Parket bij de Hoge Raad, 14-06-2022, ECLI:NL:PHR:2022:566, 22/00703

Het hierboven besproken vonnis van de rechtbank Limburg staat niet op zichzelf. De rechtbank Limburg heeft op dezelfde dag drie andere vonnissen gewezen waarin zogenoemde procesafspraken aan bod zijn gekomen.⁸ Maar ook andere gerechten hebben zich uitgesproken over procesafspraken. Daarbij zijn verschillende varianten en benaderingen zichtbaar. In deze paragraaf bespreek ik de relevante feitenrechtspraak aan de hand van de wijze van afdoening.

In de eerste plaats verdienen uitspraken de aandacht waarin de rechter de voorgestelde afdoening op basis van procesafspraken niet heeft gevolgd. Vervolgens komen zaken aan bod waarin de rechter wel langs de lijnen van de procesafspraken heeft geoordeeld. Daarbij kan onderscheid worden gemaakt tussen situaties waarin de officier van justitie na de totstandkoming van procesafspraken niet-ontvankelijk is verklaard in de vervolging en die waarin een straf of maatregel wordt opgelegd overeenkomstig het afdoeningsvoorstel. In hoger beroep is ook de variant zichtbaar waarin de verdachte en de officier van justitie op de voet van art. 416, tweede en derde lid, Sv in het hoger beroep niet-ontvankelijk worden verklaard. Verder wordt afzonderlijk aandacht besteed aan het volgen van procesafspraken in ontnemingszaken. Ten slotte komen twee eigenstandige projecten aan bod.

Op 4 september 2019 deed de rechtbank Overijssel uitspraak in twee zaken waarin procesafspraken aan de orde waren.⁹ De officier van justitie en de verdediging hadden in de eerste plaats afspraken gemaakt over een vordering tot wijziging van de tenlastelegging. Die wijzigingen tenlastelegging kwamen er, kort gezegd, op neer dat de aanvankelijke verwijten van gewoontewitwassen en deelneming aan een criminele organisatie zouden worden vervangen door de beschuldiging van schuldwitwassen. De rechtbank wees de vordering tot wijziging van de tenlastelegging toe. In de tweede plaats voorzagen de afspraken in een gezamenlijk afdoeningsvoorstel. Daarin ging de rechtbank niet mee.

De rechtbank overwoog dat ook het aanvankelijk ten laste gelegde gewoontewitwassen bewezen verklaard had kunnen worden en dat de afgesproken strafeis op geen enkele wijze recht deed aan de aard en ernst van de feiten. De verdediging had zich op het standpunt gesteld dat het onderzoek ter zitting een toetsing van de overeengekomen overeenkomst zou moeten behelzen. De rechtbank volgde dat standpunt niet. Volgens de rechtbank ontbreekt een wettelijke grondslag voor een dergelijk toetsing, terwijl er evenmin enig houvast in de wet- en regelgeving is voor het bepalen van de mate van intensiteit van een dergelijke toetsing. In de strafmotivering legde de rechtbank vervolgens nader uit waarom zij afweek van het afdoeningsvoorstel en een aanzienlijk hogere straf oplegde dan partijen waren overeengekomen. Tegelijkertijd overwoog zij dat bepaalde aspecten van de door het Openbaar Ministerie en de verdediging gesloten overeenkomst ten voordele van de verdachte wegen in de straftoemeting. Daarbij ging het om het inzicht dat de verdachte daarmee had getoond in de strafbaarheid van zijn handelen en om de overeenstemming over de financiële afwikkeling.

In de twee Overijsselse zaken is hoger beroep ingesteld. De zaken zijn aanhangig bij het hof Arnhem-Leeuwarden.

