Parket bij de Hoge Raad, 13-06-2014, ECLI:NL:PHR:2014:618, 13/04377

“3. Het hof overweegt dat aan de termijnen voor het instellen van een rechtsmiddel strikt de hand moet worden gehouden, omdat in het belang van een goede rechtspleging duidelijkheid moet bestaan over het tijdstip waarop een beroepstermijn begint en eindigt. Daarvan kan slechts bij hoge uitzondering worden afgeweken, als sprake is van een verschoonbare termijnoverschrijding doordat degene die het hoger beroep instelt buiten zijn schuld niet op de hoogte was, en redelijkerwijs ook niet kon zijn, van het tijdstip van aanvang en einde van de appeltermijn. In een dergelijk geval kan onverkorte toepassing van de termijn van hoger beroep onder omstandigheden leiden tot schending van artikel 6 EVRM.

4. In het onderhavige geval ziet het hof geen aanleiding tot het maken van een uitzondering op de voor het instellen van hoger beroep geldende termijn. [verweerster] heeft de inleidende dagvaarding uit laten brengen op het adres waar [eiser] in het GBA was ingeschreven en [eiser] heeft niet gesteld dat [verweerster] ervan op de hoogte was, dan wel dat [verweerster] om enige reden diende te vermoeden, dat [eiser] zijn woonplaats niet meer op dat adres had. Dat de inleidende dagvaarding door de onjuiste inschrijving in het GBA niet aan de woonplaats van [eiser] is uitgebracht en dat [eiser] daardoor mogelijk van die dagvaarding en de daarop gevolgde procedure geen kennis heeft genomen, is een omstandigheid die voor risico van [eiser] dient te blijven. Van een verschoonbare termijnoverschrijding als bedoeld in het voorgaande is geen sprake en naar het oordeel van het hof leidt onverkorte toepassing van de termijn van hoger beroep er in het onderhavige geval niet toe dat [eiser] geen effectieve toegang tot de rechter heeft gehad of dat de procedure anderszins niet voldoet aan de eisen van een eerlijk proces als bedoeld in artikel 6 EVRM.

5. Uit het voorgaande volgt dat het hof [eiser] niet-ontvankelijk zal verklaren in zijn hoger beroep wegens het overschrijden van de voor het instellen van hoger beroep geldende termijn. Het beroep van [verweerster] op artikel 335 lid 2 Rv behoeft geen verdere bespreking.”

(i) [eiser] is in de onderhavige procedure in eerste aanleg bij verstek veroordeeld en de desbetreffende vonnissen zijn op tegenspraak gewezen, nu zijn medegedaagde, [betrokkene], wel was verschenen (art. 140 lid 2 (oud) Rv.⁵);

(ii) de inleidende dagvaarding is niet in persoon aan [eiser] betekend en evenmin aan zijn woonplaats als bedoeld in art. 46 Rv. in verbinding met art. 1:10 BW;

(iii) het eindvonnis is niet in persoon aan [eiser] is betekend, maar overeenkomstig art. 47 Rv., nadat de appeltermijn al was verstreken;

(iv) [eiser] is pas met de procedure in eerste aanleg bekend geworden door de onder (iii) bedoelde betekening;

(v) [eiser] heeft binnen vier weken na de onder (iii) bedoelde betekening hoger beroep ingesteld van (onder meer) het eindvonnis.

Onderdeel 2, dat is gericht tegen rechtsoverweging 3, tweede volzin, bouwt voort op het eerste onderdeel en klaagt in de eerste plaats dat het hof heeft miskend dat ook in andere omstandigheden dan verschoonbare termijnoverschrijding kan worden afgeweken van termijnen voor het instellen van een rechtsmiddel, hetgeen hier het geval is gelet op de hiervoor onder 2.2 vermelde omstandigheden.

In onderdeel 4 wordt in dat verband nog gesteld dat het hof [eiser] ontvankelijk had dienen te verklaren omdat hij na de betekening van het vonnis overeenkomstig art. 47 Rv. voldoende voortvarend – namelijk binnen vier weken – hoger beroep heeft ingesteld.

Strekking en achtergrond van art. 140 lid 2 (oud) Rv.

Art. 140 Rv. geeft in het eerste lid een voorschrift voor de situatie dat bij één dagvaarding twee of meer gedaagden zijn gedagvaard, tenminste één van hen verschijnt en de overig(n) niet. Indien de termijnen en formaliteiten in acht zijn genomen, wordt tegen de niet verschenen gedaagde(n) verstek verleend en wordt tussen de eiser en de verschenen gedaagde(n) doorgeprocedeerd.

De tekst: “wordt verstek verleend” en “wordt (…) doorgeprocedeerd” maakt duidelijk dat de rechter het voorschrift van art. 140 Rv. ambtshalve moet toepassen⁶.

