Parket bij de Hoge Raad, 23-01-2015, ECLI:NL:PHR:2015:22, 14/02966

2.1

Het cassatiemiddel bevat vier onderdelen, uiteenvallend in verschillende subonderdelen, en is gericht tegen rov. 3.7 t/m 3.11, 3.16 en 3.18 van de bestreden beschikking.

2.2

Onderdeel 1 klaagt in de kern genomen dat het hof ten onrechte heeft nagelaten ambtshalve te onderzoeken of de Nederlandse rechter rechtsmacht toekomt om kennis te nemen van het verzoek van Kompas tot tenuitvoerlegging van het arbitrale vonnis van 26 maart 2002. Voor zover moet worden aangenomen dat in het oordeel van het hof ligt besloten dat de Nederlandse rechter rechtsmacht toekomt om kennis te nemen van dat verzoek, is dat oordeel rechtens onjuist althans niet volgens de eisen van de wet gemotiveerd, aldus het onderdeel.

2.3

Bij de beoordeling van deze klacht wordt het volgende vooropgesteld. De onderhavige procedure inzake het verzoek tot verlening van het verlof tot tenuitvoerlegging van een arbitraal vonnis is gebaseerd op art. 1076 Rv. Weliswaar zijn de Russische Federatie en het Koninkrijk der Nederlanden beide partij bij het Arbitrageverdrag van New York van 10 juni 1958³, maar art. VII lid 1 Arbitrageverdrag staat toe dat voor de erkenning en tenuitvoerlegging van een arbitrale uitspraak gebruik wordt gemaakt van de wetgeving of de internationale overeenkomsten van het land waar op die uitspraak beroep wordt gedaan. Voor de tenuitvoerlegging van het onderhavige arbitraal vonnis in Nederland, kan derhalve beroep worden gedaan op art. 1076 Rv.⁴

2.4

Art. 1076 lid 6 Rv verklaart art. 985 tot en met 991 Rv van overeenkomstige toepassing, met dien verstande dat de voorzieningenrechter van de rechtbank in de plaats treedt van de rechtbank, de termijn van hoger beroep en cassatie twee maanden bedraagt en geen stukken behoeven te worden overgelegd waaruit blijkt dat het arbitraal vonnis uitvoerbaar is in het land waar het is gewezen.⁵ Ingevolge art. 985 jo. 1076 lid 6 Rv is voor de kennisneming van het verzoek tot verlening van het verlof tot tenuitvoerlegging van een arbitrale uitspraak bevoegd de voorzieningenrechter van de rechtbank van het arrondissement waar de wederpartij van de verzoeker woonplaats heeft en die van het arrondissement waar de tenuitvoerlegging wordt verlangd. Het betreft hier niet alleen een regeling van de relatieve competentie, maar ook van de internationale bevoegdheid (rechtsmacht).⁶ In dit verband is het van belang te wijzen op art. 10 Rv, welke bepaling de functie van ‘sluitsteen’ heeft in het geheel van bepalingen inzake de rechtsmacht van de Nederlandse rechter, opgenomen in de eerste afdeling van de eerste titel van Boek 1 van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (art. 1-14 Rv).⁷ Volgens art. 10 Rv heeft de Nederlandse rechter rechtsmacht in het geval van art. 767 Rv, alsmede indien dit voortvloeit uit de bepalingen tot aanwijzing van een bevoegde rechter, niet zijnde de algemene bepalingen inzake relatieve competentie voor de dagvaardingsprocedure (art. 99-110 Rv) en voor de verzoekschriftprocedure (art. 262-270 Rv). Art. 10 Rv kan een rol spelen wanneer door de bepalingen van de eerste afdeling – in de woorden van de wetgever – ‘niet in rechtsmacht is voorzien èn voorzover uit de specifieke bepaling zelf niet voortvloeit dat zij alleen op interne relatieve bevoegdheid betrekking heeft’.⁸

