Parket bij de Hoge Raad, 19-12-2008, BF3257, C07/124HR

Conclusie inzake:

tegen

[Eisers] hebben bezwaar gemaakt tegen de verlening van een bouwvergunning voor de uitbreiding van een verpleeghuis achter de destijds aan hen toebehorende woning. De afwijzende beslissing op bezwaar is door de bestuursrechter vernietigd op de grond dat de aan de bouwvergunning ten grondslag liggende vrijstelling krachtens art. 19 Wet op de Ruimtelijke Ordening (WRO)(1) een voldoende draagkrachtige planologische onderbouwing mist. De nieuwe beslissing op bezwaar - waarbij de bouwvergunning alsnog werd afgewezen - is eveneens door de bestuursrechter vernietigd. De derde beslissing op bezwaar - waarbij het primaire besluit tot verlening van de vrijstelling en de bouwvergunning is bekrachtigd - heeft bij de bestuursrechter standgehouden. In die laatste beslissing op bezwaar (die bijna zeven jaar na de eerste beslissing op bezwaar is genomen) is de urgentie van het bouwplan aan de hand van de wachtlijstproblematiek in de verpleeghuissector onderbouwd en kon tevens een beroep worden gedaan op het voorontwerp van een bestemmingsplan waarin het bouwplan was ingetekend. [Eisers] stellen dat het primaire besluit weliswaar niet is herroepen, maar dat dit onverlet laat dat het nemen van het besluit zonder - op dàt moment - voldoende planologische onderbouwing, jegens hen onrechtmatig was.

1. Feiten(2) en procesverloop

1.1 Bij besluit van 10 december 1996 (hierna: het primaire besluit) heeft het dagelijks bestuur van de deelgemeente Kralingen-Crooswijk (hierna: de Deelgemeente) aan de Stichting voor Zendings Diaconessenarbeid Verpleeghuis Pniël (hierna: Pniël) onder gebruikmaking van zijn vrijstellingsbevoegdheid als bedoeld in art. 19 WRO(3) een bouwvergunning verleend voor het oprichten c.q. vernieuwen en vergroten van een verpleeghuis op het perceel Oudedijk 15-17 te Rotterdam. Dit perceel ligt direct achter de tuin van de destijds aan [eisers] in eigendom toebehorende en door hen bewoonde woning aan de [a-straat 1] te [plaats] (hierna: de woning).

1.2 [Eisers] hebben tegen het besluit van 10 december 1996 bezwaar gemaakt. Voorts hebben zij de president van de rechtbank Rotterdam schorsing van de bouwvergunning verzocht. Dit verzoek is op 4 februari 1997 afgewezen. Het bezwaar van [eisers] is op 15 april 1997 ongegrond verklaard. Tegen deze (eerste) beslissing op bezwaar hebben [eisers] beroep ingesteld. De rechtbank Rotterdam heeft dit beroep bij vonnis van 7 december 1998(4) ongegrond verklaard, waartegen [eisers] hoger beroep hebben ingesteld.

1.3 In de loop van 1997 is Pniël met de uitvoering van het bouwplan begonnen. [Eisers] hebben de woning verkocht en op 30 november 1999 aan de koper geleverd.

1.4 De Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (hierna: de Afdeling) heeft het hoger beroep op 6 maart 2000 gegrond verklaard, de uitspraak van de rechtbank en de beslissing op bezwaar op grond van art. 7:12 Awb vernietigd en het dagelijks bestuur van de Deelgemeente opgedragen een nieuw besluit te nemen(5). De Afdeling heeft daarbij onder meer als volgt overwogen:

"2.4 De Afdeling stelt vast dat het bouwplan, gelet op de ter plaatse geldende bestemming en de afmetingen van de voorgenomen bouw, een ernstige inbreuk op het bestaande planologische regime betekent. Het oordeel van de rechtbank dat het om een weliswaar voor de omwonenden grootschalig en ingrijpend project gaat, maar dat het niettemin een middelgroot bouwplan betreft, waardoor de ruimtelijke structuur van Kralingen niet noemenswaard wordt aangetast, deelt de Afdeling niet. Niet kan worden staande gehouden dat de ruimtelijke uitstraling die het onderhavige project op de omgeving heeft niet wezenlijk anders is dan de uitstraling die uitgaat van de woonfunctie en de bouwmogelijkheden van het perceel. Dit klemt te meer, nu het bouwplan ook ten opzichte van de bestaande situatie een niet onaanzienlijke uitbreiding inhoudt en de reeds bestaande verpleeghuisvoorziening wordt aangevuld met een psychogeriatrische functie.

2.5 Niet is gebleken dat ten tijde van het nemen van de beslissing op bezwaar sprake was van een reeds voldoende voldragen ontwerpbestemmingsplan. Evenmin was op dat moment sprake van een vastgestelde structuurschets of structuurvisie, die voldoende draagvlak bood voor een adequate planologische toets van het ter beoordeling staande project en waarmee de Provinciale Planologische Commissie heeft ingestemd.

2.6 In het licht van het vorenstaande komt de Afdeling, anders dan de rechtbank, tot het oordeel dat in dit geval niet kon worden volstaan met het ten behoeve van het bouwplan nemen van louter een voorbereidingsbesluit. Hoewel de vervangende nieuwbouw niet zonder urgentie kon worden geacht, is niet gebleken dat de uitvoering van het bouwplan zodanig spoedeisend was dat een meer uitgewerkt planologisch kader redelijkerwijs niet kon worden gevergd."

