Parket bij de Hoge Raad, 12-05-2023, ECLI:NL:PHR:2023:481, 22/04170

Tegen deze overwegingen komt het cassatiemiddel met diverse klachten op.

Volgens de meest vergaande klacht is het niet mogelijk om met een bepaling in een overeenkomst de toepasselijkheid van de redelijkheid en billijkheid geheel buiten werking te stellen en kan onder meer het gezichtspunt ‘de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen van een bepaalde voorgestane uitleg’ te allen tijde in de uitleg worden betrokken. (het middel onder 3.12)

De klacht gaat aldus in tegen wat in literatuur⁴ en rechtspraak⁵ heersende leer lijkt te zijn, namelijk dat partijen geldig de maatstaf kunnen bepalen aan de hand waarvan hun overeenkomst moet worden uitgelegd en dat die maatstaf desgewenst ook ‘grammaticale uitleg’ kan zijn.

Het laatste deel van de redenering van Bakker overtuigt mij reeds hierom niet, omdat de cao-norm waarover het DSM/ […] -arrest gaat, nu juist niet inhoudt dat ‘zuiver tekstueel’ moet worden uitgelegd. Ook de overgangsfiguur van een toespitsing van de Haviltex-norm op een geobjectiveerde maatstaf waarover het arrest óók gaat, houdt dat niet in. En dus zegt DSM/ […]-arrest niet werkelijk iets over het geval dat partijen voor een uitsluitend taalkundige uitleg hebben gekozen. Ook het eerste deel van zijn redenering overtuigt mij niet. Zoals partijen in vrijheid rechten en verplichtingen mogen overeenkomen, zo mogen zij dan ook overeenkomen aan de hand van welke maatstaf de bedingen die die rechten en verplichtingen formuleren, moeten worden uitgelegd. Ik zie geen goede reden waarom de contractsvrijheid juist vóór de uitlegmaatstaf staande zou moeten houden. De keuze voor een bepaalde uitlegmaatstaf is nog niet een uitsluiting van de beperkende werking van redelijkheid en billijkheid (die is inderdaad niet toegelaten⁸). En met betrekking tot de aanvullende werking van redelijkheid en billijkheid geldt dat partijen haar terrein kunnen beperken door zoveel mogelijk in kwesties te voorzien, zodat in zoverre geen leemte bestaat die met de aanvullende werking van redelijkheid en billijkheid kan worden opgevuld. Ook dit laatste bevestigt dus het uitgangspunt van de contractsvrijheid.⁹

Kortom, ik zie geen reden waarom de bedoelde klacht zou dienen te slagen.

Diverse andere klachten van het middel veronderstellen dat als partijen ‘grammaticale uitleg’ of een andere objectieve uitlegnorm zijn overeengekomen, die norm dan een op voorhand gegeven inhoud heeft. De steller van het middel betoogt immers dat ook indien partijen ‘grammaticale uitleg (in eigenlijke zin)’ dan wel objectieve uitleg zijn overeengekomen, het niet aankomt op de betekenis van de woorden volgens het woordenboek op zichzelf, maar in plaats daarvan op de betekenis die de bewoordingen hebben indien zij worden gelezen in de context van de gehele uit te leggen bepaling (en van de overeenkomst als geheel), de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen van de ene dan wel andere uitleg en de betekenis van de gebruikte bewoordingen in de (desbetreffende kring van) het maatschappelijk verkeer (het middel onder 3.2).

Ook in zoverre treft het middel geen doel. Bedingen hebben niet op voorhand een bepaalde betekenis. In plaats daarvan wordt aan een beding door uitleg betekenis gegéven. Dit geldt ook voor het beding volgens welke ‘grammaticale uitleg’ de norm is. Dit is ook daarom onvermijdelijk omdat ook door de juristen die in een of andere zin bij uitleg de nadruk op taalkundige of objectieve uitlegargumenten wensen te leggen, allerlei variaties van taalkundige, objectieve of grammaticale uitleg worden onderscheiden.¹⁰ Het woord ‘grammaticaal’ staat volgens Van Dale voor ‘de spraakleer betreffend’ en het woord ‘grammatica’ voor ‘de leer van het systeem van een taal, het geheel van regels volgens welke woorden en zinnen in een taal gevormd worden’.¹¹ Welnu, de spraakleer wijst geen betekenis aan (noch van woorden noch van zinnen), maar leert ons wat de functies van bepaalde woorden, of woordgroepen is, hoe zinnen worden gevormd, hoe werkwoorden worden vervoegd, enzovoort. Als partijen kiezen voor ‘grammaticale uitleg’, zal daaruit in het algemeen wel kunnen worden afgeleid dat zij uitlegargumenten van taalkundige aard belangrijk vinden, maar weten wij verder dus nog niet zo heel veel (alles nog daargelaten dat de verklaring dat voor ‘grammaticale uitleg’ wordt gekozen, een context heeft, die de betekenis die partijen aan die verklaring hechten, mede bepaalt).

