Parket bij de Hoge Raad, 07-02-2020, ECLI:NL:PHR:2020:118, 19/03099

Het hof heeft in rov. 4.1, in cassatie onbestreden, overwogen dat het verzoek tot herroeping is gebaseerd op de grond, genoemd in art. 382, aanhef en onder a, Rv: “bedrog door de wederpartij in het geding gepleegd”.

Onderdeel 1 is in het cassatieverzoekschrift geplaatst onder het kopje: “Voor het vaststellen van bedrog in het geding gepleegd door BWV dient de wetenschap van de bestuurder te worden toegerekend aan BWV”. Het middelonderdeel valt uiteen in vijf subonderdelen, die hierna − enigszins verkort − worden weergegeven.

In rov. 4.2, in cassatie onbestreden, heeft het hof beknopt weergegeven wat de werkneemster ten grondslag heeft gelegd aan het verzoek tot herroeping. Indien het hof in de ontbindingsprocedure had kunnen beschikken over het rapport van Integis en de RvC daadwerkelijk onderzoek had gedaan, zou de (door BWV gestelde) verstoorde arbeidsverhouding niet zijn komen vaststaan en zou er geen grond zijn geweest voor ontbinding van de arbeidsovereenkomst, althans zou bij ontbinding een hogere billijke vergoeding aan de werkneemster zijn toegekend.

Voor zover de in onderdeel 1 genoemde stellingen meer omvatten dan de werkneemster als grond voor herroeping heeft aangevoerd, kon het hof zonder nadere motivering daaraan voorbijgaan. Aan het verzoek tot herroeping heeft de werkneemster niet ten grondslag gelegd dat bij de directeur van BWV aanwezige kennis aan BWV moet worden toegerekend, noch om welke kennis het dan zou gaan. De werkneemster heeft in haar verzoekschrift tot herroeping wel aangevoerd dat de directeur BWV heeft vertegenwoordigd in de ontbindingsprocedure en de proceshouding van BWV heeft bepaald, maar dat impliceert nog niet de stelling dat bij de directeur aanwezige kennis van bepaalde feiten aan BWV als rechtspersoon moet worden toegerekend. Op de stelling dat de directeur BWV in de ontbindingsprocedure had vertegenwoordigd is het hof in rov. 5.4 ingegaan; dat oordeel berust op een aan het hof voorbehouden uitleg van de processtukken, die niet onbegrijpelijk is.

Uit de hiervoor in 1.1 onder (iv) aangehaalde brief van 18 november 2015 volgt dat zaken die aan de orde kwamen in de gesprekken die de werkneemster en twee commissarissen van BWV in november 2015 hebben gehad, omvatten: “integriteit, bevoordeling van medewerkers, de dominantie van de bestuurder, de verkoop van een woning in [plaats] en de afwikkeling van zaken rond de projectontwikkelaar DNH.”

De werkneemster heeft haar verzoek tot herroeping gegrond op de informatie, gepubliceerd in de ‘Stentor’. Later heeft de werkneemster de brief van de Autoriteit Woningcorporaties aan BWV van 5 juli 2018 inzake de uitkomsten van het in 2017 door Integis verrichte onderzoek aan het hof overgelegd. Deze brief vermeldt dat uit het onderzoek van Integis niet is gebleken van fraude en/of zelfverrijking ofwel integriteitsschendingen in enge zin. Voor zover de werkneemster in middelonderdeel 1 het oog heeft gehad op kennis van de directeur van BWV met betrekking tot díe aspecten, heeft die kennis geen betekenis gehad voor de verzochte herroeping. De Autoriteit Woningcorporaties schreef verder dat het forensisch onderzoek duidelijk heeft gemaakt dat veel van de (door Integis onderzochte) aantijgingen wat betreft slecht werkgeverschap (willekeur), verkeerde bedrijfscultuur en forse onvolkomenheden in de interne governance juist waren. Dit oordeel van de toezichthouder had wel raakvlakken met de onderwerpen “integriteit, bevoordeling van medewerkers en de dominantie van de bestuurder” die in de gesprekken tussen de werkneemster en de RvC aan de orde waren geweest, maar wat de door de Autoriteit Woningcorporaties bedoelde ‘aantijgingen’ precies inhielden is in de herroepingsprocedure echter niet duidelijk gemaakt. Het Integis-rapport zelf is niet aan het hof overgelegd.