De aan de ratio van art. 140 lid 2 (oud) Rv. ten grondslag liggende veronderstelling is dat de verschillende verweerders niet zonder reden gezamenlijk werden gedagvaard en dat de connexiteit van de vorderingen daartoe aanleiding is⁹. Vanwege deze connexiteit is het dan van belang dat de zaak één geheel blijft en dat op de samenhangende vorderingen, die deels op verstek en deels op tegenspraak worden behandeld, in gelijke zin wordt beslist. Door te bepalen dat tussen partijen één vonnis wordt gewezen, wordt voorkomen dat tegenstrijdige vonnissen ten aanzien van eenzelfde rechtsbetrekking worden gewezen¹⁰.

Dat een dergelijk vonnis wordt beschouwd als een vonnis op tegenspraak is een, reeds lang geleden gemaakte, keuze van de wetgever.

Opvattingen over de ratio van art. 140 lid 2 (oud) in de literatuur

Ynzonides beschouwt als nadeel van het voorschrift dat de uitspraak voor alle partijen op tegenspraak wordt beschouwd dat aan de partij die niet verschijnt zijn recht op verzet wordt ontnomen. Een alternatief zou z.i. een systeem kunnen zijn waarin de vordering tegen de achterblijvende partij direct bij verstek wordt afgedaan, terwijl op de vordering tegen de wel verschenen gedaagde na een contradictoire procedure wordt beslist. Hij ziet evenwel als nadeel daarvan dat waarschijnlijk met elkaar samenhangende vorderingen een eigen leven gaan leiden, waardoor de mogelijkheid van tegenstrijdige vonnissen wordt vergroot¹⁴.

Over het huidige systeem waarin de tweede oproeping van de niet-verschenen gedaagde is afgeschaft, dat ten tijde van zijn proefschrift nog in de fase van een wetsvoorstel was, schrijft hij dat wanneer men wil afstappen van de herhaalde oproeping ook de regel dat het vonnis op tegenspraak wordt beschouwd voor alle partijen, moet worden afgeschaft¹⁵.

Volgens Gras is de regel van art. 140 lid 2 (oud) Rv. “een fictie met betrekking tot het meest principiële aspect dat de civiele procedure te bieden heeft: hoor en wederhoor.” Z.i. kan het voorkomen dat zowel de inleidende dagvaarding als het vonnis niet in persoon zijn betekend met als gevolg dat een partij kan worden geconfronteerd met een vonnis dat onaantastbaar kan zijn geworden louter door het verloop van drie maanden na de uitspraak.

Gras betwijfelt in hoeverre art. 140 lid 2 (oud) Rv. een bijdrage kan leveren aan het voorkomen van tegenstrijdige uitspraken en wijst er tevens op dat dit niet een doel op zich zou moeten zijn, ten eerste omdat tegenstrijdigheid niet verkeerd behoeft te zijn en ten tweede ook onvermijdelijk kan zijn. Hij staat dan ook kritisch tegenover art. 140 lid 2 (oud) Rv. en staat afschaffing daarvan voor¹⁶.

Rechtsmiddel tegen een vonnis als bedoeld in art. 140 lid 2 (oud)

Dat uitsluitend het rechtsmiddel van hoger beroep kan worden aangewend en niet het rechtsmiddel van verzet heeft verstrekkende gevolgen. Zo ‘verspeelt’ de niet-verschenen gedaagde een feitelijke instantie en is hij slechts in appel ontvankelijk indien hij zekerheid stelt (art. 335 lid 2 Rv.)

Met betrekking tot de termijn geldt voor het hoger beroep in bodemzaken een termijn van drie maanden (art. 339 lid 1 Rv.) en in geval van verzet vier weken (art. 143 lid 2 Rv.).

Bij hoger beroep is het aanvangsmoment van de termijn van het instellen van het rechtsmiddel gefixeerd: de dag van de uitspraak van het vonnis (art. 339 lid 1 Rv.).

De aanvang van de verzettermijn is daarentegen lastiger te bepalen. In art. 143 lid 2 en 3 Rv. wordt daarvoor aangeknoopt bij drie van elkaar losstaande omstandigheden, namelijk: (i) de betekening van het verstekvonnis aan de gedaagde in persoon (art. 143 lid 2 Rv.), (ii) een door de gedaagde in persoon gepleegde daad van bekendheid met het verstekvonnis of de aangevangen tenuitvoerlegging (art. 143 lid 2 Rv.) en (iii) de dag waarop het verstekvonnis ten uitvoer is gelegd (art. 143 lid 3 in verbinding met art. 144 Rv.). De omstandigheid die zich het eerst voordoet, bepaalt het moment waarop de verzettermijn aanvangt¹⁹.