In een recentere zaak heeft de rechtbank Overijssel zich uitgelaten over een voorgenomen traject van procesafspraken in een omvangrijke drugszaak met dertien verdachten.¹⁰ De strafzaken bevonden zich in de onderzoeksfase bij de rechter-commissaris. De rechtbank had eerder kenbaar gemaakt ‘niet onwelwillend doch volledig ongebonden’ te staan tegenover pogingen van het Openbaar Ministerie om met alle dertien verdachten te komen tot een vorm van procesafspraken. Niet met alle verdachten bleken procesafspraken te kunnen worden gemaakt. De inzet van het Openbaar Ministerie was er uiteindelijk op gericht procesafspraken te maken met acht van de verdachten over vooral de strafmaat en het terugbetalen van drugswinsten. De rechtbank overwoog dat er, in tegenstelling tot de situatie in ons omringende landen, nog geen wettelijke basis voor deze werkwijze bestaat, waardoor zwaarwegende argumenten nodig zijn om daarin toch te bewilligen. De rechtbank achtte die zwaarwegende argumenten niet aanwezig. Daartoe overwoog zij dat de tijdwinst die met procesafspraken zou kunnen worden geboekt te beperkt zou zijn omdat in een relatief groot aantal strafzaken in het onderzoek geen procesafspraken zouden worden gemaakt. De rechtbank verwachtte daardoor dat het strafproces door procesafspraken in de resterende zaken niet zou worden ontlast. De procedure werd op die gronden op reguliere wijze voortgezet.

In drie arresten van het hof Arnhem-Leeuwarden van 1 april 2022 besloot het hof niet mee te gaan met de procesafspraken tussen het Openbaar Ministerie en de verdachten. Het betrof oplichtingszaken. Het hof achtte het maken van procesafspraken als zodanig niet ontoelaatbaar, maar achtte de gemaakte afspraken, gelet op de concrete omstandigheden van het geval, niet passend.¹¹ Daarbij speelde een rol dat sprake was van veel benadeelde partijen, die bij de totstandkoming van de procesafspraken voorafgaand aan de zitting niet waren betrokken.

De verdediging had kenbaar gemaakt beroep in cassatie in te zullen stellen indien het hof de benadeelde partijen ontvankelijk in hun vorderingen zou verklaren. Het hof constateert dat het volgen van de procesafspraken niet zou leiden tot zekerheid op korte termijn voor de benadeelde partijen en evenmin tot een snelle afdoening van de zaak waarmee een efficiënte rechtspleging zou zijn gediend. Voor het hof was dat aspect echter niet doorslaggevend om de procesafspraken niet te volgen. Bepalend was dat de straftoemeting volgens het afdoeningsvoorstel te zeer afweek van wat het hof passend en geboden achtte.

In de vonnissen van de rechtbank Noord-Nederland van 21 april 2022 ging de rechtbank evenmin mee in afdoeningsvoorstellen die door het Openbaar Ministerie en de verdediging werden gepresenteerd.¹² De ten laste gelegde feiten betroffen onder meer de handel in ritalin, gewoontewitwassen, oplichting en flessentrekkerij. De procesafspraken verschillen per zaak, maar houden in alle zaken (onder meer) in dat de verdachte de ten laste gelegde feiten erkent en dat de officier van justitie een bepaalde straf zal eisen.

De rechtbank overweegt dat zij is gebonden aan haar wettelijke taak om door het Openbaar Ministerie aangebrachte strafzaken te behandelen aan de hand van de voorschriften in het Wetboek van Strafvordering en dat zij in het bijzonder de vragen in de artikelen 348 en 350 Sv dient te beantwoorden. De rechtbank beschouwt het afdoeningsvoorstel als standpunten, die de rechtbank bij het vormen van haar oordeel heeft betrokken. De rechtbank merkt in alle zaken op dat het haar niet duidelijk is geworden wat de betekenis is van het ‘erkennen’ van de feiten zoals dat is opgenomen in het afdoeningsvoorstel. Ook is het de rechtbank niet duidelijk geworden of aan deze voorwaarde is voldaan. De verdachten hebben ter zitting verklaard dat zij, gelet op de inhoud van de afspraken met het Openbaar Ministerie en op advies van de raadslieden, de feiten erkennen. Verder beriepen zij zich op hun zwijgrecht.