Hoe dan ook, naar aanleiding van het gesprek met de werkneemster heeft de RvC intern onderzoek gedaan. Onderdeel 2, hierna te bespreken, heeft betrekking op de kwaliteit en volledigheid van dat onderzoek. Onderdeel 1 verwijt het hof dat het niet de bij de directeur van BWV aanwezige kennis in zijn oordeel heeft betrokken. Anders dan de werkneemster kennelijk meent, is het geen vanzelfsprekendheid dat indien de Autoriteit Woningcorporaties op basis van het Integis-rapport in 2017 de gevolgtrekking maakt dat binnen BWV sprake was van slecht werkgeverschap, een verkeerde bedrijfscultuur en forse onvolkomenheden in de interne governance, in de ontbindingsprocedure sprake is geweest van een ‘oneerlijke proceshouding’ van BWV door het verzwijgen van bij de directeur aanwezige kennis. Uit deze door de Autoriteit Woningcorporaties gemaakte gevolgtrekking blijkt of volgt immers niet dat BWV onjuiste stellingen heeft aangevoerd in de ontbindingsprocedure, noch dat BWV bepaalde – aan haar directeur bekende − voor de ontbindingsprocedure relevante feiten voor de wederpartij en de rechter heeft verzwegen. Om deze redenen falen alle klachten van dit middelonderdeel.

Onderdeel 2 is geplaatst onder het kopje: “Voor bedrog in het geding dient te worden meegewogen hetgeen de RvC na eenvoudig onderzoek voldoende concreet had kunnen vermoeden”. De werkneemster doelt met deze klacht kennelijk op de kwaliteit van het onderzoek dat de RvC heeft ingesteld na haar melding op 27 oktober 2015.¹⁵

Subonderdeel 2.1 is gericht tegen het oordeel, in rov. 5.3, dat de werkneemster haar betoog dat het onderzoek door de RvC niet toereikend was onvoldoende met feiten of omstandigheden heeft onderbouwd. Het middelonderdeel noemt dit oordeel onbegrijpelijk, althans ontoereikend gemotiveerd omdat het hof slechts verwijst naar de reactie van de RvC van 18 november 2015, waarin staat dat de RvC zich “heeft laten bijpraten” door BWV. Volgens de werkneemster is niet voldoende dat de RvC zich liet bijpraten: de RvC had na haar melding behoorlijk onderzoek moeten (laten) doen naar de door haar gesignaleerde misstanden. Als norm voor behoorlijk onderzoek bij aantijgingen tegen een statutair bestuurder had het hof mede acht moeten slaan op de in december 2016 gepubliceerde Nederlandse corporate governance code.¹⁶ Zij wijst met name op de Principles 2.6.1, 2.6.2 en 2.6.4 van deze Code.¹⁷

Ter toelichting op deze klacht voert de werkneemster aan dat BWV niet had gesteld dat ook met andere medewerkers in de organisatie is gesproken. Zij wijst ook op haar stelling dat circa dertig medewerkers van BWV zijn vertrokken op basis van een vaststellingsovereenkomst. Weliswaar staat in de reactie van 18 november 2015 dat de RvC stukken heeft ingezien over “de afwikkeling van zaken”, maar de enige in die reactie genoemde afwikkeling ziet op het afwikkelen van zaken rond de projectontwikkelaar DNH. Daarom is het oordeel van het hof over de reikwijdte van het onderzoek volgens de klacht onbegrijpelijk. Verder wijst het middelonderdeel op de tegenstelling tussen de uitkomsten van het Integis-rapport (hiervoor al aangehaald) en anderzijds de uitkomst van het interne onderzoek door de RvC dat “niets is gebleken van onregelmatigheden dan wel frauduleuze transacties”.