1.5 Op 23 mei 2000 heeft het dagelijks bestuur van de Deelgemeente de bezwaren van [eisers] alsnog gegrond verklaard en de bouwvergunning alsnog op grond van art. 44 onder c Woningwet geweigerd. Tegen deze tweede beslissing op bezwaar heeft Pniël beroep ingesteld. De rechtbank heeft dit beroep bij uitspraak van 15 maart 2001 gegrond verklaard, de tweede beslissing op bezwaar vernietigd en het dagelijks bestuur van de Deelgemeente opgedragen een nieuw besluit te nemen(6). De rechtbank heeft daartoe onder meer als volgt overwogen (p. 3 en 4/5):

"In beroep heeft eiseres aangevoerd dat de Afdeling, in haar oordeel dat het bouwplan niet zodanig urgent was dat op een meer uitgewerkt planologisch kader niet kon worden gewacht, ex tunc, anno december 1996, heeft getoetst. Verweerder heeft evenwel in het bestreden besluit ex nunc, anno mei 2000, te toetsen. Verweerder heeft daarentegen klakkeloos de Afdeling gevolgd en niet beoordeeld of het bouwplan inmiddels wel zo urgent is dat een nieuw en uitgewerkt planologisch kader niet kan worden afgewacht. Duidelijk is in ieder geval dat het er naar uitziet dat het nog vele jaren gaat duren alvorens verweerder een ontwerp-bestemmingsplan ter inzage gaat leggen. Hierop kan naar de mening van eiseres in redelijkheid niet meer worden gewacht, immers de wachtlijstproblematiek is zowel landelijk als in Rotterdam zeer urgent geworden. Zelfs na de inmiddels gerealiseerde uitbreiding van Pniël bestaat bij haar een wachtlijst zodat reeds op grond hiervan kan worden afgeleid dat de met deze verbouwing gerealiseerde plaatsen in een dringende behoefte is voorzien. Verweerder heeft evenwel nagelaten tijdig zorg te dragen voor een planologisch kader. Zulks is eiseres niet aan te rekenen.

(...)

De rechtbank onderschrijft (...) het standpunt van eiseres dat verweerder bij het bestreden besluit ex nunc dient te toetsen. Volgens vaste jurisprudentie geldt immers als hoofdregel dat het bestuursorgaan dat na een vernietiging opnieuw in de zaak moet voorzien, rekening houdt met sedert het tijdstip van het vernietigde besluit gewijzigde omstandigheden. Deze regel lijdt uitzondering bij een wijziging in een voor betrokkene ongunstiger rechtsregime.

Beziet de rechtbank het bestreden besluit en neemt zij daarbij in aanmerking hetgeen namens verweerder ter zitting heeft (lees: is; LK) verklaard, dan komt de rechtbank tot het oordeel dat er van de zijde van verweerder in het geheel geen toetsing heeft plaatsgevonden, doch dat zondermeer het standpunt van de Afdeling ter zake van de situatie in 1997 is overgenomen en herhaald. Verweerder is daarbij volledig voorbij gegaan aan de omstandigheden zoals deze thans voorliggen.

Met eiseres is de rechtbank van oordeel dat sedert de toetsing door de Afdeling ter zake van de situatie in 1996 dan wel 1997 er thans wezenlijk andere omstandigheden aan de orde zijn. Immers er is maatschappelijk gezien veel beroering ontstaan ter zake van wachtlijsten (ook en met name omtrent verpleeghuizen). Naar het oordeel van de rechtbank had het, nu er sprake is van een belangenafweging, in het kader van de ex nunc toetsing in ieder geval op de weg van verweerder gelegen vast te stellen of deze (gewijzigde) omstandigheden thans zodanig spoedeisend zijn dat het wachten op een meer uitgewerkt planologisch kader redelijkerwijs niet kan worden gevergd. De rechtbank heeft - zonder hierbij een inhoudelijk oordeel te geven omtrent het al dan niet voldoen aan het urgentiecriterium - niet vast kunnen stellen dat verweerder in zijn besluitvorming hiermede rekening heeft gehouden. De omstandigheid dat verweerder van de Afdeling binnen acht weken een nieuw besluit diende te nemen kan hieraan niet afdoen."

1.6 Op 27 januari 2004 heeft het dagelijks bestuur van de Deelgemeente de bezwaren van [eisers] alsnog ongegrond verklaard en het besluit van 10 december 1996 tot verlening van de vrijstelling en de bouwvergunning gehandhaafd(7). Daarbij heeft het dagelijks bestuur onder meer als volgt overwogen (p. 7/8):

"Wij dienen derhalve thans te beoordelen of de huidige omstandigheden zodanig zijn gewijzigd en zodanig spoedeisend zijn, dat het wachten op een meer uitgewerkt planologisch toetsingskader redelijkerwijs niet kan worden gevergd.

Voor deze beoordeling kennen wij veel waarde toe aan de opgaven omtrent de urgentie van de vergunninghouder, in het bijzonder aan haar meest actuele en volledige informatie via de voornoemde brief van 13 september 2002. (...)

