Parket bij de Hoge Raad, 14-06-2013, ECLI:NL:PHR:2013:1347, 12/04108

Zitting 14 juni 2013

Conclusie inzake:

1. de vereniging met volledige rechtsbevoegdheid CNV Vakmensen, voorheen De Nederlandse Christelijke Bond van Werknemers in de Hout- en Bouwnijverheid

2. de vereniging met volledige rechtsbevoegdheid De Nederlandse Bond voor de Bouw- en de Houtnijverheid

(hierna (gezamenlijk): de vakbonden)

eiseressen tot cassatie

tegen

de vereniging met volledige rechtsbevoegdheid Vereniging Dakbedekkingsbranche Nederland Vebidak

(hierna: Vebidak)

verweerster in cassatie

Het gaat in deze zaak om de uitleg van de artt. 17 en 18 van de CAO voor de Bitumineuze en Kunststof Dakbedekkingsbedrijven. In geschil is de uitleg van de urenvergoeding in verband met een niet-rechtstreekse reis van de werknemer van zijn woonplaats naar de plaats van de tewerkstelling en terug. Volgens de vakbonden moet al het woon-werkverkeer van de werknemer worden vergoed. Volgens Vebidak dient woon-werkverkeer tussen de woning van de werknemer en de bedrijfsvestiging van de werkgever bij zo’n niet-rechtstreekse reis niet te worden aangemerkt als reisuren in de zin van de CAO.

1.1 Partijen hebben met elkaar collectieve arbeidsovereenkomsten voor de Bitumineuze en Kunststof Dakbedekkingsbedrijven gesloten (hierna: de CAO), waarbij het in cassatie gaat om de CAO die gold van 1 januari 2008 tot 1 april 2010.

1.2 Sinds maart 1993 kent de CAO een – in de loop der tijd nagenoeg ongewijzigd gebleven – regeling van de ‘reisurenvergoeding’, in de nu relevante periode opgenomen in art. 17 en een regeling van de ‘vervoermiddelenvergoeding’ in art. 18 van de CAO.

1.3 Art. 17 en art. 18 lid 1 CAO luiden in die periode als volgt:

“Artikel 17 Reisurenvergoeding

1. Indien een werknemer door een werkgever te werk wordt gesteld op een werkobject dat buiten zijn woonplaats is gelegen, is de werknemer verplicht voor de reis van de woonplaats naar object vice versa gebruik te maken van een door de werkgever aan te wijzen vervoermiddel, mits dit aan de door de wet gestelde eisen voldoet, hetgeen, indien dit vervoermiddel een auto is, moet blijken uit een erkend veiligheidsvignet of een ander bewijs van onderhoud, niet ouder dan zes maanden.

2. De duur van de reis, welke wordt gemaakt met een:

a. door de werkgever ter beschikking gesteld vervoermiddel;

b. eigen vervoermiddel;

zal door de werkgever aan de werknemer worden vergoed tegen het geldende garantie-uurloon, behoudens de eerste 60 minuten per dag. In afwijking van het in het voorgaande bepaalde zal de gehele duur van de reis aan de werknemer, die optreedt als bestuurder van een vervoermiddel als genoemd sub a of b, worden vergoed.

3. Onder ‘duur van de reis’ bedoeld in lid 2 wordt verstaan het tijdsverloop tussen het vertrek van het vervoermiddel naar het werk en de aankomst op het werk, alsmede het tijdsverloop terug van het werk naar de plaats van vertrek.

De duur van de reis wordt door de werkgever en werknemer in onderling reëel overleg vastgesteld, zulks met inachtneming van de af te leggen route.

4. Indien de totale duur van de arbeidstijd, rusttijd en reistijd, gerekend van het ogenblik van vertrek van een vervoermiddel als genoemd in lid 1 tot het ogenblik van terugkomst daarvan per dag, (incidenteel) meer bedraagt dan 12 uur zal de normale arbeidstijd met het meerdere moeten worden gekort. Over de rusttijd wordt geen loon uitbetaald.

Artikel 18 Vergoedingen

1. Indien een werknemer, naar het oordeel van de werkgever, bij het zich naar en van het werk begeven, gebruik moet maken van een eigen vervoermiddel en/of daarvan tijdens en ten behoeve van de werkzaamheden gebruik maakt, zal hem een vervoermiddelenvergoeding worden betaald.