2.5

Uit het bepaalde in art. 10 Rv volgt dat de internationale bevoegdheid van de Nederlandse rechter ten aanzien van het verlof tot tenuitvoerlegging van een arbitraal vonnis kan worden gebaseerd op art. 985 Rv jo. art. 1076 lid 6 Rv, wanneer de rechtsmacht niet voortvloeit uit een andere bepaling opgenomen in de genoemde eerste afdeling.⁹ De bevoegdheidsgronden van art. 985 Rv jo. art. 1076 lid 6 Rv werken voor het bepalen van de internationale bevoegdheid derhalve niet exclusief, maar gelden krachtens art. 10 Rv als ‘sluitsteen’. Zou bijvoorbeeld de verzoeker van het verlof tot tenuitvoerlegging in Nederland zijn woonplaats of gewone verblijfplaats hebben, dan komt aan de Nederlandse rechter internationale bevoegdheid toe op grond van art. 3, aanhef en onder a, Rv. Komt de Nederlandse rechter niet op grond van art. 2 t/m 8 Rv rechtsmacht toe, dan heeft de rechter desalniettemin op grond van art. 9, aanhef en onder a, Rv rechtsmacht indien het geschil ‘een rechtsbetrekking betreft die ter vrije bepaling van partijen staat en de gedaagde of belanghebbende in de procedure is verschenen niet uitsluitend of mede met het doel de rechtsmacht van de Nederlandse rechter te betwisten, tenzij voor rechtsmacht van de Nederlandse rechter geen redelijk belang aanwezig is’.¹⁰

2.6

De onderhavige procedure betreft het verkrijgen van het verlof tot tenuitvoerlegging van een buitenlands arbitraal vonnis, waarin NRSL (op grond van een door Kompas ingestelde vordering voor door haar gederfde winst wegens een misgelopen charter) is veroordeeld tot betaling van een geldsom. Een dergelijke rechtsbetrekking (een geschil van vermogensrechtelijke aard) staat ter vrije bepaling van partijen.¹¹

2.7

NRSL is in de onderhavige procedure verschenen, en heeft – nadat zij zich aanvankelijk tegen de beoordeling van de zaak door de Nederlandse rechter heeft verzet¹² – de rechtsmacht van de Nederlandse rechter aanvaard op grond van art. 9, aanhef en onder a, Rv. In dat verband kan worden gewezen op de volgende passage in het nader verweer van NRSL in eerste aanleg¹³:

2.8

Hieruit volgt dat NRSL uitdrukkelijk haar bevoegdheidsverweer heeft prijsgegeven en zich heeft onderworpen aan de rechtsmacht van de Nederlandse rechter, zodat kan worden gesproken van een impliciete (stilzwijgende) forumkeuze voor de Nederlandse rechter in de zin van art. 9, aanhef en onder a, Rv. NRSL heeft vervolgens (slechts) inhoudelijk verweer gevoerd tegen het verzochte verlof voor de tenuitvoerlegging.

2.9

De voorzieningenrechter van de rechtbank Amsterdam heeft in de beschikking van 10 mei 2012 geen overweging gewijd aan de rechtsmacht van de Nederlandse rechter en is kennelijk ervan uitgegaan dat de rechtsmacht voortvloeit uit de stilzwijgende aanvaarding daarvan. In hoger beroep heeft NRSL hiertegen geen grief gericht. NRSL heeft zich (ook) in de appelprocedure op het standpunt gesteld dat de Nederlandse rechter rechtsmacht toekomt op basis van een na de mondelinge behandeling in eerste aanleg tussen partijen gesloten overeenkomst. In dat verband kan worden gewezen op de volgende passage in het beroepschrift van NRSL, waar ter toelichting op grief II wordt opgemerkt¹⁴:

2.10

Het is mij uit de gedingstukken in feitelijke aanleg niet duidelijk geworden of NRSL en Kompas op enig moment in de procedure een uitdrukkelijke forumkeuze in de zin van art. 8 lid 1 Rv zijn overeengekomen ten gunste van de Nederlandse rechter. Deze vraag kan hier echter buiten beschouwing blijven, omdat aangenomen moet worden dat NRSL de rechtsmacht van de Nederlandse rechter in ieder geval stilzwijgend heeft aanvaard op de voet van art. 9, aanhef en onder a, Rv.