Op grond van de inhoud van die brief concluderen wij dat de beschikbaarheid van de - inmiddels op basis van de bouwvergunning van 10 december 1996 gerealiseerde - verpleeghuisvoorziening een hele hoge mate van urgentie heeft (veel meer nog dan ten tijde van de vergunningverlening en het eerste heroverwegingsbesluit van 15 april 1997). (...)

(...)

Al met al komen wij tot de conclusie dat de urgentie van het onderhavige bouwplan - zo die urgentie ten tijde van de vergunningverlening al niet toereikend mocht zijn geweest - in de jaren nadien en thans des temeer zodanig hoog is, dat een meer uitgewerkt planologisch toetsingskader - dan de toen en nu beschikbare voorbereidingsbesluiten - redelijkerwijze niet gevergd kan worden.

Bovendien achten wij van belang, dat er thans - anders dan ten tijde van de vrijstelling van 10 december 1996 - sprake is van een nadere planologische uitwerking doordat het bouwplan is opgenomen in het voorontwerp van het nieuw bestemmingsplan Beschermd Stadsgezicht Kralingen en dat de PPC daarmede inmiddels heeft ingestemd.

Onder deze feiten en omstandigheden menen wij dat de anticipatie gerechtvaardigd is en dat de besluiten van 10 december 1996 tot vrijstelling van het bestemmingsplan en tot verlening van de bouwvergunning uit dat oogpunt kunnen worden gehandhaafd."

1.7 Tegen deze derde beslissing op bezwaar hebben [eisers] beroep ingesteld. De rechtbank heeft dit beroep bij uitspraak van 10 januari 2005 ongegrond verklaard(8). De Afdeling heeft op 14 december 2005 het daartegen ingestelde hoger beroep verworpen(9). Tengevolge van de uitspraak van de Afdeling van 14 december 2005 is het besluit van 10 december 1996 tot verlening van de vrijstelling en de bouwvergunning onherroepelijk geworden.

1.8 Op 28 december 2001 hebben [eisers] de Gemeente gedagvaard voor de rechtbank Rotterdam en na wijziging van eis gevorderd dat de Gemeente wordt veroordeeld tot betaling van een schadevergoeding van € 295.366,83, te vermeerderen met rente en kosten. De Gemeente heeft verzocht Pniël in vrijwaring te mogen oproepen. De rechtbank heeft dit verzoek bij tussenvonnis van 18 juli 2002 toegestaan.

1.9 [Eisers] hebben aan hun vordering ten grondslag gelegd dat de Deelgemeente jegens hen onrechtmatig heeft gehandeld door onrechtmatige besluiten te nemen waarbij aan Pniël een bouwvergunning is verleend c.q. gehandhaafd. Omdat de Afdeling de eerste beslissing op bezwaar heeft vernietigd, staat de onrechtmatigheid van dat besluit vast. Voorts staat, nog steeds volgens [eisers], met het oordeel van de Afdeling vast dat ook het (primaire) besluit van 10 december 1996 onrechtmatig was, nu uit dat oordeel blijkt dat het verlenen van een vergunning onder de gegeven omstandigheden - het ontbreken van een planologische onderbouwing - strijdig met de wet en onmogelijk was. [Eisers] stellen dat zij door dit onrechtmatig handelen schade hebben geleden, bestaande uit de kosten van rechtsbijstand bij het maken van bezwaar tegen het besluit van 10 december 1996, de waardevermindering van de woning, de kosten van rechtsbijstand gemaakt tijdens de bouw, het tijdsbeslag als gevolg van bezwaar, beroep en hoger beroep, de leegstand van een voordien verhuurde kamer, immateriële schade als gevolg van overlast tijdens en als gevolg van de bouw, verlies aan privacy, inbreuk op de persoonlijke levenssfeer en vermindering van woongenot en in het bijzonder de gezondheidsproblemen van [eisers], alsmede de buitengerechtelijke incassokosten gedurende de periode van april 2000 tot en met april 2001. De schade is volgens [eisers] aan de Deelgemeente en/of de Gemeente toe te rekenen. Dit laatste geldt ook als het primaire besluit van 10 december 1996 rechtmatig is, omdat Pniël het bouwplan feitelijk heeft gerealiseerd na de eerste (onrechtmatige) beslissing op bezwaar.

1.10 Bij tussenvonnis van 24 maart 2004 heeft de rechtbank geoordeeld dat het (primaire) besluit van 10 december 1996 onrechtmatig was en dat [eisers] daardoor schade hebben geleden (rov. 5.4). De rechtbank heeft geoordeeld dat de Gemeente de door de bouwvergunning en de daarop gebaseerde bouw veroorzaakte waardevermindering van de woning moet vergoeden, voor de bepaling waarvan de rechtbank een deskundigenbericht noodzakelijk heeft geacht (rov. 5.5-5.10). De rechtbank heeft voorts geoordeeld dat de Gemeente de kosten van rechtsbijstand ten behoeve van het maken van bezwaar tegen het onrechtmatige primaire besluit moet vergoeden, over welke kosten [eisers] nog nadere inlichtingen moeten verschaffen (rov. 5.11). De rechtbank heeft verder overwogen dat zij vergoeding van de kosten van rechtsbijstand gemaakt tijdens de bouw (rov. 5.12), de schade door tijdsbeslag als gevolg van bezwaar, beroep en hoger beroep (rov. 5.13), de schade door leegstand van een voordien verhuurde kamer (rov. 5.14) en de immateriële schade (rov. 5.15) zal afwijzen en dat zij haar beslissing inzake de buitengerechtelijke incassokosten zal aanhouden (5.16).