(…)”

1.4 De CAO is vrijwel uitsluitend van toepassing op werknemers die dakdekkerswerkzaamheden verrichten, in dienst van bij Vebidak aangesloten werkgevers. De CAO kent de functies van dakassistent, (aankomend) dakdekker, en voorman-dakdekker. Hun werkzaamheden worden verricht op wisselende locaties. In de branche is het niet ongebruikelijk dat werknemers, die in deze ambulante functies werkzaam zijn, zich ’s ochtends op het bedrijfsterrein van hun werkgever (moeten) verzamelen om vervolgens samen naar de locatie te worden vervoerd waar zij die dag hun werk verrichten. Het komt voor dat zij dan op dat bedrijfsterrein al (voorbereidende) werkzaamheden verrichten, zoals het inladen van materialen of gereedschappen in de bedrijfsbus waarmee zij naar de bedoelde locatie worden gebracht.

1.5 Op 12 juni 1995² heeft de kantonrechter te Hoorn in een geschil tussen een dakdekker ([betrokkene 1]) en diens werkgever ([betrokkene 2]) over de toepassing van de vervoermiddelenvergoeding, destijds opgenomen in art. 14 CAO, bij onherroepelijk vonnis (rolnummer 1582/94) beslist dat bij ‘een strikte uitleg’ van dit artikel de dakdekker jegens zijn werkgever geen aanspraak kon maken op een reiskostenvergoeding³. De kantonrechter achtte het echter, gezien de omstandigheden van dat specifieke geval, redelijk en billijk dat [betrokkene 2] aan [betrokkene 1] een bedrag van ƒ 2.500,= aan vergoeding voor woon-werkverkeer betaalde⁴.

1.6 In afwachting van de uitspraak in genoemde procedure hebben de vakbonden en Vebidak op 7 maart 1995 over de vergoeding van het woon-werkverkeer gesproken, waarop werknemers ingevolge de CAO aanspraak zouden kunnen maken.

1.7 In een geschil tussen de Bouw- en Houtbond FNV en Ballast Nedam Grond en Wegen Specialiteiten B.V. over art. 23 van een andere cao, de toenmalige CAO voor bouwbedrijf (hierna: bouw-cao) met betrekking tot werknemers die belast zijn met wegwerkzaamheden op locatie, heeft de rechtbank Dordrecht bij vonnis van 20 december 2000 (rolnummer 33474 HA ZA 00-2330⁵) in hoger beroep beslist dat onder ‘reisuren’ in de zin van die cao-bepaling moet worden verstaan ‘de tijd die het zogenaamde ‘woon-werkverkeer’ in beslag neemt.⁶’ Gelet op de – door de rechtbank aangenomen – ‘verplichting voor de werknemers op een bepaald tijdstip op de vestiging te Leerdam te verzamelen⁷’ heeft de rechtbank vervolgens geoordeeld ‘dat de arbeidstijd van de betreffende werknemers aanvangt op het tijdstip waarop zij bij Ballast Nedam in Leerdam aanwezig moeten zijn, nog los van de vraag of zij daar nog werkzaamheden moeten verrichten. Vanaf dat tijdstip dienen zij zich beschikbaar te houden voor de werkgever. De vestiging van Ballast Nedam te Leerdam moet derhalve worden beschouwd als ‘het werk’ als bedoeld in artikel 23, eerste lid van de CAO, ook al worden de werkzaamheden (grotendeels) op een andere plaats verricht. Hieruit volgt dat de tijd waarin de werknemers zich vervolgens per bedrijfsauto verplaatsen naar de werkplek ook als arbeidstijd moet worden aangemerkt en uitbetaald.⁸’

1.8 Bij inleidende dagvaarding van 18 maart 2008⁹ hebben de vakbonden Vebidak voor de rechtbank Utrecht (niet de sector kanton) gedagvaard en - voor zover in cassatie van belang - gevorderd om Vebidak, uitvoerbaar voorraad, te veroordelen tot¹⁰:

- stipte en correcte naleving van de CAO voor de Bitumineuze en Kunststof Dakbedekkingsbedrijven, in het bijzonder door in de advisering aan haar leden ten aanzien van de art. 17 en 18 CAO in de beloning van de werknemers de uren die gereisd worden van het adres c.q. bedrijfsterrein van de werkgever naar de plek waar de werknemers hun feitelijke werkzaamheden uitvoeren, niet aan te merken als en te belonen als reisuren maar als (over) werkuren, zulks op straffe van verbeurte van een dwangsom van € 1.500,= voor elke dag of deel daarvan dat Vebidak in gebreke blijft aan deze veroordeling te voldoen;

- stipte en correcte naleving van de CAO voor de Bitumineuze en Kunststof Dakbedekkingsbedrijven, in het bijzonder door in de advisering aan haar leden ten aanzien van de art. 17 en 18 CAO in de beloning van de werknemers de uren die gereisd worden van de woonplaats werknemer naar bedrijfsterrein van de werkgever aan te merken als en te belonen als reisuren conform art. 17 CAO, zulks op straffe van verbeurte van een dwangsom van € 1.500,= voor elke dag of deel daarvan dat Vebidak in gebreke blijft aan deze veroordeling te voldoen;

- betaling aan elk der beide vakbonden van € 7.500,= ten titel van schadevergoeding overeenkomstig art. 15 in verbinding met art. 16 Wet CAO dan wel een door de rechtbank in goede justitie te bepalen billijkheidsvergoeding.

1.9 Aan deze vorderingen hebben de vakbonden ten grondslag gelegd dat art. 17 CAO aldus moet worden uitgelegd dat de reisurenvergoeding niet slechts van toepassing is op de werknemers die vanaf hun woonplaats rechtstreeks naar de locatie gaan waar zij hun dakdekkerswerk verrichten, maar ook op de werknemers die geacht worden via het bedrijfsterrein van hun werkgever naar die locatie te reizen. Onder ‘het werk’ in de zin van het derde lid¹¹ van bedoelde CAO-bepaling moet volgens de vakbonden zowel de bedoelde locatie, in de CAO ook ‘(werk)object’ genoemd, als het vestigingsadres van de werkgever, zijnde het verzamelpunt waar de werknemers zich voor de werkgever beschikbaar moeten houden, worden begrepen. Reist de werknemer via het bedrijfsterrein van zijn werkgever, dan neemt volgens de vakbonden ’s ochtends bij aankomst aldaar de arbeidstijd een aanvang, ook indien daar nog geen werkzaamheden worden verricht. De vakbonden beroepen zich daarvoor op het in 1.7 genoemde vonnis van de rechtbank Dordrecht van 20 december 2000. De tijd die in genoemde situatie met de reis van de woonplaats van de werknemer naar het bedrijfsterrein van de werkgever is gemoeid moet worden aangemerkt als reistijd en overeenkomstig art. 17 CAO worden vergoed. Ten slotte hebben de vakbonden betwist dat zij op 7 maart 1995 met Vebidak overeenstemming hebben bereikt over de uitleg van de reisurenvergoeding in de CAO¹².

1.10 Bij incidenteel vonnis van 9 juli 2008, naar aanleiding van de incidentele conclusie ‘tot verwijzing naar de kantonrechter’, heeft de rechtbank de zaak in de stand waarin deze zich bevond naar de rechtbank Utrecht, sector kanton, locatie Utrecht verwezen, waarna de procedure is hervat.

1.11 Vebidak heeft de vorderingen gemotiveerd bestreden. Zij heeft, voor zover in cassatie nog van belang¹³, betoogd dat uit de werkingssfeer, de bewoordingen en het systeem van de CAO volgt dat onder ‘het werk’ in de zin van art. 17 lid 3 CAO uitsluitend de dakdekkerswerkzaamheden op locatie moeten worden verstaan, terwijl alleen òfwel de tijd die gemoeid is met de rechtstreekse reis van de woonplaats van de werknemer naar die locatie (en vice versa), òfwel die welke gemoeid is met het vervoer van het bedrijfsterrein van de werkgever naar die werklocatie (en terug) kan worden aangemerkt als reistijd, die overeenkomstig art. 17 CAO wordt vergoed¹⁴.