In cassatie moet ervan worden uitgegaan dat de Nederlandse corporate governance code op de te onderzoeken kwestie niet van toepassing was.¹⁸ Dit neemt niet weg dat – op grond van de norm van ‘goed werkgeverschap’ in art. 7:611 BW − ook op een kleine of middelgrote werkgever tot op zekere hoogte een verplichting kan rusten om een door een werknemer aan de orde gestelde misstand in de onderneming deugdelijk te onderzoeken. In het cassatieverzoekschrift presenteert de werkneemster zich als een onbetwiste ‘klokkenluidster’.¹⁹ Die wijze van presentatie, die overigens niet gekoppeld is aan één of meer bepaalde klachten, is echter door BWV betwist.²⁰ Het standpunt dat zij optrad als klokkenluider is naar mijn mening ook niet te verenigen met stellingen die de werkneemster zelf in de ontbindingsprocedure had aangevoerd en waaruit volgt dat het haar alleen te doen was om haar arbeidsrechtelijke positie en dat zij niet de intentie had ‘enige klok te doen luiden’. ²¹

Tot de vaststaande feiten behoort dat de werkneemster zich op 27 oktober 2015 per e-mail tot de Raad van Commissarissen van BWV heeft gewend. Vervolgens hebben twee gesprekken plaatsgevonden met twee leden van de RvC, die onder meer betrekking hadden op de kwesties integriteit, bevoordeling van medewerkers en “de dominantie van de bestuurder”. In hun brief van 18 november 2015 aan de werkneemster schrijven deze commissarissen dat zij zich na het eerste gesprek bij de woningstichting hebben laten bijpraten over de onderwerpen in kwestie en stukken hebben ingezien over de afwikkeling van zaken. Met dat laatste is kennelijk bedoeld: de door de werkneemster aan de orde gestelde zaken. Vervolgens hebben zij, voorafgaand aan het tweede gesprek, de werkneemster gevraagd om haar beweringen toe te lichten, zo mogelijk met behulp van bewijsstukken. Volgens de RvC kan hetgeen de werkneemster had beweerd niet afdoende worden ondersteund met een deugdelijke bewijsvoering. Zij hebben hieraan toegevoegd dat veel van de door haar genoemde zaken van “horen zeggen” afkomstig zijn. De commissarissen sloten hun brief af met de slotsom dat hen niets is gebleken van onregelmatigheden of frauduleuze transacties. Ter zitting van 15 maart 2019 in de herroepingsprocedure waren ook de voorzitter en een lid van de RvC aanwezig. Zij hebben, evenals de advocaat van BWV, ter zitting verklaringen afgelegd over aard en inhoud van het door hen verrichte interne onderzoek. Ik moge kortheidshalve naar die verklaringen verwijzen.²²

Het hof heeft vastgesteld dat het onderzoek heeft bestaan uit het voeren van gesprekken binnen BWV en het inzien van stukken over de door de werkneemster genoemde onderwerpen. Reeds hieruit volgt dat het onderzoek van de RvC na de melding door de werkneemster niet alleen heeft bestaan uit het zich laten bijpraten door de directeur. Voor het overige is de waardering van de feiten voorbehouden aan het hof. Dit geldt ook voor het oordeel over de vraag of het onderzoek door de RvC voldoende is geweest. Dat de RvC, zoals het hof overweegt, − achteraf bezien, tegen de achtergrond van de uitkomsten van het in 2017 uitgebrachte Integis-rapport − wellicht meer of ander onderzoek had kunnen doen dan de RvC in 2015 heeft gedaan, maakt dit niet anders. Het bestreden oordeel is ook op dit punt niet onbegrijpelijk. De omstandigheid dat BWV niet meer of ander onderzoek heeft verricht of heeft laten verrichten na de signalering door de werkneemster maakt nog niet dat BWV in de ontbindingsprocedure heeft gelogen of de rechter anderszins onjuist heeft voorgelicht. Het middelonderdeel treft daarom geen doel.