1.11 De rechtbank heeft bepaald dat van het tussenvonnis hoger beroep kan worden ingesteld zonder het eindvonnis af te wachten.

1.12 Bij exploot van 21 april 2004 is de Gemeente bij het hof 's-Gravenhage van het tussenvonnis van 24 maart 2004 in hoger beroep gekomen. Bij memorie van grieven heeft zij twaalf grieven tegen het vonnis aangevoerd, welke grieven door [eisers] bij memorie van antwoord zijn bestreden. Op 20 maart 2006 hebben partijen hun zaak voor het hof doen bepleiten.

1.15 [Eisers] hebben bij exploot van 10 april 2007 (en derhalve tijdig) beroep in cassatie van het tussenarrest van 6 april 2006 en het eindarrest van 11 januari 2007 ingesteld. Aan de tijdigheid van het beroep doet niet af dat het hof het bestreden vonnis van de rechtbank reeds in het dictum van zijn tussenarrest heeft vernietigd. Die vernietiging maakt het tussenarrest immers niet tot een deeluitspraak waartegen [eisers] terstond beroep in cassatie hadden moeten instellen, nu eerst in het eindarrest door een uitdrukkelijk dictum aan de vorderingen zoals die in eerste aanleg waren ingesteld, een einde is gemaakt(10). De Gemeente heeft tot verwerping geconcludeerd. Partijen hebben hun respectieve standpunten schriftelijk toegelicht. Namens de Gemeente is gedupliceerd.

2. Bespreking van het cassatiemiddel

2.1 Het middel bevat vier onderdelen (I-IV) en keert zich tegen hetgeen het hof in de rov. 3-4 van het tussenarrest heeft overwogen.

2.2 In de rov. 3-4 van het tussenarrest heeft het hof als volgt overwogen:

"3. De derde en vierde grief richten zich tegen het oordeel van de rechtbank dat het primaire besluit van 10 december 1996, waarbij aan Pniël onder het verlenen van vrijstelling een bouwvergunning is verleend, onrechtmatig is. Deze grieven zijn gegrond. Het primaire besluit is in de bestuursrechtelijke procedures immers niet alleen niet vernietigd, het is inmiddels zelfs onherroepelijk geworden. De burgerlijke rechter moet daarom van de rechtmatigheid van dit besluit uitgaan. Het besluit is ook niet geschorst geweest. Pniël mocht daarom op grond van dit besluit vanaf 10 december 1996 bouwen. Het gegeven dat de eerste beslissing op bezwaar door de ABRS op 6 maart 2000 is vernietigd omdat er geen voldoende planologisch kader en urgentie aan ten grondslag waren gelegd, doet aan het voorgaande niet af, nu daarbij niet het besluit van 10 december 1996 is vernietigd en dit ook later niet is gebeurd.

4. Gelet op hetgeen in 3 is overwogen, oordeelt het hof, anders dan de rechtbank, dat [eisers] de Gemeente niet uit hoofde van onrechtmatige daad kan aanspreken voor de schade die zij hebben geleden door het besluit van 10 december 1996 en het (op dat besluit gebaseerde) bouwen van het verpleeghuis achter hun woonhuis. De grieven drie en vier zijn gegrond."

2.3 Middelonderdeel I voert aan dat het hof blijkens de hiervoor geciteerde overwegingen heeft miskend dat [eisers] in de onderhavige procedure (onder meer) de stelling hebben betrokken dat de Gemeente ten onrechte op 10 december 1996 aan Pniël een (vrijstelling en) bouwvergunning heeft verleend(11). Aldus heeft [eiser c.s.] niet enkel de rechtmatigheid van de inhoud van (vrijstelling en) vergunning bestreden, maar tevens de rechtmatigheid van het (oorspronkelijke) tijdstip van die verlening, namelijk 10 december 1996: op of omstreeks die datum had de bouwvergunning (plus vrijstelling) nog niet mogen worden verleend. Voor zover het hof zulks heeft miskend, moet zijn oordeel als onjuist - althans onbegrijpelijk - worden beschouwd, aldus het middelonderdeel.

2.5 Middelonderdeel II voert aan dat, voor zover het hof de bedoelde stellingen van [eisers] niet heeft miskend, het in de rov. 3 en 4 van het tussenarrest besloten liggende oordeel van het hof - inhoudende dat het "niet-vernietigd-zijn" en onherroepelijk worden van het primaire besluit (de bouwvergunning plus vrijstelling) maakt dat de burgerlijke rechter dat besluit voor rechtmatig moet houden - onjuist is. Volgens het onderdeel miskent het hof daarmee dat de vraag of het primaire besluit - de vergunningverlening - op het moment van het nemen van dat besluit als rechtmatig moet worden beschouwd, afhankelijk is van de besluitvorming die na de vernietiging van de beslissing op bezwaar plaatsvindt; daarbij verwijst het onderdeel naar HR 13 oktober 2006 (Enschede/Gerridzen), NJ 2007, 187, m.nt. M.R. Mok.