1.12 Na verdere conclusiewisseling heeft de kantonrechter bij vonnis van 18 maart 2009 de vorderingen afgewezen.

In dat vonnis overweegt de kantonrechter, voor zover nog van belang¹⁵, dat het bij de vraag naar de aanspraak op reistijdvergoeding die werknemers aan de CAO kunnen ontlenen aankomt op de uitleg van art. 17 CAO. De kantonrechter overweegt dat niet in geschil is dat de begrippen ‘de duur van de reis’ en ‘het werk’, als genoemd in de leden 2 en 3 van art. 17 CAO, dienen te worden uitgelegd in samenhang met het bepaalde in het eerste lid van dat artikel. (rov. 5.1).

Na het weergeven van de zogenoemde cao-norm over de uitleg van een cao in rov. 5.2, overweegt de kantonrechter in rov. 5.3 dat op grond daarvan in het midden kan blijven wat partijen, als contractspartijen bij (een eerdere versie van) de CAO, op 7 maart 1995, met elkaar hebben besproken en of zij daarover overeenstemming hebben bereikt; nog afgezien van de vraag of zij toen alsnog hebben vastgelegd wat zij eerder, bij de totstandkoming van de reisurenvergoedingsregeling, hebben bedoeld, of dat zij, ter beëindiging van het naderhand gerezen geschil over de uitleg van die regeling, tot een compromis zijn gekomen. Gesteld noch gebleken is dat de ‘Notitie CAO-reisvergoeding’ van Vebidak, die pas op 6 december 2006 is opgesteld, ter kennis is gebracht van de achterban van partijen of anderszins is gepubliceerd. Volgens de kantonrechter kunnen aan het vonnis van de rechtbank Dordrecht van 20 december 2000 geen doorslaggevende argumenten worden ontleend ten voordele van het thans door de vakbonden ingenomen standpunt: het betrof een andere cao, waarbij de regeling ter vergoeding van de reistijd anders was geredigeerd dan in de onderhavige dakdekkerscao. Immers, zo overweegt de kantonrechter, art. 23 lid 1 van die bouw-cao luidde als volgt: ‘Onder reisuren worden verstaan de uren gedurende welke gereisd wordt van de woning tot het werk en terug. Zij moeten worden vergoed indien de arbeid in een andere dan de woongemeente van de werknemer plaatsvindt. Daarbij dient de werkgever de bepalingen van lid 2 in dit artikel in acht te nemen.’ In dat tweede lid was bepaald dat de reistijd (‘de duur van de reis’) voor zogenoemde meerijders met uitzondering van de eerste zestig minuten per dag werd vergoed tegen het voor de betreffende werknemer geldende garantieloon. Gezien de tekst van het eerste lid van art. 23 heeft rechtbank Dordrecht destijds onder reisuren verstaan de tijd die het zogenaamde ‘woon-werkverkeer’ in beslag neemt en rees in die procedure geen geschil over de uitleg van het begrip ‘(werk)object’ in relatie tot de term ‘het werk’, zoals in het onderhavige geschil wel het geval is. Nu de bouw-cao in art. 23 de reistijd tussen woning en werk vergoedde (onder aftrek van een uur per dag), betrof de kern van de Dordtse zaak dan ook de vraag op welk moment de werktijd van werknemers van Ballast Nedam begon. De vraag die bij het tweede deel van de hoofdvordering in de onderhavige zaak speelt, is een andere, aldus nog steeds de kantonrechter (rov. 5.4).

Bij de uitleg van de CAO is de oorzaak van het geschil volgens de kantonrechter hierin gelegen: art. 17 lid 1 CAO legt aan de werknemer de verplichting op om voor de reis van zijn woonplaats naar het ‘(werk)object’, indien dit buiten zijn woonplaats ligt, gebruik te maken van een door de werkgever aangewezen vervoermiddel, het tweede lid kent over ‘de duur van de reis’ het garantie-loon toe, terwijl het derde lid onder ‘duur van de reis’ verstaat de tijd tussen het vertrek naar en de aankomst op ‘het werk’. Dit roept volgens de kantonrechter de vraag op hoe beide begrippen ‘(werk)object’ en ‘het werk’ zich tot elkaar verhouden, en wel met name in de situatie dat de werknemer zich niet rechtstreeks vanaf zijn woning, maar via het bedrijfsterrein van de werkgever naar de locatie begeeft waarop hij die dag zijn dakdekkerswerk dient te verrichten (rov. 5.5).

