Parket bij de Hoge Raad, 02-04-2004, AO3857, C02/306HR

conclusie inzake

De besloten vennootschap Arriva Ambulance Groningen B.V.

tegen

[Verweerder]

1. Feiten(1) en procesverloop

1.1 Verweerder in cassatie (verder: [verweerder]) is sinds 1 juli 1992 bij een rechtsvoorganger van eiseres tot cassatie (verder: Arriva) in loondienst werkzaam als ambulancechauffeur. Op de arbeidsovereenkomst is van toepassing de CAO voor het personeel in de ambulancezorg.

1.2 In de periode 1996 tot en met 1999 zijn achtereenvolgens van toepassing geweest de CAO's aangegaan voor de periodes:

1.3 Art. 12 van de CAO 1996/1998 en art. 3.2 van de CAO 1998/1999 luiden - voorzover van belang als volgt:

1.4 Art. 3.2 van de CAO 1999 luidt als volgt:

"Vergoeding bij dienstdoen op feestdagen

1. PARATE DIENST

1.6 In de vanaf 1 januari 2000 geldende CAO is als toelichting op de onder 1.4. voormelde CAO-bepaling opgenomen:

"de vergoeding van gewerkte uren is reeds begrepen in het maand- of periodeloon"

1.7 [Verweerder] heeft bij dagvaarding van 4 april 2000 Arriva gedagvaard voor de kantonrechter te Groningen en gevorderd te verklaren voor recht dat hij bij werken op een feestdag, niet zijnde een zaterdag of zondag recht heeft op:

"Doorbetaling van het gebruikelijke loon.

Betaling van de op die dag gewerkte uren.

Toekenning van een vervangende vrije dag binnen zes weken vanaf het moment waarop de aanspraak is ontstaan, danwel betaling van het dagloon vermeerderd met 100%, zo de toekenning van de vervangende vrije dag niet binnen de zes weken als hiervoor kan worden gerealiseerd.

Betaling van de in de respectievelijk artikel 17 en artikel 3.7 van de opeenvolgende CAO's genoemde onregelmatigheidstoeslag."

Voorts heeft [verweerder] gevorderd Arriva te veroordelen tot betaling het te weinig betaalde loon over alle sedert 1 januari 1996 gewerkte feestdagen, niet zijnde een zaterdag of zondag vermeerderd met de wettelijke rente en de wettelijke verhoging vanaf elke vervaldag tot aan de datum der algehele betaling, met veroordeling van Arriva in de kosten.

1.10 De CAO-partijen hebben de interpretatieverschillen op een CAO overleg besproken en zij zijn het - aldus Arriva - erover eens dat het in ieder geval nooit de bedoeling is geweest dat "en het gebruikelijke loon op gewerkte feestdagen zou dienen te worden uitbetaald, als ook betaling van de gewerkte uren" (CvA, nr. 14). Arriva heeft overgelegd een brief van 12 juli 2000 waarin "Partijen betrokken bij de CAO Ambulancezorg" bericht dat een werknemer die op een doordeweekse feestdag werkt zowel een compensatiedag als een beloning voor de gewerkte uren ontvangt. "De beloning van voor de gewerkte uren wordt geacht inbegrepen te zijn in het functieloon. (...) In het nieuwe CAO-boekje zal de tekst op dit punt verduidelijkt worden teneinde verdere discussie op dit punt te vermijden", aldus deze brief.

1.11 Arriva heeft ten slotte aangevoerd dat de vordering van [verweerder] op grond van de redelijkheid en billijkheid dient te worden afgewezen; zij zou niet alleen [verweerder] moeten betalen maar eventueel ook andere werknemers. De bedrijfstak als geheel zou evenmin gebaat zijn bij toewijzing van de vordering.