2.6 Het onderdeel mist doel. In het door het onderdeel genoemde arrest ligt besloten dat, in het geval dat (slechts) een beslissing op bezwaar is vernietigd, voor het oordeel over de rechtmatigheid of onrechtmatigheid van het primaire besluit niet die vernietiging beslissend is, maar de besluitvorming die ná die vernietiging plaatsvindt. Daarbij komt het in de benadering van de Hoge Raad kennelijk erop aan of die verdere besluitvorming alsnog in een vernietiging van het primaire besluit of in een intrekking daarvan op gronden die de onrechtmatigheid van dat besluit impliceren, resulteert. Het hof heeft dat niet miskend, maar (in rov. 3) juist onderkend door te releveren dat "het primaire besluit (...) in de bestuursrechtelijke procedures (...) niet is vernietigd", dat het "inmiddels zelfs onherroepelijk is geworden" en dat de vernietiging van de beslissing op bezwaar daaraan niet afdoet, "nu daarbij niet het besluit van 10 december 1996 is vernietigd en dit ook later niet is gebeurd".

2.7 Middelonderdeel III klaagt dat, als het hof zich rekenschap heeft gegeven van de aspecten die het volgens de middelonderdelen I en II heeft miskend maar van oordeel is geweest dat het primaire besluit óók op het moment van het nemen daarvan als rechtmatig moest worden beschouwd, dit oordeel onjuist dan wel zonder nadere motivering - die ontbreekt - onbegrijpelijk is. Het onderdeel voert daartoe aan dat [eisers] gemotiveerd hebben aangevoerd en aangetoond (en dat uit de overgelegde bestuursrechtelijke uitspraken(15) blijkt) dat de handhaving van de vergunning in de derde beslissing op bezwaar enkel stoelt op gewijzigde omstandigheden die bij een afweging ex nunc tot (vrijstelling en) vergunningverlening (konden) leiden. Daaruit moet volgens het onderdeel worden geconcludeerd dat ten tijde van de vergunningverlening op 10 december 1996 de vergunning nog niet had mogen worden verleend, zoals ook blijkt uit de (abusievelijk ex tunc genomen) tweede beslissing op bezwaar.

"Wij stellen vast dat op dit moment geen meer uitgewerkt planologisch kader voorhanden is. Daarom menen wij dat het navolgende besluit dient te worden genomen."

"Al met al komen wij tot de conclusie dat de urgentie van het onderhavige bouwplan - zo die urgentie ten tijde van de vergunningverlening al niet toereikend mocht zijn geweest - in de jaren nadien en thans des temeer zodanig hoog is, dat een meer uitgewerkt planologisch toetsingskader - dan de toen en nu beschikbare voorbereidingsbesluiten - redelijkerwijs niet gevergd kan worden" (onderstreping toegevoegd; LK).

Overigens wordt in deze beslissing niet slechts gewezen op een zodanig hoge urgentie van de uitvoering van het bouwplan dat met een voorbereidingsbesluit als planologisch toetsingskader kan worden volstaan, maar óók op het feit dat inmiddels een nader uitgewerkt planologisch kader voorhanden is:

"Bovendien achten wij van belang, dat er thans - anders dan ten tijde van de vrijstelling van 10 december 1996 - sprake is van een nadere planologische uitwerking doordat het bouwplan is opgenomen in het voorontwerp van het nieuw bestemmingsplan Beschermd Stadsgezicht Kralingen en dat de PPC daarmede inmiddels heeft ingestemd."

2.9 Bovendien miskent het onderdeel dat, behoudens in deze zaak niet aan de orde zijnde uitzonderingen, de burgerlijke rechter een besluit volgens de leer van de formele rechtskracht slechts dan voor onrechtmatig houdt, als dat besluit is vernietigd of ingetrokken (dit laatste op gronden die de onrechtmatigheid van het besluit impliceren), dan wel de onrechtmatigheid van het besluit door de betrokken overheid is erkend(17). De leer van de formele rechtskracht laat mijns inziens, anders dan bij wijze van een op de bijzondere omstandigheden van het geval te gronden uitzondering, géén ruimte voor het oordeel van de burgerlijke rechter dat een besluit dat in een volledig doorlopen bestuursrechtelijke procedure heeft standgehouden, niettemin onrechtmatig is. Dat geldt ook in het geval dat een onrechtmatigheidsoordeel zich zou beperken tot de periode gedurende welke het betrokken besluit nog niet regelmatig kon worden genomen, omdat aan de voorwaarden daarvoor nog niet was voldaan.

2.10 Wat dit laatste betreft is er wellicht enig verschil tussen de benadering van de Hoge Raad en die van de Afdeling. De Afdeling verbindt onder omstandigheden reeds aan de vernietiging van de beslissing op bezwaar (en zonder acht te slaan op het uiteindelijke lot van het primaire besluit) de verplichting van de betrokken overheid om (ook) de schade als gevolg van het primaire besluit te vergoeden, indien uit die vernietiging volgt dat ook dat laatste besluit "rechtens niet juist" is. Zie onder meer AbRvS 15 december 2004, AB 2005, 54, m.nt. dG, rov. 2.3:

"2.3 Uitgangspunt voor de beoordeling is dat de vernietiging door de Afdeling van het besluit van 22 oktober 1998 voor de raad in beginsel de verplichting met zich brengt om de door appellante ten gevolge van het besluit van 28 mei 1998 geleden schade te vergoeden, aangezien uit de uitspraak van de Afdeling volgt dat ook dat laatste besluit rechtens niet juist is. (...)"