2.11

Met het prijsgeven van haar bevoegdheidsverweer in eerste aanleg heeft NRSL haar recht verwerkt om zich in een later stadium van de procedure alsnog op het ontbreken van rechtsmacht van de Nederlandse rechter te beroepen. Op het ontbreken van rechtsmacht van de Nederlandse rechter moet tijdig een beroep worden gedaan en wel in eerste aanleg vóór alle weren ten gronde. Deze regel dient de goede procesorde en is voor het commune bevoegdheidsrecht opgenomen in art. 11 Rv.¹⁵

2.12

Gelet op het vorenstaande behoefde het hof geenszins ambtshalve een onderzoek te doen naar de internationale bevoegdheid van de Nederlandse rechter. Het oordeel van het hof geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en evenmin is sprake van schending van de motiveringsplicht. Het eerste onderdeel faalt derhalve.

2.13

Voor zover in het onderdeel (1.d) nog de klacht gelezen kan worden dat het hof ambtshalve had moeten onderzoeken of sprake is van een redelijk belang voor de rechtsmacht van de Nederlandse rechter, faalt het onderdeel eveneens. In art. 9, aanhef en onder a, Rv is, zoals hierboven reeds is opgemerkt, geregeld dat de rechter rechtsmacht toekomt, indien de verweerder of de belanghebbende voor de rechter verschijnt zonder de bevoegdheid te betwisten, ‘tenzij voor de rechtsmacht van de Nederlandse rechter geen redelijk belang aanwezig is’. De eis van ‘redelijk belang’ is ontleend aan de rechtspraak van de Hoge Raad ten aanzien van de uitdrukkelijke forumkeuze en is nadien opgenomen in art. 8 lid 1 Rv.¹⁶ De wetgever heeft gemeend dat bij stilzwijgende aanvaarding van rechtsmacht op grond van art. 9, aanhef en onder a, Rv het voorbehoud van het redelijk belang eveneens moet worden gemaakt. Dit voorbehoud zal slechts in zeer uitzonderlijke gevallen een rol spelen.¹⁷ Voor de vraag wat onder ‘redelijk belang’ bij stilzwijgende aanvaarding van rechtsmacht wordt verstaan, verwijst de parlementaire geschiedenis naar hetzelfde begrip ten aanzien van de uitdrukkelijke forumkeuze van art. 8 lid 1 Rv en worden als voorbeelden van redelijk belang genoemd: neutraliteit van de rechter, deskundigheid met betrekking tot de lex fori of het onderwerp van geschil, tegengaan van forumshopping (rechtszekerheid).¹⁸ In de onderhavige procedure heeft NRSL aangegeven belang te hebben bij een snelle uitspraak (zie hierboven onder 2.7). Kennelijk heeft de rechtbank aangenomen dat in deze zaak geen sprake is van het ontbreken van redelijk belang. Nu daartegen in hoger beroep geen grief was gericht, behoefde het hof niet ambtshalve te onderzoeken of redelijk belang voor het aanvaarden van de rechtsmacht van de Nederlandse rechter ontbrak.

2.14

Onderdeel 2 valt uiteen in twee subonderdelen. Subonderdeel 2.1 betreft – kort weergegeven – het oordeel van het hof in rov. 3.17 en 3.18 omtrent de verjaring van het recht op tenuitvoerlegging van het arbitraal vonnis in de Russische Federatie. Het subonderdeel klaagt dat het hof een onjuiste althans onbegrijpelijke en/of onvoldoende gemotiveerde beslissing heeft gegeven door te oordelen dat art. 1076 Rv geen weigeringsgrond bevat van de strekking dat verlof zou moeten worden geweigerd indien het recht op tenuitvoerlegging in het land waar de arbitrale uitspraak is gewezen, is verjaard. Volgens het onderdeel had het hof moeten oordelen dat de verjaring van het recht op tenuitvoerlegging van het arbitraal vonnis in de Russische Federatie in de weg staat aan het verlenen van het verlof tot tenuitvoerlegging in Nederland wegens strijd met de openbare orde.