De rechtbank gaat in geen van de zaken mee met het voorstel en legt een hogere straf op dan geëist. De rechtbank is van oordeel dat de afspraken geen recht doen aan de ernst van de bewezen verklaarde feiten. De rechtbank houdt ook geen rekening met de proceshouding van de verdachten. Daarbij neemt de rechtbank in aanmerking dat de verdachten ter terechtzitting, anders dan verwacht mag worden bij een ‘erkennende’ proceshouding, geen volledige openheid van zaken hebben gegeven en hun proceshouding slechts lijkt te zijn ingegeven door het gunstige vooruitzicht van het afdoeningsvoorstel.

Interessant is dat de rechtbank in de samenhangende ontnemingszaken het gepresenteerde afdoeningsvoorstel wel volgt.¹³ In twee van de zaken¹⁴ overwoog de rechtbank dat zij het afdoeningsvoorstel zo begrijpt dat partijen een rechterlijke behandeling van de oorspronkelijke vordering van het Openbaar Ministerie hebben willen voorkomen door overeenstemming te bereiken over het door de veroordeelde te betalen bedrag. Nu dit naar het oordeel van de rechtbank in lijn is met de gedachte achter art. 511c Sv ten aanzien van de ontnemingsschikking, is de rechtbank van oordeel dat het gepresenteerde afdoeningsvoorstel op dit punt anders beoordeeld dient te worden dan de vragen ten aanzien van de vaststelling van schuld en de strafoplegging die de rechtbank in de hoofdzaak heeft beantwoord. De rechtbank ziet geen zwaarwegende principiële bezwaren tegen het volgen van het afdoeningsvoorstel in de ontnemingsprocedure en stelt de betalingsverplichting conform het voorstel vast op (ongeveer) een derde van het verkregen voordeel.¹⁵

Ten slotte is een vonnis van de rechtbank Zeeland-West-Brabant van 3 juni 2022¹⁶ vermeldenswaard. De rechtbank had in deze fiscale strafzaak voorgesteld aan de officier van justitie en de raadsman met elkaar in gesprek te gaan om te onderzoeken of zij met elkaar tot procesafspraken konden komen. Vervolgens hebben de officier van justitie en de verdediging een afdoeningsvoorstel gepresenteerd. De rechtbank overweegt dat zij bij de toetsing daarvan moet beoordelen of de verdachte uit vrije wil heeft ingestemd met het afdoeningsvoorstel. De rechtbank had geen redenen daaraan te twijfelen. De rechtbank is echter van oordeel dat zij onvoldoende inzicht heeft verkregen in de wijze van totstandkoming en de beweegredenen van partijen die hebben geleid tot het afdoeningsvoorstel. Daarom achtte zij zich niet in staat het afdoeningsvoorstel “substantieel” te toetsen. De rechtbank volgde het afdoeningsvoorstel niet en heropende het onderzoek.

In de uitspraak van de rechtbank Den Haag van 6 oktober 2021, ECLI:NL:RBDHA:2021:10955 ging het om een fiscale fraudezaak. De procesgang was gecompliceerd, maar laat zich als volgt samenvatten.

De rechtbank had in eerste instantie bij verstek de verdachte veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van acht jaren. In hoger beroep had het hof de dagvaarding in eerste aanleg nietig verklaard en de zaak teruggewezen naar de rechtbank. Tijdens de nieuwe behandeling door de rechtbank werd door het Openbaar Ministerie in overleg met de verdediging een voorstel aan de rechter-commissaris gedaan om de zaak op alternatieve wijze af te doen. De rechter-commissaris stemde daarmee in en na ontvangst van de overeenkomst werd de zaak bij de rechtbank aangebracht voor een regiezitting. Voor de alternatieve afdoening gaf de officier van justitie een aantal redenen, waaronder de ouderdom van de feiten, de te verwachten duur van de procedure en de persoonlijke omstandigheden van de verdachte. Ook verwees de officier van justitie naar voorstellen om de rechter een toetsende rol te geven bij hoge en bijzondere transacties. In de aanloop naar de geplande regiezitting werd door de verdediging en de officier van justitie gecommuniceerd over de definitieve inhoud van de overeenkomst. Vlak voor de zitting trok het Openbaar Ministerie zich echter (per e-mail) terug omdat “voortschrijdend inzicht heeft geleid tot de slotsom dat deze experimentele wijze van afdoening niet haalbaar is en niet wenselijk is.” Vervolgens werd de zaak op 6 juli 2021 en 6 oktober 2021 behandeld door de rechtbank. Uiteindelijk maakte de officier van justitie kenbaar toch wel medewerking te willen verlenen aan de uitvoering van de overeenkomst. Tussen de twee zittingen had de verdachte het in de afdoeningsovereenkomst genoemde geldbedrag van 995.000 euro overgemaakt aan het Openbaar Ministerie.