Dit uitgangspunt roept belangrijke causaliteitsvragen op, in het bijzonder in een situatie waarin het gebrek dat het primaire besluit aankleeft, reparabel is. De Afdeling heeft in dat verband enkele causaliteitsregels ontwikkeld, die onder meer(18) in de hiervoor geciteerde uitspraak zijn verwoord:

"2.3 (...) Van schade, geleden ten gevolge van dat besluit, in evenbedoelde zin is echter slechts sprake, indien deze hiermee in een zodanig verband staat, dat zij aan het bestuursorgaan dat dat besluit heeft genomen, mede gezien de aard van de aansprakelijkheid en van de schade, als een gevolg van dat besluit moet worden toegerekend. Dat is niet het geval, indien ten tijde van het nemen van het rechtens onjuiste besluit een rechtmatig besluit zou hebben kunnen worden genomen, dat naar aard en omvang eenzelfde schade tot gevolg zou hebben gehad.

2.3.2. In elk geval is van aansprakelijkheid van de raad voor schade, geleden na 17 januari 2002, geen sprake. Voor eventuele schade die valt toe te rekenen aan het niet vernietigde vrijstellingsbesluit vormt art. 49 WRO bij uitsluiting het beoordelingskader."

2.11 Het door middelonderdeel II reeds gereleveerde arrest van 13 oktober 2006 (Enschede/Gerridzen), NJ 2007, 187, m.nt. M.R. Mok, dat van ruimschoots na de hiervóór (onder 10) bedoelde jurisprudentie van de Afdeling dateert, vormt daarop wellicht een respons, voor zover de Hoge Raad daarin vooropstelt dat

"4.1 (...) (v)oorts (...) opmerking (verdient) dat, naar het hof - in cassatie onbestreden - heeft geoordeeld (eindarrest rov. 2.7 en 2.8), uit de desbetreffende uitspraak van de ABRS (de vernietiging van de beslissing op bezwaar; LK) niet kan worden afgeleid hoe uiteindelijk op het bezwaar zou moeten worden beslist en dus evenmin of het bestuursdwangbesluit in stand zou kunnen blijven."

De Hoge Raad houdt vervolgens vast aan het (geheel in de leer van de formele rechtskracht passende(19)) uitgangspunt dat het oordeel over de rechtmatigheid van het primaire besluit afhankelijk is van de besluitvorming (en verdere bestuursrechtelijke procedures) die ná de vernietiging van de beslissing op bezwaar zal (zullen) plaatsvinden, maar verwijst in dat verband wel naar de geciteerde volzin over de onduidelijkheid die de vernietiging van de beslissing op bezwaar heeft gelaten over de vraag hoe uiteindelijk op het bezwaar zou moeten worden beslist en of het primaire besluit in stand zou kunnen blijven:

"4.2.1 Onderdeel 2.1 klaagt dat het hof ten onrechte ervan is uitgegaan dat met de vernietiging van de beslissing op bezwaar ook de onrechtmatigheid van het bestuursdwangbesluit vaststaat. Deze klacht is gegrond. Zoals nader uiteengezet in de conclusie van de Advocaat-Generaal onder 2.6 heeft het hof, dat weliswaar ook (onder meer in rov. 2.8 van het eindarrest) tot uitdrukking heeft gebracht te onderkennen dat de vernietiging van de beslissing op bezwaar niet de vernietiging van het bestuursdwangbesluit impliceerde, inderdaad de met de vernietiging van de beslissing op bezwaar gegeven onrechtmatigheid niet beperkt tot die beslissing maar mede betrokken op het bestuursdwangbesluit. Ten onrechte, want, zoals het onderdeel met juistheid betoogt, het antwoord op de vraag of dat besluit onrechtmatig is, hangt in verband met hetgeen hiervoor in de laatste zin van 4.1 is opgemerkt af van de besluitvorming die na de vernietiging van de beslissing op bezwaar plaatsvindt. Tot die besluitvorming is het hier niet gekomen. Voor de burgerlijke rechter moet in een zodanig geval uitgangspunt zijn dat het bestuursdwangbesluit rechtmatig is."

2.12 De verwijzing naar de laatste zin van rov. 4.1 roept de vraag op of de Hoge Raad niet toch ruimte laat voor het louter op de vernietiging van een beslissing op bezwaar te gronden oordeel dat het daarbij in stand gelaten primaire besluit onrechtmatig is, in een situatie waarin uit die vernietiging kan worden afgeleid hoe uiteindelijk op het bezwaar zou moeten worden beslist en of bij die beslissing het primaire besluit in stand zou kunnen blijven. De bedoelde vraag wordt, zij met enige reserve, in bevestigende zin beantwoord door G.A. van der Veen in zijn noot bij het arrest in AB 2007, 270:

2.13 Naar mijn mening staat ook na het arrest Enschede/Gerridzen de mogelijkheid dat een primair besluit bij beslissing op bezwaar wordt gerepareerd, aan (door de burgerlijke rechter te constateren) onrechtmatigheid daarvan in de weg. Het al dan niet reparabel zijn van het primaire besluit na een vernietiging van de beslissing op bezwaar kwam eerder aan de orde in HR 19 december 2003 (Sotel/Bergen op Zoom), NJ 2004, 386, m.nt. PCEvW. In die zaak ging het om een aanwijzing op grond van de Wet voorkeursrecht gemeenten. Tegen die aanwijzing werd tevergeefs bezwaar gemaakt, maar de beslissing op bezwaar sneuvelde bij de bestuursrechter op grond van een motiveringsgebrek dat zonder enige twijfel ook de aanwijzing zelf (het primaire besluit) aankleefde. Na de vernietiging door de bestuursrechter van de eerste beslissing op bezwaar besliste de gemeente opnieuw op het bezwaar en verklaarde het bezwaar opnieuw ongegrond, ditmaal met verbetering van de motivering van de aanwijzing en de bij die aanwijzing deel uitmakende kaart. Het hof oordeelde dat de onrechtmatigheid van het primaire besluit niet uit de vernietiging van de eerste beslissing op bezwaar voortvloeide. De HR overwoog daarover:

"3.5 Het (...) oordeel van het hof moet aldus worden begrepen dat de uitspraak van de bestuursrechter van 21 april 2000 niet op voorhand tot een herroeping van de aanwijzing dwong en dat het standpunt van Sotel, zoals dat naar voren komt in het debat van partijen in de feitelijke instanties, dat aan de in het geding zijnde aanwijzing een onherstelbaar gebrek kleefde, zodat slechts een besluit tot ongedaanmaking van die aanwijzing mogelijk was, verworpen moet worden. De uitleg door het hof van de uitspraak van de bestuursrechter is aan het hof als rechter die over de feiten oordeelt, voorbehouden. Deze uitleg is geenszins onbegrijpelijk en behoefde, mede in aanmerking genomen dat het hier een kort geding betreft, geen nadere motivering. (...)"

De Hoge Raad sauveerde dat het hof de onrechtmatigheid van het primaire besluit afwees omdat uit de vernietiging van de beslissing op bezwaar niet kon worden afgeleid dat aan het primaire besluit een onherstelbaar gebrek kleefde. Dat is een andere benadering dan die van de Afdeling in de uitspraken van 15 december 2004. Daarin is het voor de onrechtmatigheid van het primaire besluit kennelijk voldoende dat het door de bestuursrechter geconstateerde gebrek van de beslissing op bezwaar ook het primaire besluit aankleeft. Of dat gebrek herstelbaar is of niet, doet in de benadering van de Afdeling niet ter zake voor die onrechtmatigheid, maar wel voor het causale verband tussen het primaire besluit en de (beweerdelijk) daardoor veroorzaakte schade.

"2.2.3. (...) (Delisea) betoogt dat zij langs civielrechtelijke weg vergoeding wenst te krijgen van de schade die zij stelt te hebben geleden tengevolge van de aanvankelijke weigeringen van de gevraagde uitzaaivergunningen en zij meent dat daarin een belang is gelegen bij beoordeling van haar beroepen.

2.2.4. Dit betoog slaagt. Ondanks het feit dat de primaire besluiten alsnog zijn herroepen, is de Afdeling van oordeel dat Delisea processueel belang heeft behouden. Vast staat immers dat zij voor de desbetreffende tijdvakken de door haar voorgenomen activiteiten niet heeft kunnen uitvoeren vanwege het onthouden door de minister van de daarvoor gevraagde vergunningen en dat zij een oordeel wenst omtrent de (on)rechtmatigheid van de aanvankelijke weigering van de vergunningen om dit oordeel in te brengen in de te entameren schadevergoedingsprocedure bij de civiele rechter. In dit verband is van belang dat uit de stukken, noch uit het verhandelde ter zitting kan worden opgemaakt dat de minister de onrechtmatigheid van de aanvankelijke weigeringen heeft erkend. De rechtbank heeft dit miskend. De aangevallen uitspraak komt ook in zoverre voor vernietiging in aanmerking.

2.3 (...) Ten aanzien van de beslissing op bezwaar van 9 april 2003 staat vast dat de minister daarbij ten onrechte geen uitvoering heeft gegeven aan hetgeen de Afdeling hem in bovenvermelde uitspraak heeft opgedragen. Door op het bezwaar te beslissen op basis van het met ingang van april 2003 door hem gevoerde beleid, is de minister ten onrechte niet toegekomen aan de vraag of de aanvraag van Delisea om verlening van een uitzaaivergunning voor het jaar 2000 niet al van meet af aan - genoemde Afdelingsuitspraak in aanmerking genomen - had moeten worden ingewilligd. Derhalve ontbreekt een wezenlijk deel van de voor de beslissing op bezwaar benodigde draagkrachtige motivering, zodat die beslissing wegens strijd met art. 7:12 lid 1 Awb voor vernietiging in aanmerking komt."

Hetgeen de Afdeling heeft overwogen over het belang bij een oordeel over de (on)rechtmatigheid van een (niet meer aan de orde zijnd) primair besluit, krijgt extra reliëf in het licht van hetgeen zij in een latere uitspraak(23) overwoog:

"2.5. Op grond van artikel 7:11 van de Awb is het bestuursorgaan alleen geroepen tot een heroverweging van het primaire besluit op de grondslag van het bezwaar. Van het bestuursorgaan kan in het algemeen niet worden verlangd dat het zich, ook indien het bezwaar daartoe geen aanleiding geeft, bij de beslissing op bezwaar expliciet uitlaat over de rechtmatigheid van het primaire besluit. In het verlengde daarvan kan de bestuursrechter, die slechts geroepen is tot toetsing van het besluit op bezwaar, in de gevallen waarin dat besluit geen oordeel over de rechtmatigheid van het primaire besluit behelst, die rechtmatigheid niet in zijn beoordeling betrekken. Appellanten hebben in hun bezwaar alleen de weigering tot het verlenen van de vrijstelling en bouwvergunning bestreden, met het verzoek het bezwaar gegrond te verklaren en toepassing te geven aan de procedure van artikel 19a, vierde lid, van de WRO. De enkele vermelding in het bezwaarschrift dat appellanten de gemeente aansprakelijk houden voor vertragingsschade betekent niet dat de gemeenteraad zich bij de beslissing op bezwaar tevens had moeten uitlaten over de vraag of het primaire besluit al dan niet rechtmatig was. Ook anderszins heeft de gemeenteraad daartoe geen aanleiding hoeven zien. Van een motiveringsgebrek is, anders dan appellanten hebben gesteld, geen sprake. Nu in het besluit op bezwaar een herroeping van het primaire besluit besloten ligt, komt aan laatstgenoemd besluit, anders dan appellanten kennelijk menen, geen formele rechtskracht toe en behoeft dit besluit in zoverre geen belemmering te vormen voor de door appellanten gewenste civiele schadeprocedure."

De tweede uitspraak lijkt te impliceren dat, indien in het bezwaarschrift het bestuursorgaan wordt gevraagd zich expliciet over de (on)rechtmatigheid van het primaire besluit uit te laten, het bestuursorgaan op grond van art. 7:12 lid 1 Awb tot een draagkrachtige motivering, ook op dat punt, is gehouden. Zou de motivering in dat opzicht vervolgens tekortschieten, dan kan blijkens de eerste uitspraak beroep worden ingesteld, ook indien de beslissing op bezwaar voor het overige tegemoetkomt aan hetgeen is verzocht. Een mogelijk nog te entameren schadevergoedingsprocedure bij de burgerlijke rechter verschaft immers een voldoende belang bij het beroep tegen een niet voldoende draagkrachtig gemotiveerd standpunt van het bestuursorgaan over de rechtmatigheid van het primaire besluit. Deze rechtspraak van de Afdeling(24) biedt mijns inziens openingen, ook voor een door de burgerlijke rechter aan het primaire besluit te verbinden onrechtmatigheidsoordeel. Als de belanghebbende in zijn bezwaarschrift op een oordeel over de (on)rechtmatigheid van het primaire besluit heeft geïnsisteerd, ligt het op de weg van het bestuursorgaan dat zich op het standpunt wil stellen dat het primaire besluit rechtsgeldig is genomen, dat standpunt voldoende draagkrachtig te motiveren. Is het bestuursorgaan daartoe niet in staat of neemt het juist afstand van de rechtsgeldigheid van het primaire besluit zoals dat destijds is genomen, dan ligt het voor de hand de beslissing op bezwaar, ook als het primaire besluit daarbij formeel wordt bekrachtigd, althans materieel op te vatten als een intrekking van het primaire besluit en als de vervanging daarvan door een nieuw besluit van gelijke strekking(25), op grond waarvan de burgerlijke rechter het primaire besluit voor onrechtmatig kan houden. Overigens zal in een dergelijk scenario ook de burgerlijke rechter in verband met het "nieuwe" (en wel regelmatige) besluit stuiten op dezelfde causaliteisvragen als die welke de Afdeling heeft getracht in haar uitspraken van 15 december 2004 te beantwoorden.

2.15 Bij de gegeven stand van de rechtspraak kan middelonderdeel III, ook als dit niet reeds op een gebrek aan feitelijke grondslag strandt, niet tot cassatie leiden. De leer van de formele rechtskracht verzet zich ertegen dat de burgerlijke rechter een primair besluit (al is het maar over een zekere periode in het verleden) voor onrechtmatig houdt, indien dat besluit in een volledig doorlopen bestuursrechtelijke procedure heeft standgehouden. Daarbij volgt de burgerlijke rechter niet de benadering van de bestuursrechter, die kennelijk ervan uitgaat dat een primair besluit waaraan eenzelfde gebrek kleeft als aan een vernietigde beslissing op bezwaar, in beginsel tot schadevergoeding verplicht, zelfs als dat besluit zich voor reparatie leent of inmiddels is gerepareerd en dus - uiteindelijk - zal kunnen standhouden. Mogelijk heeft de Hoge Raad in het arrest van 13 oktober 2006 (Enschede/Gerridzen), NJ 2007, 187, m.nt. M.R. Mok, wél de mogelijkheid opengelaten dat de burgerlijke rechter de onrechtmatigheid van het primaire besluit afleidt uit de rechterlijke vernietiging van een beslissing op bezwaar waaruit blijkt dat het primaire besluit niet in stand zal kunnen blijven, maar die mogelijkheid is in deze zaak niet aan de orde, nu het bestuursrechtelijke traject juist in een handhaving van het primaire besluit heeft geresulteerd.

2.16 Middelonderdeel IV voert ten slotte aan dat het slagen van één van de voorgaande onderdelen met zich brengt dat de oordelen in de rov. 7, 8 en 9.2 van het tussenarrest en in rov. 8 alsmede het dictum van het eindarrest evenmin in stand kunnen blijven.

2.17 Nu geen van de voorgaande onderdelen slaagt, moet onderdeel IV in dat lot delen.

3. Conclusie

De conclusie strekt tot verwerping.

Advocaat-Generaal