Wat is de maatstaf aan de hand waarvan we uitleggen wat door partijen is bedoeld met een beding volgens welke uitleg ‘grammaticaal’ of ‘uitsluitend grammaticaal’ moet plaatsvinden? Die maatstaf is mijns inziens onvermijdelijk de primaire uitlegnorm zoals op de overeenkomst van toepassing, naar Nederlands recht de wilsvertrouwensleer (art. 3:33 en 3:35 BW), die in de bekende Haviltex-maatstaf een tweezijdige formulering vindt. Op het eerste gezicht zou men kunnen menen dat het anders is, en dat het beding dat een uitlegmaatstaf bevat, ook zelf aan de hand van de door partijen overeengekomen maatstaf moet worden uitgelegd (wat dus zou betekenen dat een beding volgens welke grammaticale uitleg de norm is, grammaticaal moet worden uitgelegd), maar bij nadere beschouwing is dat even overtuigend als het bekende verhaal van Baron von Münchhausen: hij zou zichzelf met paard en al uit het moeras hebben getild, eenvoudig door stevig aan het staartje van zijn pruik te trekken. Nee, eerst moet aan de hand van de primair toepasselijke uitlegnorm worden bepaald of partijen een andere uitlegnorm zijn overeengekomen dan volgens de wet, en zo ja wat de inhoud van die andere uitlegnorm is. Pas daarna kan die andere uitlegnorm worden toegepast.

In het geval partijen ‘grammaticale uitleg’ zijn overeengekomen, zal uitleg volgens de Haviltex-maatstaf er zeer wel toe kúnnen leiden dat het volgens die contractuele uitlegnorm niet aankomt op de betekenis van de woorden volgens het woordenboek op zichzelf, en in plaats daarvan op de betekenis die de bewoordingen hebben indien zij worden gelezen in de context van de gehele uit te leggen bepaling en de overeenkomst als geheel, de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen, enzovoort. Dit veronderstelt dan echter de vaststelling dat zó de wederzijdse redelijke verwachtingen van partijen naar aanleiding van het uitlegbeding zijn. Dat het ook zonder die vaststelling geldt, is niet juist.

Ik lees in het middel niet de klacht dat het hof het uitlegbeding ten onrechte niet aan de hand van de Haviltex-maatstaf heeft uitgelegd.

Op een en ander stuiten de bedoelde klachten af.

Wat vervolgens de aangevallen rechtsoverwegingen 5.5.1 en 5.5.2 inhouden, kan mijns inziens niet gelden als een afdoende respons op dit betoog. Het hof maakt van de maatstaf van ‘grammaticale uitleg’ waarover partijen het eens zouden zijn – maar waarvan het hof niet uitlegt wat het daaronder verstaat – zonder enige motivering de stap naar een norm volgens welke gegevens die voor tweeërlei uitleg vatbaar zijn (kennelijk na ‘grammaticale uitleg’), in het geheel geen rol mogen spelen. Waarom partijen dit over en weer zo moesten begrijpen en verwachten, motiveert het hof ten onrechte niet.

Het hof verbindt aan de zojuist bedoelde niet gemotiveerde uitsluiting van sommige van de in de overeenkomst gebruikte woorden vervolgens de gevolgtrekking dat de rechtbank ten onrechte in aanmerking heeft genomen dat bepaalde woorden andere verduidelijken en dat de overeenkomst een verschrijving bevat. Ook daarover klaagt het middel terecht (onder 3.8 en 3.9). Het hof motiveert immers niet hoe een en ander zich verhoudt tot wat de vrouw heeft aangevoerd over hetgeen waarvan in de onderhandelingen door partijen en hun advocaten steeds zou zijn uitgegaan (in verband met onder meer het ontbreken van een pensioenvoorziening voor de vrouw en het loondienstverband zoals dat tussen de voormalige echtgenoten had bestaan). Ik begrijp het zo dat het hof meent dat volgens de toepasselijke uitlegmaatstaf niet relevant is waarvan partijen en/of hun advocaten wel of niet zijn uitgegaan en dat dit zelfs ook geldt indien de tekst van de overeenkomst een (voor beide partijen kenbare) verschrijving zou bevatten. Dat dit (mede) de inhoud is van de door partijen overeengekomen uitlegmaatstaf is echter allerminst vanzelfsprekend en behoefde dus motivering.