2.15

In de onderhavige procedure heeft Kompas de tenuitvoerlegging van het arbitraal vonnis verzocht op de voet van art. 1076 Rv. Op grond van het bepaalde in art. 1076 lid 1 Rv kan – indien geen erkennings- en tenuitvoerleggingsverdrag van toepassing is, of een toepasselijk verdrag toelaat zich te beroepen op de wet van het land waar de erkenning of tenuitvoerlegging wordt verzocht – een in een vreemde staat gewezen arbitraal vonnis in Nederland worden erkend en kan daarvan in Nederland de tenuitvoerlegging worden verzocht, tenzij sprake is van één van de in dat artikellid limitatief opgesomde gronden tot weigering van erkenning en tenuitvoerlegging. Daarbij zal de rechter de gronden die in dat artikellid onder letter A zijn vermeld, niet ambtshalve mogen toepassen. De partij tegen wie de erkenning of tenuitvoerlegging wordt verzocht zal moeten stellen en bewijzen dat zich één van die gronden voordoet. De grond onder letter B – erkenning of tenuitvoerlegging is strijdig met de openbare orde – moet evenwel ambtshalve door de rechter worden toegepast.¹⁹

2.16

De door NRSL gestelde omstandigheid dat het recht op tenuitvoerlegging van het arbitrale vonnis in de Russische Federatie is verjaard, is geen grond die is vermeld in art. 1076 lid 1 Rv onder letter A op basis waarvan de erkenning en tenuitvoerlegging van dat vonnis in Nederland zou moeten worden geweigerd. Een weigering van de erkenning en tenuitvoerlegging van het arbitrale vonnis kan derhalve slechts aan de orde zijn wanneer sprake is van de in art. 1076 lid 1 Rv onder letter B genoemde grond van strijd met de openbare orde.²⁰

2.17

De vraag rijst of de verjaring of het verval van de bevoegdheid tot tenuitvoerlegging van een buitenlandse arbitrale beslissing volgens het recht van het land van herkomst een beletsel vormt voor de formele uitvoerbaarheid van die beslissing in Nederland en dat zulks, zoals het onderdeel betoogt, dient te leiden tot weigering van het verlof tot tenuitvoerlegging wegens strijd met de openbare orde. Recentelijk heeft de Hoge Raad in een arrest over de tenuitvoerlegging van een Russische rechterlijke beslissing op de voet van art. 431 lid 2 Rv het volgende overwogen ten aanzien van de verjaring en de formele uitvoerbaarheid²¹:

2.18

In lijn met het hierboven geciteerde oordeel van de Hoge Raad meen ik dat de door NRSL gestelde omstandigheid dat het recht op tenuitvoerlegging van het arbitrale vonnis in de Russische Federatie is verjaard, geen beletsel vormt voor de formele uitvoerbaarheid van dat vonnis in Nederland. Van strijd met de openbare orde in de zin van art. 1076 lid 1 Rv onder letter B is geen sprake. Ook de omstandigheid dat het High Arbitrazh (Commercial) Court of the Russian Federation het verlof tot tenuitvoerlegging (gedeeltelijk) heeft vernietigd (zie hierboven onder 1.8), staat niet aan erkenning en tenuitvoerlegging in de weg, nu een schorsing van de tenuitvoerlegging in het land van herkomst geen belemmering oplevert om op de voet van art. 1076 Rv verlof tot tenuitvoerlegging te verlenen.²²

2.19

Het in rov. 3.18 vervatte oordeel van het hof dat art. 1076 Rv geen weigeringsgrond bevat van de strekking dat het verlof tot tenuitvoerlegging zou moeten worden geweigerd (op de enkele grond dat) het recht op tenuitvoerlegging van het arbitrale vonnis in de Russische Federatie is verjaard, geeft – gelet op het vorenstaande en in het licht van het debat van partijen in de feitelijke instanties – niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting en kan voor het overige, verweven als het is met waarderingen van feitelijke aard, in cassatie niet op juistheid worden getoetst. Het oordeel is ook niet onbegrijpelijk of anderszins onvoldoende gemotiveerd, zodat de klacht van subonderdeel 2.1 faalt.