Subonderdeel 2.2 beperkt zich tot een motiveringsklacht, gericht tegen het oordeel in rov. 5.3 dat de uitkomst van het Integis-rapport de uitkomst van het interne onderzoek door de RvC bevestigt, waar het gaat om de eventuele onregelmatigheden en integriteitsschendingen. Verwijzend naar de hiervoor in alinea 1.1 onder (iv) en (x) weergegeven passages, klaagt de werkneemster dat uit het Integis-rapport slechts volgt dat niet is gebleken van “fraude en/of zelfverrijking ofwel integriteitsschendingen in enge zin”. Daaruit volgt niet dat uit dat rapport niet zou zijn gebleken van integriteitsschendingen in ruimere zin. De werkneemster betoogt dat veel van de overige aantijgingen juist waren en bovendien lijken te duiden op geconstateerde misstanden en onregelmatigheden. Zij stelt dat het oordeel van het hof des te meer onbegrijpelijk is, nu de directeur na het onderzoek van de RvC kon aanblijven, maar op basis van het Integis-rapport slechts acht maanden voor zijn pensioen “de laan uit is gestuurd”. Volgens het middelonderdeel is dit alleen mogelijk indien de verschillen tussen beide rapporten aanzienlijk zijn.

De (toelichting op de) klacht maakt niet duidelijk wat de werkneemster precies verstaat onder “integriteitsschendingen in ruime zin”. Hoe dan ook, het bestreden oordeel van het hof berust op een waardering van de feitelijke informatie die in het geding voorhanden was over de uitkomsten van de twee onderzoeken. De redengeving van het hof behoefde geen nadere uitwerking om voor de lezer begrijpelijk te zijn. Voor zover al kan worden aangenomen dat de in het (externe) rapport van Integis genoemde punten slecht werkgeverschap (willekeur), de ‘verkeerde’ bedrijfscultuur en forse onvolkomenheden in interne governance omvatten, leidt dat nog niet tot de slotsom dat het (interne) onderzoek door de RvC in 2015 onder de maat is geweest. De motiveringsklacht faalt.

Met subonderdeel 2.3 komt de werkneemster op tegen de laatste alinea van rov. 5.3. De klacht houdt in dat het hof heeft nagelaten te beoordelen wat als subjectieve kennis van de RvC heeft te gelden, althans dat het oordeel op dit punt onbegrijpelijk is. De werkneemster betoogt dat het vereiste van subjectieve kennis niet absoluut is: BWV had in de ontbindingsprocedure geen stellingen mogen innemen waarvan zij met een eenvoudig onderzoek al had kunnen weten dat deze onjuist waren. ²³ Door dit toch te doen is volgens het middelonderdeel sprake geweest van een ‘oneerlijke proceshouding’ van BWV. Verder had het hof − gezien de grote verschillen in uitkomst tussen de twee onderzoeken en de beperkte omvang en onjuiste richting van het interne onderzoek door de RvC − niet mogen voorbijgaan aan de stelling van de werkneemster dat de RvC bewust de resultaten van zijn onderzoek niet bekend heeft gemaakt, dan wel een beperkter onderzoek heeft uitgevoerd dan BWV had gesteld.²⁴

Het is mij niet geheel duidelijk geworden bij welk orgaan van, of bij welke personen binnen, BWV het middelonderdeel bepaalde kennis aanwezig veronderstelt. Aangezien in onderdeel 1 is betoogd dat kennis van de directeur aan BWV moet worden toegerekend en de klachten van onderdeel 2, blijkens het kopje boven de klacht, betrekking hebben op het onderzoek door de RvC, ga ik ervan uit dat deze klacht ziet op kennis die bij de RvC aanwezig is. Voor zover de werkneemster betoogt dat de RvC door middel van een eenvoudig onderzoek te weten had kunnen komen dat een of meer stellingen van BWV in de ontbindingsprocedure onjuist waren, faalt deze klacht: in de eerste plaats omdat niet met vermelding van vindplaats is aangevoerd dat dit een stelling in de herroepingsprocedure is geweest; in de tweede plaats omdat het hof gemotiveerd aangeeft waarom de RvC de in 2015 door de werkneemster aan de orde gestelde kwesties niet diepgaander heeft onderzocht: omdat de RvC te kennen had gegeven dat hij voor zulk onderzoek een nadere toelichting van de medewerkster en/of bewijsstukken behoefde.