1.12 Bij vonnis van 13 december 2000 heeft de kantonrechter te Groningen de vorderingen toegewezen. De kantonrechter heeft vooropgesteld dat uit o.a. het arrest HR 17 september 1993, NJ 1994, 173 volgt dat bij de vraag wat de betekenis van een CAO-voorschrift is, grammaticale interpretatie - wat staat er letterlijk - toegepast moet worden (rov. 4.1). Uit andere bepalingen van de CAO vloeit al voort dat elke werknemer op een doordeweekse feestdag gewoon zijn salaris doorbetaald krijgt. In art. 12 c.q. art. 3.2 wordt daarnaast, derhalve aanvullend, bepaald dat de werknemer die op een dergelijke feestdag arbeid verricht, de die dag gewerkte uren uitbetaald krijgt, volgens de voor feestdagen geldende bijzondere beloning, alsmede dat hij zijn gemiste vrije dag later mag opnemen (rov. 4.2). Volgens de kantonrechter is de regeling in zekere zin "dubbelop", maar het is zeer wel voorstelbaar dat daartoe in het CAO-overleg besloten is (rov. 4.3).

1.14 [Verweerder] heeft de grieven weersproken en geconcludeerd tot bekrachtiging van het bestreden vonnis.

1.16 Arriva heeft tijdig(2) cassatieberoep ingesteld. [Verweerder] heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Partijen hebben hun standpunten schriftelijk doen toelichten. Arriva heeft nog gerepliceerd.

2. Bespreking van het cassatiemiddel

2.1 Het middel is opgebouwd uit twee onderdelen en richt zich tegen de navolgende overwegingen:

"4.1 De rechtbank stelt voorop dat - overeenkomstig vaste jurisprudentie van de Hoge Raad - voor de uitleg van bepalingen in een CAO de bewoordingen daarvan, gelezen in het licht van de gehele tekst van die overeenkomst, in beginsel van doorslaggevende betekenis zijn.

2.2 Onderdeel 1 dat zich richt tegen de rechtsoverwegingen 4.1 tot en met 4.3 klaagt dat de rechtbank is uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting, althans een onjuiste uitleg heeft gegeven aan genoemde CAO-bepalingen. De rechtbank heeft een onjuiste toepassing gegeven aan de door de Hoge Raad gegeven uitlegregel (HR 17 september 1993, NJ 1994, 173). Met name miskent de rechtbank dat genoemde uitlegregel niet met zich brengt dat bij het bepalen van inhoud en strekking van een CAO-bepaling onder alle omstandigheden alleen gelet mag worden op de letterlijke (grammaticale) betekenis van de bewoordingen, doch dat bij de uitleg ook betekenis kan worden toegekend aan - kort gezegd - kenbare bedoelingen van partijen die bij de totstandkoming van de overeenkomst waren betrokken (HR 28 juni 2002, RvdW 2002, 117). De overweging van de rechtbank in rechtsoverweging 4.2, dat het feit, dat met haar uitleg de bedoeling van de CAO-partijen niet overeenstemt, aan de (geldigheid van) die uitleg niet kan afdoen, rust dan ook op een onjuiste interpretatie van toepassing van genoemde juriprudentiële regel. Dat wreekt zich ook in rechtsoverweging 4.3. Voorts klaagt het onderdeel dat de rechtbank heeft miskend dat genoemde CAO-bepalingen voor meer dan één uitleg vatbaar zijn en zij heeft ten onrechte in het geheel geen rekening gehouden met de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden op zichzelf mogelijke tekstinterpretaties van de bedoelde CAO-bepalingen zouden leiden (vgl. HR 31 mei 2002, RvdW 2002, 91), aldus het onderdeel. Ten slotte bevat het onderdeel een motiveringsklacht.

2.3 Onderdeel 2 komt op tegen de zojuist geciteerde rechtsoverweging 4.4 en betoogt dat het oordeel van de rechtbank onbegrijpelijk is omdat zij - samengevat weergegeven - is voorbijgegaan aan het betoog van Arriva dat de door [verweerder] verdedigde uitleg van de betrokken CAO-bepaling indruist tegen het systeem dat alle betrokken CAO-partijen steeds voor ogen heeft gestaan, het systeem van vergelijkbare CAO's, de logica, datgene wat in Nederland algemeen als gebruikelijk en billijk wordt ervaren alsmede met het systeem dat Arriva en alle andere ambulancediensten tot nu toe hebben toegepast, nu vaststaat dat de door [verweerder] verdedigde uitleg met zich brengt dat de werknemer voor een doordeweekse feestdag niet met een vergoeding van 250% - conform de uitleg van CAO-partijen - doch maar liefst met een vergoeding van 350% van het dagloon wordt gecompenseerd. Voorts klaagt het onderdeel met twee deelklachten over de motivering van rechtsoverweging 4.4.