2.20

Subonderdeel 2.2 betoogt dat het hof in rov. 3.18 ten onrechte Nederlands recht heeft toegepast op de vraag naar de verjaring van het recht op tenuitvoerlegging van het arbitraal vonnis. Het subonderdeel kan niet tot cassatie leiden, omdat de klacht is gericht tegen een overweging ten overvloede²³ die de beslissing van het hof niet (zelfstandig) draagt.

2.21

Onderdeel 3 valt uiteen in twee subonderdelen (in het cassatierekest aangeduid met de nummers 3.1 en, per abuis, 3.3). Subonderdeel 3.1 klaagt dat het hof heeft miskend dat het – onder ambtshalve aanvulling van rechtsgronden op de voet van art. 25 Rv – het verlof tot tenuitvoerlegging van het arbitraal vonnis had moeten weigeren wegens strijd met de openbare orde, daar uit de vaststaande feiten en omstandigheden volgt dat het arbitrale vonnis tot stand is gekomen op een wijze die strijdig is met de openbare orde, meer in het bijzonder wegens schending van het fundamentele beginsel van hoor en wederhoor en/of het beginsel van ‘fair trial’ en ‘equality of arms’ (art. 6 EVRM). Daarmee heeft het hof blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, aldus het subonderdeel.

2.22

Naar de kern genomen klaagt het subonderdeel dat het verzochte verlof tot erkenning en tenuitvoerlegging door het hof (ambtshalve) had moeten worden geweigerd wegens strijd met de openbare orde op grond van de omstandigheid dat in de arbitrale procedure die heeft geleid tot het arbitraal vonnis van 26 maart 2002 niet zou zijn voldaan aan het fundamentele beginsel van hoor en wederhoor. Meer in het bijzonder op grond van de omstandigheid dat NRSL de mondelinge behandeling in die arbitrale procedure niet heeft bijgewoond, en zij aldus geen kennis heeft kunnen nemen van de charterovereenkomst die door Kompas ten grondslag is gelegd aan haar vordering in de arbitrale procedure.

2.23

De enkele omstandigheid dat NRSL niet is verschenen op de mondelinge behandeling in de arbitrale procedure op 26 maart 2002, en aldus geen kennis heeft kunnen nemen van hetgeen tijdens die mondelinge behandeling aan de orde is gekomen, betekent niet dat daarmee per definitie sprake is van schending van het beginsel van hoor en wederhoor. Een dergelijke opvatting kan in zijn algemeenheid ook niet worden aanvaard, omdat een (verwerende) partij daarmee door simpelweg niet te verschijnen in een aanhangige procedure, de mogelijkheid zou hebben een in haar nadeel gewezen uitspraak aan te vechten op grond van strijd met het fundamentele beginsel van hoor en wederhoor. Het hof heeft in dit verband aan het slot van rov. 3.10 overwogen²⁴:

2.24

Dit oordeel van het hof getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting, en is niet onbegrijpelijk of anderszins onvoldoende gemotiveerd, zodat het subonderdeel faalt.

2.25

Subonderdeel 3.3 is gericht tegen oordeel van het hof in rov. 3.9 omtrent de bewijslastverdeling met betrekking tot de stelling van NRSL dat – kort gezegd – Kompas zich in de arbitrageprocedure heeft beroepen op vervalste stukken, te weten dat het aan NRSL is om haar stelling dat sprake is geweest van een vervalsing voldoende aannemelijk te maken. Het subonderdeel klaagt dat het hof heeft miskend dat de door NRSL aangedragen en ten processe vastgestelde feiten en omstandigheden grond zijn voor omkering van de bewijslast in het nadeel van Kompas op grond van het beginsel van ‘fair trial’ en het beginsel van ‘equality of arms’ en/of de redelijkheid en billijkheid (art. 150 Rv).