De grammaticale uitleg van het begrip ‘het werk’ levert geen aanwijzing op voor de reikwijdte van de reisurenvergoedingsregeling van art. 17 CAO, zo overweegt de kantonrechter vervolgens, omdat dit woord in het spraakgebruik zowel ziet op het werkwoord ‘arbeiden’ als op de plaats waar wordt gewerkt, terwijl daarbij in het midden blijft wat onder werk(en) moet worden verstaan en waar en wanneer dat begint en eindigt. Het is in de branche niet ongebruikelijk dat via het bedrijfsterrein van de werkgever wordt gereisd en daar nu eens wel en dan weer niet reeds wordt gewerkt, terwijl een taalkundige uitleg niet in de richting van de door de vakbonden voorgestane uitleg wijst. Voor die uitleg zijn ook elders in de in de CAO gebruikte formuleringen volgens de kantonrechter geen dwingende aanwijzingen te vinden, nu de begrippen ‘het werk’ en ‘object’ daarbij in wisselende betekenissen worden gebruikt. De kantonrechter wijst daarbij naar art. 14 CAO, met als opschrift ‘arbeidsomstandigheden’, waarin zowel voorkomt het begrip ‘het werk’ (in lid 2, dat ziet op het voorhanden zijn ‘op het werk’ van een deugdelijke EHBO-doos) als het begrip ‘een object’ (in lid 5, dat bepaalt dat ‘op een object’ minimaal één werknemer aanwezig dient te zijn die de cursus ‘Gezond en veilig werken op het dak’ heeft gevolgd). Ogenschijnlijk hebben partijen bij de totstandkoming van de CAO aan de consistentie van de redactie van de bepalingen niet steeds de vereiste zorg besteed, zo nog steeds de kantonrechter (rov. 5.6).

De eerste drie leden van art. 17 CAO moeten volgens de kantonrechter in hun onderlinge samenhang worden begrepen, zodat geen gewicht toekomt aan het gebruik van de verschillende begrippen ‘(werk)object’ en ‘het werk’ in respectievelijk het eerste en het derde lid van art. 17 CAO. Het woord ‘werk’ in het derde lid heeft geen kenbare andere strekking dan om, langs de band van het tweede lid waarin de vergoeding is gekoppeld aan ‘de duur van de reis’, aan te sluiten bij de in het eerste lid bedoelde situatie en het daarin gebruikte begrip ‘(werk)object’. De ‘duur van de reis’ is daarmee gelijk te stellen aan de tijd die is gemoeid met ‘de reis van de woonplaats naar het object vice versa’ als bedoeld in het eerste lid, die de werknemer van zijn woonplaats naar het werkobject, gelegen buiten zijn woonplaats, (en terug) voert. Uit de aard van het dakdekkerswerk en de wijze waarop door dakdekkers wordt gewerkt, te weten: op steeds wisselende locaties die op (kortere of langere) afstand van de vestigingsplaats van de werkgevers zijn gelegen, moet worden aangenomen dat met het begrip ‘(werk)object’ van het eerste lid, nu dat lid ziet op de tewerkstelling van de werknemer op een bepaald werkobject, betrekking heeft op die wisselende locaties, en niet (ook) op het bedrijfsterrein van de werkgever. Volgens de kantonrechter kent art. 17 CAO daarom een reisvergoeding toe in twee gevallen. In de eerste plaats voor de situatie dat de werknemer rechtstreeks van zijn woonplaats naar de locatie reist waarop hij die dag zijn werkzaamheden verricht. Als via het bedrijfsterrein van de werkgever wordt gereisd, dus niet-rechtstreeks, het tweede geval, dan krijgt de werknemer die vergoeding slechts over de reistijd tussen dat bedrijfsterrein en de bedoelde locatie (rov. 5.7).

Verder overweegt de kantonrechter dat in de door de vakbonden voorgestane uitleg van de begrippen ‘(werk)object’ en ‘het werk’ niet te verklaren is waarom in art. 17 lid 3 CAO de ‘duur van de reis’ wordt gedefinieerd met gebruik van de woorden ‘het vertrek van het vervoermiddel’. Als de strekking van die bepaling zou zijn dat de werknemer ook recht heeft op vergoeding van de reistijd tussen zijn woonplaats en het bedrijfsterrein van de werkgever (standpunt vakbonden), dan had ‘duur van de reis’ eenvoudiger kunnen worden gedefinieerd, of zou aan een definitie in het geheel geen behoefte hebben bestaan, zoals indertijd in de bouw-cao die voorwerp was van meergenoemde Dordtse uitspraak (rov. 5.8).