Inleiding

2.4 Uitleg van CAO-bepalingen geschiedt volgens de regel die de Hoge Raad heeft geformuleerd in de arresten HR 17 september 1993, NJ 1994, 173 en HR 24 september 1993, NJ 1994, 174. De Hoge Raad stelde in eerstgenoemd arrest voorop dat aan de werknemers en werkgever op wie een CAO van toepassing is in het algemeen geen andere gegevens ter beschikking dan haar tekst en de eventueel daaraan toegevoegde schriftelijke toelichting. Dit brengt mee - zo vervolgt de Hoge Raad - dat voor de uitleg van de bepalingen van een CAO, de bewoordingen daarvan, gelezen in het licht van de gehele tekst van die overeenkomst, in beginsel van doorslaggevende betekenis zijn. Deze uitlegregel is herhaald in HR 26 mei 2000, NJ 2000, 473.(3) In zijn conclusie voor dit arrest schreef A-G Bakels dat een CAO dient te worden uitgelegd overeenkomstig hetgeen naar objectieve maatstaven uit de bewoordingen daarvan volgt. Daarbij dient te worden gelet op gezichtspunten als (i) de formuleringen die elders in dat stuk worden gebruikt en hetgeen dienaangaande in de bedrijfstak gebruikelijk is, (ii) het wettelijk systeem en (iii) de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden, op zichzelf mogelijke tekstinterpretaties zouden leiden. Van grammaticale uitleg als exclusieve of eerst, dan wel in beginsel, in aanmerking komende methode behoort geen sprake te zijn: de grammaticale uitleg vindt, als steeds, plaats naast andere uitlegmethoden, aldus Bakels (nrs 2.8 en 2.9).

2.6 Van Slooten en Heerma van Voss hebben naar aanleiding van de arresten van 31 mei 2002 en 28 juni 2002 de regel bij de uitleg van CAO's aldus samengevat dat wel met de bedoeling van partijen rekening mag worden gehouden, zolang deze maar herleidbaar is tot de tekst. Indien die bedoeling immers (ruim opgevat) tot de tekst herleidbaar is, kan er gesproken worden over een objectieve uitleg. Volgens deze schrijvers zijn arbeidsrechtjuristen dankzij deze arresten verlost van de verstikkende grammaticale interpretatiemethode en mag ieder argument bij de uitleg van CAO's weer in stelling worden gebracht, behalve wanneer dat uitsluitend gestoeld kan worden op een niet voor beide partijen kenbare partij bedoeling.(7)

2.8 De CAO voor het personeel in de ambulancezorg 1997/1998 is (deels) algemeen verbindend verklaard bij besluit van 27 maart 1997 (Bijvoegsel Stcrt. d.d. 1 april 1997, nr. 62).(9) De algemeen verbindend verklaring gold van 3 april 1997 tot en met 31 maart 1998 en omvatte o.a. de artikelen 2 sub l, 12, 17 en 24. De CAO voor de periode 1 april 1998 tot en met 31 maart 1999 alsmede de CAO voor het tijdvak 1 april 1999 tot en met 31 december 1999 zijn niet algemeen verbindend verklaard. Eerstgenoemde CAO is op grond van de AVV-verklaring recht in de zin van art. 79 RO. De gelijkluidende bepalingen uit de twee opvolgende CAO's moeten bij de beoordeling van de juistheid van de uitleg ervan in cassatie als recht in de zin van art. 79 RO worden beschouwd(10).

Uitleg: bedoeling

2.9 De rechtbank heeft - in cassatie onbestreden - vastgesteld dat de bedoeling van de CAO-partijen niet overeenstemt met een uitleg volgens welke een werknemer die op een doordeweekse feestdag werkt - naast loon - aanspraak kan maken op een afzonderlijke vergoeding van de op die dag gewerkte uren (rov. 4.2). Het is volgens de rechtbank niet de bedoeling geweest ook nog de gewerkte uren vergoed te krijgen.