Subonderdeel 2.4 is gericht tegen het oordeel, aan het slot van rov. 5.3, dat de omstandigheid dat de RvC later (wel) onderzoek door Integis heeft aangevraagd, de juistheid van het verweer van BWV ondersteunt dat kritiek op de cultuur en de leiderschapsstijl binnen BWV eerder niet bij haar bekend was. Ter toelichting op deze klacht stelt de werkneemster dat het Integis-onderzoek heeft plaatsgevonden op verzoek van de Autoriteit Woningcorporaties.

Deze motiveringsklacht faalt, omdat de bestreden overweging niet onbegrijpelijk is. Gezien de context waarin deze overweging is geplaatst, heeft het hof hiermee kennelijk bedoeld te zeggen dat het feit dat de RvC later (op verzoek van de Autoriteit Woningcorporaties) wel opdracht tot extern onderzoek heeft gegeven wel blijkt dat de RvC bereid was een uitgebreid onderzoek te entameren, maar dat – in de ogen van de RvC – daarvoor in 2015 nog geen aanleiding werd gezien. Die laatste conclusie heeft de RvC, aldus de redengeving van het hof, getrokken na zich over de door de werkneemster aan de orde gestelde kwesties te hebben laten bijpraten, na inzage van documenten en na twee gesprekken met de werkneemster. De slotsom is dat onderdeel 2 geen doel treft.

Onderdeel 3 is geplaatst onder het kopje: “De onacceptabele, dominante leiderschapsstijl is niet de enige grond voor herroeping en is niet aanvaard”. Het onderdeel is gericht tegen rov. 5.4, hiervoor weergegeven in alinea 1.6.

Subonderdeel 3.1 bestrijdt allereerst de wijze waarop het hof in rov. 5.4 de aangevoerde gronden voor herroeping heeft weergegeven. Nu het hof in rov. 3.5 had vastgesteld dat de dominantie van de bestuurder slechts één van de aan de orde gestelde onderwerpen was, is volgens de klacht onbegrijpelijk “dat de verhulling door [de directeur] enkel zag op een onacceptabele, dominante leiderschapsstijl”. Voor zover het hof bedoelt dat de werkneemster de grondslag van haar verzoek tot herroeping daartoe heeft willen beperken, acht zij dit in het licht van de gedingstukken onbegrijpelijk.

Deze klachten missen feitelijke grondslag: in rov. 3.5 stelt het hof dit niet vast, maar citeert het hof slechts uit de brief van de RvC van 18 november 2015. Voor de onderhavige herroepingsprocedure was van belang wat de werkneemster aan haar verzoek tot herroeping ten grondslag had gelegd. In de gedingstukken en tijdens het pleidooi in de herroepingsprocedure heeft de werkneemster haar stelling dat sprake is geweest van een oneerlijke proceshouding van BWV in de ontbindingsprocedure niet toegespitst op een verzwijging van bepaalde feiten of anderszins oneerlijke proceshouding ten aanzien van de leiderschapsstijl van de directeur van BWV. Door haarzelf en door haar advocaat is ter zitting benadrukt het bestaan van een angstcultuur, de dominantie van de bestuurder, ook in de wijze waarop wordt omgegaan met werknemers, intimidatie en integriteit in ruime zin, te weten hoe men met elkaar omgaat.²⁵ In de hier bestreden overweging heeft het hof deze aspecten ondergebracht in het overkoepelende begrip “een onacceptabele, dominante leiderschapsstijl”. Het bestreden oordeel berust overigens op een uitleg van de gedingstukken die feitelijk van aard en niet onbegrijpelijk is.