2.26

Het subonderdeel gaat in zoverre uit van een verkeerde lezing van het arrest van het hof. In rov. 3.10 en 3.11 heeft het hof uiteengezet dat, en waarom, de door NRSL aangevoerde omstandigheden niet tot de conclusie kunnen leiden dat voldoende aannemelijk is dat Kompas de charterovereenkomst heeft vervalst en dat de tenuitvoerlegging van het arbitraal vonnis om die reden in strijd is met de openbare orde. Ook in onderlinge samenhang bezien kunnen die omstandigheden die conclusie niet dragen, aldus het hof. Daarmee bestaat er ook geen aanleiding voor een omkering van de bewijslast, zoals door het middel bepleit. Het oordeel van het hof geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting, terwijl voor verdere toetsing in cassatie geen plaats is, nu dit oordeel berust op aan het hof voorbehouden waarderingen van feitelijke aard. Het oordeel is ook niet onbegrijpelijk of anderszins onvoldoende gemotiveerd. Het subonderdeel faalt mitsdien.

2.27

Onderdeel 4 klaagt tenslotte dat het hof een essentieel verweer van NRSL onbesproken heeft gelaten, door niet (kenbaar) te responderen op het verweer van NRSL dat de vernietiging door de Russische hoogste rechter, gevolgd door de onherroepelijke intrekking door Kompas van haar verzoek om tenuitvoerlegging, ertoe heeft geleid dat de arbitrale uitspraak naar Russisch recht niet meer bindend is tussen partijen, en dat het verlenen van verlof tot tenuitvoerlegging van het arbitrale vonnis daarom in strijd zou zijn met de openbare orde.

2.28

De vernietiging waar NRSL hier op doelt, betreft de (gedeeltelijke) vernietiging van het verlof tot tenuitvoerlegging door het High Arbitrazh (Commercial) Court of the Russian Federation op 26 oktober 2004. Het betreft niet de vernietiging van het op 26 maart 2002 gewezen arbitraal vonnis zelf. In dat verband wordt opgemerkt dat het scheidsgerecht op 19 mei 2005 – derhalve ná de vernietiging van het verlof tot tenuitvoerlegging – schriftelijk aan Kompas heeft bevestigd dat het arbitraal vonnis kracht van gewijsde heeft verkregen.²⁵

2.29

Het hof heeft het hierboven bedoelde verweer van NRSL niet onbesproken gelaten. Het hof is in rov. 3.15 en 3.16 immers ingegaan op grief XI, die betrekking heeft op dit verweer. Het hof heeft hierover geoordeeld dat – kort samengevat – de weigering van de tenuitvoerlegging van een arbitraal vonnis in het land waar dat vonnis is gewezen, niet op grond van art. 1076 lid 1 Rv leidt tot weigering van de erkenning en tenuitvoerlegging in Nederland, tenzij de grond waarop de tenuitvoerlegging in het land waar het arbitraal vonnis is gewezen is geweigerd overeenkomt met één van de weigeringsgronden genoemd in art. 1076 Rv. In dat verband heeft het hof geoordeeld dat van strijd met de Russische openbare orde niet voldoende is gebleken²⁶ en dat in de onderhavige procedure niet voldoende aannemelijk is geworden dat het arbitraal vonnis zou berusten op vervalste stukken. De omstandigheid dat het arbitraal vonnis niet in de Russische Federatie ten uitvoer kan worden gelegd, staat daarmee niet aan de tenuitvoerlegging in Nederland in de weg, aldus het hof.

2.30

Dit oordeel van het hof geeft in het licht van het debat van partijen in de feitelijke instanties, geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en kan voor het overige, verweven als het is met waarderingen van feitelijke aard, in cassatie niet op juistheid worden getoetst. Het oordeel is ook niet onbegrijpelijk of anderszins onvoldoende gemotiveerd. Onderdeel 4 faalt derhalve.