2.10 Anders dan de rechtbank oordeelt kan de bedoeling van de CAO-partijen aan die uitleg wèl afdoen. Deze bedoeling moet echter wel naar objectieve maatstaven volgen uit de bewoordingen van de CAO-bepalingen en van de eventueel daarbij behorende schriftelijke toelichting.

2.11 De vraag of CAO-partijen voor ogen heeft gestaan dat een werknemer die op een doordeweekse feestdag werkt zowel loon ontvangt als de gewerkte uren vergoed krijgt, zou eventueel bevestigend beantwoord kunnen worden op grond van de opbouw van de CAO. Voor de duidelijkheid bespreek ik slechts de CAO 1999, maar voor de andere CAO's geldt m.m. hetzelfde. Hoofdstuk 3 (met daarin art. 3.2 dat inzet van het geding is) is getiteld "Vergoedingen, toeslagen en overuren" en volgt op het algemene Hoofdstuk 2 "Aanstelling, functies en lonen", waarin enige bepalingen omtrent inschaling en berekening van loon zijn opgenomen en het algemene Hoofdstuk 1 "algemene bepalingen" waarin in een definitieartikel (art. 1.2, sub m) is opgenomen dat op de in dat artikel omschreven feestdagen loon wordt doorbetaald. De redenering zou dan zijn dat de uitbetaling van gewerkte uren van art. 3.2 een - in een speciale regeling opgenomen - aanvulling vormt op het loon dat sowieso - volgens het definitieartikel - op feestdagen wordt betaald.(11) Erg overtuigend is een dergelijke redenering n.m.m. niet. In art. 1.2 ("definities") gaat het veeleer om het bepalen van wat feestdagen zijn dan om de vaststelling dat loon betaald moet worden. Het komt mij weinig aannemelijk over dat aan een definitieartikel een bepaald recht kan worden ontleend. In hoofdstuk 2 gaat het met name om functie-indeling en niet om het betalen van loon. Het volgt uit deze opbouw dan ook bepaald niet dwingend dat partijen in art. 3.2 een aanvulling op het reguliere loon over een feestdag hebben beoogd te regelen. Veel waarschijnlijker is het dat in Hoofdstuk 3 het recht op vergoeding bij uitsluiting is geregeld. Ik merk terzijde op - partijen hebben hier geen punt van gemaakt - dat uit art. 1.2 sub m niet volgt dat (in afwijking van het wettelijk systeem(12)) op feestdagen loon moet worden doorbetaald; voor algemeen erkende christelijke feestdagen staat het er eenvoudigweg niet en voor nationale feestdagen zou dit slechts gelden voor dagen die als zodanig door de overheid zijn aangewezen.

2.12 De conclusie is dat er uiteenlopende tekstinterpretaties van de betrokken CAO mogelijk zijn waarbij ik wel aanteken dat ik de uitleg die ertoe leidt dat vergoeding van de op een doordeweekse feestdag gewerkte uren plaatsvindt bovenop betaling van het reguliere loon en ook nog aanspraak gemaakt kan worden op een onregelmatigheidstoeslag zwak vind. Wat is naar objectieve maatstaven de juiste uitleg?

Uitleg: aannemelijkheid rechtsgevolgen

2.13 Zoals hiervoor reeds is aangegeven, kan bij de beantwoording van deze vraag acht worden geslagen op de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden, op zichzelf mogelijke tekstinterpretaties zouden leiden(13).

2.14 De door de rechtbank gegeven uitleg leidt tot het rechtsgevolg dat [verweerder] - kort gezegd - twee maal salaris krijgt over de gewerkte feestdag: het reguliere loon èn de gewerkte uren van art. 12 (CAO 1996/1998) resp. art. 3.2 CAO (1999). Daarnaast ontvangt hij een vervangende vrije dag en onregelmatigheidstoeslag die is gekoppeld aan het aantal op een feestdag gewerkte uren (art. 17 (CAO 1996/1998) resp. art. 3.7 (CAO 1999)).

