije bewijskracht in de rechtsverhouding tussen DGW en [eiser] c.s.

3. Conclusie

De conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden vonnis en tot verwijzing van de zaak naar het hof van het ressort.