De regeling van de aanvang van de verzettermijn illustreert het spanningsveld tussen enerzijds het zoveel mogelijk voorkomen van de situatie dat de bij verstek veroordeelde gedaagde niet met het verstekvonnis bekend is, dan wel in een zodanig laat stadium van de tenuitvoerlegging daarmee bekend raakt dat hij daartegen geen verzet meer kan instellen (de hiervoor in 2.15 onder (i) en (ii) genoemde omstandigheden)²⁰ en anderzijds het belang van de eiser, wiens vordering is toegewezen bij onherroepelijkheid van het verstekvonnis²¹ (de hiervoor in 2.15 onder (iii) genoemde omstandigheid).

Of zoals de Hoge Raad het heeft geformuleerd in zijn arrest van 25 februari 2000²²:

“3.4.2 (…) De oorspronkelijke eiser heeft er uiteraard belang bij dat door de tenuitvoerlegging het bij verstek gewezen vonnis onherroepelijk wordt. Dit belang moet echter worden afgewogen tegenover het zwaarwegende belang dat gedaagde heeft om van zijn kant de zaak aan de rechter te kunnen voorleggen, terwijl het belang van eiser niet in zoverre de voorrang mag krijgen dat het recht van gedaagde op toegang tot de rechter in de kern wordt aangetast. (…).”

en in zijn arrest van 26 maart 2010²³:

“3.5.2 (…) Bij de beantwoording van de vraag of een onverkorte toepassing van de verzettermijn nog voldoet aan de eisen van een eerlijk proces als bedoeld in art. 6 EVRM, en wel in het bijzonder of het recht op toegang tot de rechter in het concrete geval voldoende erdoor is gewaarborgd, geldt als uitgangspunt dat met de verzettermijn een evenwicht is gezocht tussen enerzijds het belang dat een oorspronkelijk gedaagde niet gebonden wordt aan een hem niet bekend veroordelend vonnis, en anderzijds het belang van de oorspronkelijk eiser dat op enig moment met een voldoende mate van zekerheid te bepalen moment de veroordeling bij verstek onherroepelijk wordt. De regeling van de verzettermijn is het resultaat van een afweging van deze beide met het recht op toegang tot de rechter samenhangende belangen. Bij de toepassing daarvan in een concreet geval mag het recht van de beide betrokken partijen op toegang tot de rechter niet in de kern worden aangetast.”

Deze uitzonderingen betroffen verzoekschriftprocedures.

Ook in dagvaardingsprocedures kunnen echter complicaties optreden die tot een uitzondering nopen. Zo was in het door de Hoge Raad op 27 mei 2011²⁶ besliste geval sprake van een rolbeslissing waarbij tot verval van instantie werd besloten, zonder dat de curator van de tijdens die procedure failliet verklaarde procespartij behoorlijk was opgeroepen om zich daarover uit te laten. De Hoge Raad overwoog:

“3.5 (…) Het ontslag van instantie op de voet van art. 27 Fw raakt rechtstreeks de positie van de curator en de door hem beheerde faillissementsboedel. Indien een dergelijke ingrijpende beslissing wordt genomen zonder behoorlijke oproeping van de curator, is sprake van een processueel verzuim dat rechtstreeks de toegang tot de rechter raakt en dat bij het ontbreken van een verzetprocedure niet binnen het nationale procesrecht kan worden hersteld. Onder deze omstandigheden leidt onverkorte toepassing van de regeling inzake de termijn voor hoger beroep tegen de verlening van ontslag van instantie tot een resultaat dat niet voldoet aan de eisen van een eerlijk proces als bedoeld in art. 6 EVRM (vgl. met betrekking tot de termijn van verzet wanneer een bij verstek veroordeelde pas in het stadium van tenuitvoerlegging met het veroordelend vonnis bekend raakt HR 25 februari 2000, LJN LJN AA4936, NJ 2000/509, en met betrekking tot de termijn van hoger beroep in geval van een ‘apparaatsfout’ HR 28 november 2003, LJN LJN AN8489, NJ 2005/465). Dit brengt mee dat mede op grond van art. 6 EVRM moet worden aangenomen dat in gevallen als het onderhavige de termijn voor hoger beroep tegen de desbetreffende rolbeslissing, indien deze termijn is verstreken op het moment dat de curator daarvan kennis neemt of redelijkerwijs heeft kunnen kennisnemen, met veertien dagen wordt verlengd ingaande op de dag na die waarop de curator van die beslissing kennis heeft genomen of redelijkerwijs heeft kunnen kennisnemen.”

Snijders merkt in zijn annotatie op dat “gevallen als het onderhavige” gevallen zijn waarin geen reële gelegenheid tot een eerlijk proces voor een belanghebbende was geweest, een voor hem belangrijke uitspraak werd gedaan en geen reële gelegenheid tot beroep binnen de wettelijke beroepstermijn bestond²⁷.