De opvatting van de werkneemster in de laatste alinea van subonderdeel 3.1 houdt in dat het voor een herroepingsprocedure voldoende is te stellen dat de aangewezen gedragingen of feiten – genoemd in de vijfde alinea van dit subonderdeel – “gekwalificeerd kunnen worden als een van de gronden behorende tot de opsomming van art. 382 Rv en dat deze in het voorliggende geval tot een zodanige twijfel omtrent de juistheid van de in de uitspraak aangenomen feiten en de daarop gebaseerde beslissing leiden, dat de klagende partij via heropening van het geding een herkansing moet krijgen de uitkomst van het geding in haar voordeel te buigen”. Dit deel van de klacht miskent allereerst dat het verzoek in deze herroepingsprocedure alleen was gebaseerd op ‘bedrog’. Het noemen van aanvullende argumenten of feiten die een bepaalde gewenste uitkomst van de ontbindingsprocedure (zouden) ondersteunen, is niet voldoende om te kunnen spreken van bedrog in de ontbindingsprocedure. Daarnaast verdient opmerking dat de motiveringsplicht niet zo ver gaat dat de rechter op ieder aangevoerd argument afzonderlijk moet ingaan: het staat de rechter in beginsel vrij, om aangevoerde (nevengeschikte of ondergeschikte) argumenten gebundeld te behandelen. In dit geval heeft het hof dat gedaan door een en ander onder te brengen in het bovengenoemde overkoepelende begrip.

Subonderdeel 3.2 is gericht tegen het oordeel dat uit de stukken van de ontbindingsprocedure niet kan worden afgeleid dat de dominante leiderschapsstijl van de directeur van belang is geweest bij de beslechting van het – door het hof beschreven − arbeidsconflict. Volgens de klacht is dit oordeel onvoldoende gemotiveerd, aangezien ook zonder duurzaam verstoorde arbeidsverhouding sprake kan zijn van een onacceptabele, dominante leiderschapsstijl. De werkneemster noemt het onbegrijpelijk dat het hof verwijst naar haar stellingen in de ontbindingsprocedure: die zagen op iets anders. Bovendien acht zij het hier bestreden oordeel onbegrijpelijk omdat in de ontbindingsprocedure het oordeel dat de arbeidsverhouding duurzaam is verstoord (mede) was gebaseerd op de escalatie van het arbeidsconflict doordat de werkneemster zelf de RvC heeft benaderd en met leden van de RvC heeft gesproken over onder meer de dominante leiderschapsstijl van de directeur. Tot slot klaagt de werkneemster over het passeren van haar stellingen met betrekking tot de leiderschapsstijl van de directeur.

Bij de beoordeling van deze klachten staat voorop dat het in rov. 5.2 weergegeven juridisch kader voor een verzoek tot herroeping wegens bedrog in cassatie niet is bestreden. Aan het slot overweegt het hof dat het bij ‘bedrog’ in de zin van art. 382, aanhef en onder a, Rv moet gaan om feiten waarop de aangevallen beslissing steunt. Het hof concludeert in rov. 5.4 (slot) dat het door de werkneemster gestelde bedrog aangaande de leiderschapsstijl van de directeur geen betrekking heeft op feiten waarop de beslissing in de ontbindingsprocedure berustte, waarbij het hof verwijst naar een aantal passages uit de processtukken in de ontbindingsprocedure. Het oordeel is feitelijk van aard en voor de lezer niet onbegrijpelijk. Ten overvloede merk ik nog op dat het hof in de ontbindingsprocedure heeft vastgesteld dat de werkneemster had betwist dat er sprake zou zijn van een (duurzaam) verstoorde arbeidsverhouding tussen partijen en zelfs had gesteld dat volgens haar de verhoudingen altijd goed zijn geweest²⁶. Het aspect van een eventuele dominante leiderschapsstijl van de directeur maakte geen deel uit van de gronden waarop het hof in de ontbindingsprocedure het oordeel baseerde dat de verhoudingen tussen partijen ernstig en onherstelbaar zijn verstoord.²⁷

Subonderdeel 3.3 bouwt slechts voort op de voorgaande klachten en behoeft daarom geen afzonderlijke bespreking. Hetzelfde geldt voor onderdeel 4.