2.15 Dit rechtsgevolg is weinig aannemelijk; veeleer ligt voor de hand dat [verweerder] tegenover het werk op de feestdag, waarvoor hij salaris en onregelmatigheidstoeslag ontvangt, een vervangende vrije dag krijgt. Hem komt dan naast salaris, evenals een werknemer die op de feestdag vrij was, enige tijd later een vrije dag toe terwijl het nadeel van werken op de feestdag (terwijl vele werknemers die dag vrij waren) met geld in de vorm van onregelmatigheidstoeslag wordt gecompenseerd. Deze uitleg komt neer op een redelijke en voor een ieder begrijpelijke compensatie voor het werken op een doordeweekse feestdag. Opmerkelijk is bovendien nog dat deze uitleg vanaf 1 januari 2000 met instemming van de vakbond wordt gevolgd.

Onderdeel 1

2.16 Het voorgaande voert tot de slotsom dat de rechtsklacht van onderdeel 1 terecht is voorgesteld. De rechtbank heeft in rechtsoverweging 4.1 weliswaar de door de Hoge Raad voorgeschreven uitlegregel voor CAO's vooropgesteld, maar zij heeft deze n.m.m. onjuist toegepast(14). Zij heeft in rechtsoverweging 4.2 op een te weinig royale wijze invulling gegeven aan de uitleg van een CAO naar objectieve maatstaven en is teveel blijven steken in een woordelijke uitleg van de betrokken CAO. Een te woordelijke uitleg van een CAO is met name bezwaarlijk, wanneer er uiteenlopende interpretaties van de betreffende CAO mogelijk zijn. De rechtbank heeft met name ten onrechte geen rekening gehouden met hetgeen inmiddels wordt genoemd de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden, op zichzelf mogelijke tekstinterpretaties zouden leiden(15). Wanneer zij de betrokken CAO meer naar objectieve maatstaven had uitgelegd, komt het mij aannemelijk voor dat de rechtbank tot de door Arriva bepleite uitleg zou zijn gekomen. Arriva heeft m.i. op een duidelijke wijze in grief 1 en 2 van haar conclusie in hoger beroep bezwaar gemaakt tegen al te woordelijke uitleg van de betrokken CAO.

2.17 De motiveringsklacht van het onderdeel is eveneens terecht voorgesteld. De rechtbank heeft in rechtsoverweging 4.2 (tweede alinea) - kennelijk teneinde toepassing te geven aan de regel dat de bewoordingen in het licht van de gehele tekst van de CAO moeten worden gelezen - verwezen naar de structuur en de overige bepalingen en vervolgens geconcludeerd dat de van toepassing zijnde artikelen "niet anders [kunnen] worden geduid dan nevengeschikt en mitsdien complementair". Uit die overweging volgt onvoldoende duidelijk op grond waarvan de structuur en de overige bepalingen tot dat oordeel zouden moeten leiden. Het oordeel van de rechtbank spreekt niet voor zich, zoals ik hiervoor heb aangegeven.

Onderdeel 2

2.18 Onderdeel 2 bevat een motiveringsklacht. De rechtbank heeft in rechtsoverweging 4.4 naar aanleiding van een daartoe strekkend verweer van Arriva onderzocht of het resultaat waartoe de rechtbank aan de hand van haar uitleg van de aan de orde zijnde CAO-bepalingen is gekomen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is (art. 6 lid 2 BW). Zij gaat van niet-onaanvaardbaarheid uit waarbij zij onder meer overweegt dat de omstandigheid dat de werknemer die op een doordeweekse feestdag - in tegenstelling tot een collega die vrij is - werkt als "extra" het loon ontvangt over de gewerkte uren en een onregelmatigheidstoeslag niet ongebruikelijk en onredelijk voorkomt. Het middelonderdeel acht deze beslissing onvoldoende gemotiveerd. Ik meen dat het middel doel treft. M.i. heeft de rechtbank in rechtsoverweging 4.4 onvoldoende kenbaar het betoog van Arriva verdisconteerd dat te vinden is in onderdeel 15 van de conclusie van eis in hoger beroep en waarin Arriva op een aantal factoren heeft gewezen die naar haar inzicht de door [verweerder] voorgestane uitleg van de CAO ongebruikelijk en onredelijk doen zijn.

3. Conclusie

De conclusie strekt tot vernietiging van het vonnis van de rechtbank Groningen en verwijzing van de zaak naar het gerechtshof te Leeuwarden ter verdere behandeling.

A-G