Art. 140 lid 2 (oud) Rv. leidt in het geval dat de bij verstek veroordeelde gedaagde vóór het einde van de appeltermijn niet daadwerkelijk op de hoogte is geraakt van het eindvonnis of redelijkerwijs daarvan niet heeft kunnen kennisnemen, tot beknotting van het recht op toegang tot de hogere rechter. M.i. noopt art. 6 EVRM in een dergelijk geval tot het aannemen van een (nieuwe) uitzondering op de regel dat aan beroepstermijnen strikt de hand moet worden gehouden en prevaleert het recht om zich te kunnen verweren boven de rechtszekerheid die ermee wordt gediend dat aan beroepstermijnen strikt de hand wordt gehouden en boven het belang van de oorspronkelijk eiser bij een onherroepelijk vonnis.

Dit is in lagere rechtspraak ook al diverse malen aanvaard²⁸.

Onderdeel 1 en de eerste klacht van onderdeel 2 zijn in zoverre terecht voorgesteld.

Dit kan evenwel niet tot cassatie leiden.

Bekendheid met het verstekvonnis

2.23 De appeltermijn is aangevangen op 25 februari 2010, de dag nadat het eindvonnis is gewezen, en verstreek derhalve op 25 mei 2010²⁹. [eiser] heeft echter gesteld dat hij pas bekend werd met de procedure toen het eindvonnis op 21 maart 2011 aan hem werd betekend³⁰.

Het hof heeft de juistheid van deze stelling in het midden gelaten.

Dat bevreemdt mij nu [verweerster] in haar antwoordakte van 3 juli 2012³¹ gemotiveerd heeft gesteld dat [eiser] al in maart 2010 bekend was met het vonnis.

Echter, nu het hof een en ander in het midden heeft gelaten, dient in cassatie ervan te worden uitgegaan dat [eiser] op 21 maart 2011 kennis heeft genomen van het eindvonnis³². Daarmee was de appeltermijn verstreken voordat [eiser] er daadwerkelijk wetenschap van had dat tegen hem een veroordelend vonnis is gewezen, met als gevolg dat hij hiertegen niet meer kon opkomen en ligt een verlenging van de beroepstermijn in de rede³³.

Termijnverlenging

De vraag is dan welke verlenging moet worden toegestaan. Art. 6 EVRM vereist m.i. een redelijke termijn na afloop van de wettelijke beroepstermijn zodat de veroordeelde kan bepalen of hij tegen het vonnis wenst op te komen³⁴.

Onderdeel 4 gaat ervan uit dat het instellen van hoger beroep binnen vier weken nadat [eiser] op de hoogte is geraakt van het eindvonnis, voldoende voortvarend is.

In de feitenrechtspraak is een termijn van drie weken³⁵ en van vier weken (de voor verzet geldende termijn) toegestaan³⁶.

In alle hiervoor onder 2.18-2.20 genoemde gevallen heeft de Hoge Raad de appeltermijn echter verlengd met een termijn van veertien dagen – of een zoveel kortere termijn als overeenstemt met de wettelijke beroepstermijn – na de dag van verstrekking of verzending van de beschikking³⁷.

Nu het in deze zaak ook het instellen van hoger beroep betreft, meen ik dat bij die termijn van verlenging moet worden aangesloten en niet bij de verzettermijn. Voor een langere termijn dan veertien dagen is ook geen reden, nu anders dan bij het verzetexploot van art. 146 lid 1 Rv. dat overeenkomstig art. 147 lid 1 Rv. als conclusie van antwoord geldt en dus alle verweren dient te bevatten, bij hoger beroep kan worden volstaan met het uitbrengen van een appelexploot en de bezwaren tegen het vonnis pas in de memorie van grieven naar voren worden gebracht.

Gelet op hetgeen ik onder 2.23 en 2.25 heb opgemerkt en voorgesteld, heeft de termijnverlenging op 21 maart 2011 een aanvang genomen en moest [eiser] nog veertien dagen, derhalve tot 4 april 2011 de gelegenheid hebben om hoger beroep van het eindvonnis in te stellen. Het op 18 april 2011 uitgebrachte exploot vormt een overschrijding van de verlengde termijn voor het instellen van hoger beroep met veertien dagen. Het middel voert geen omstandigheden aan die deze verdere verlenging van de termijn voor het instellen van hoger beroep rechtvaardigen, dan wel maken dat van een andere termijnverlenging dan van veertien dagen moet worden uitgegaan.

Het hof heeft [eiser] m.i. dan ook terecht, zij het op een andere grond, niet-ontvankelijk verklaard in zijn hoger beroep.

Hierop stuit het cassatieberoep af.