De kantonrechter acht de rechtsgevolgen van Vebidaks uitleg dan ook aannemelijker dan die van de vakbonden. Het is niet aannemelijk dat partijen bij de CAO, in het besef dat het voorkomt dat werkgevers in de branche hun werknemers, die op geruime afstand van de vestigingsplaats van hun werkgever wonen, plegen in te zetten op locaties die zich in de nabije omgeving van die vestigingsplaats bevinden, ervoor zouden hebben gekozen om die werkgevers ook te verplichten de tijd te vergoeden die hun werknemers onderweg zijn tussen hun woonplaats en het bedrijfsterrein. De door de kantonrechter gevolgde uitleg leidt tot het in het maatschappelijk verkeer overigens aannemelijk geachte rechtsgevolg dat werknemers het risico van de keuze van de woonplaats dragen (rov. 5.9).

De kantonrechter concludeert in rov. 5.10 dat het tweede deel van de hoofdvordering van de vakbonden moet worden afgewezen. Ook het eerste deel van de vordering dat ziet op de reistijd tussen het bedrijfsterrein van de werkgever en de locatie waarop het dakdekkerswerk wordt verricht, wordt afgewezen, omdat dit deel van de vordering te algemeen is gesteld om te kunnen worden toegewezen, aldus de kantonrechter. In rov. 5.11 overweegt de kantonrechter ten slotte dat de vordering tot schadevergoeding overeenkomstig art. 15 in verbinding met art. 16 WCAO en die tot vergoeding van de buiten gerechtelijke incassokosten moet worden afgewezen.

1.13 De vakbonden hebben in hoger beroep acht grieven aangevoerd tegen het vonnis van de kantonrechter van 18 maart 2009, met wijziging van eis. Zij hebben gevorderd dat het hof het vonnis zal vernietigen en, opnieuw rechtdoende, bij arrest voor zoveel mogelijk uitvoerbaar bij voorraad Vebidak zal veroordelen tot:

- stipte en correcte naleving van de CAO voor de Bitumineuze en Kunststof Dakbedekkingsbedrijven in het bijzonder door in de advisering aan haar leden ten aanzien van art. 17 CAO en de beloning van de werknemers de uren die gereisd worden van de woonplaats van de werknemer via het bedrijf van de werkgever dan wel een andere dan een rechtstreekse route naar het werkobject aan te merken en te belonen als reisuren conform art. 17 CAO, zulks op straffe van verbeurte van een dwangsom van € 5.000,- per vakbond voor elke dag of deel daarvan dat Vebidak in gebreke blijft aan deze veroordeling te voldoen;

- betaling aan elk der beide vakbonden van een bedrag van € 7.500,= ten titel van schadevergoeding ex art. 15 in verbinding met art. 16 Wet CAO dan wel een door het hof in goede justitie te bepalen billijkheidsvergoeding¹⁶.

1.14 Vebidak heeft de grieven gemotiveerd bestreden en geconcludeerd tot niet-ontvankelijkverklaring van de vakbonden in hun vorderingen, althans tot afwijzing van de vorderingen, onder bekrachtiging van het bestreden vonnis. Althans, in geval van vernietiging, de vakbonden alsnog niet-ontvankelijk te verklaren, dan wel de vorderingen van de vakbonden af te wijzen¹⁷.

1.15 Op 18 november 2011 hebben partijen de zaak aan de hand van overgelegde pleitaantekeningen doen bepleiten.

1.16 Bij arrest van 27 maart 2012 heeft het hof het vonnis bekrachtigd.

1.17 De vakbonden hebben tegen het arrest van het hof van 27 maart 2012 tijdig¹⁸ beroep in cassatie ingesteld. Vebidak heeft geconcludeerd tot verwerping. Beide partijen hebben hun respectieve standpunten vervolgens schriftelijk doen toelichten, waarna Vebidak nog heeft gedupliceerd.