In navolging van het standpunt van de officier van justitie, verklaarde de rechtbank de officier van justitie niet-ontvankelijk in de vervolging. In haar oordeel betrok zij nadrukkelijk dat aan het standpunt van het Openbaar Ministerie over de opportuniteit van de (verdere) vervolging grote waarde toekomt. De officier van justitie had zich in redelijkheid op het standpunt kunnen stellen dat met voortzetting van de vervolging niet langer enig door strafrechtelijke handhaving beschermd belang gediend kon zijn. Hoewel de rechtbank “formeel” niet meeging in het afdoeningsvoorstel, stelde zij vast dat “materieel” was voldaan aan de tussen partijen gesloten overeenkomst. De rechtbank oordeelde dat het voortzetten van de vervolging van de verdachte onverenigbaar zou zijn met de beginselen van een goede procesorde.

In twee vonnissen van de rechtbank Overijssel van 27 januari 2022¹⁷ ging het om belastingfraude waarbij het door de fiscus geleden nadeel als onderdeel van de afspraken was vergoed.

De procesgang was als volgt. Nadat de zaken al enige jaren op zitting in behandeling zijn, maken het Openbaar Ministerie en de verdachten, een natuurlijk persoon en een B.V. waarvan de medeverdachte bestuurder / groot aandeelhouder is, procesafspraken. Deze houden in dat het Openbaar Ministerie aan de verdachten alsnog een transactie aanbiedt die de verdachten hebben geaccepteerd. Onderdeel van de procesafspraken is dat het Openbaar Ministerie de verdachten niet verder vervolgt. Op de zitting rekwireert de officier van justitie tot zijn eigen niet-ontvankelijkheid in de vervolging. Tussen het Openbaar Ministerie en de verdachte bestond overigens geen overeenstemming over de beantwoording van de vragen van art. 350 Sv, waaronder de bewijsbaarheid en de strafbaarheid van de feiten. De verdediging bepleitte op andere gronden dan de officier van justitie de niet-ontvankelijkheid van de officier van justitie.

In art. 416, tweede en derde lid, Sv is de mogelijkheid geopend een ingesteld hoger beroep zonder onderzoek van de zaak zelf niet-ontvankelijk te verklaren indien (samengevat) daartegen niet tijdig bezwaren zijn aangevoerd. Deze mogelijkheid sluit aan bij het karakter van het voortbouwend appel.

In het arrest van het hof ’s-Hertogenbosch van 12 mei 2020, ECLI:NL:GHSHE:2020:1563, ging het om een fiscale fraudezaak waarin de rechtbank de verdachte had vrijgesproken van het medeplegen van (gewoonte)witwassen en veroordeeld ter zake van het doen van een onjuiste belastingaangifte, het medeplegen van het onvolledig/onjuist verstrekken van gegevens daartoe en het medeplegen van valsheid in geschrift. Daartegen was door zowel de verdachte als het Openbaar Ministerie hoger beroep ingesteld. In hoger beroep lieten zij echter aan het hof weten dat overeenstemming was bereikt over een alternatieve dan wel buitengerechtelijke afdoening van de zaak, om welke reden de grieven in hoger beroep niet langer werden gehandhaafd.

Omdat noch het belang van de verdachte en het Openbaar Ministerie noch enig ander rechtens te beschermen belang volgens het hof was gediend met een behandeling van de zaak ten gronde in hoger beroep, gaf het hof toepassing aan het bepaalde in art. 416, tweede en derde lid, Sv en verklaarde het zowel de verdachte als het Openbaar Ministerie niet-ontvankelijk in het hoger beroep.

De onderhavige vordering heeft betrekking op een van de vier uitspraken van de rechtbank Limburg van 9 december 2021 waarin sprake was van procesafspraken. De andere uitspraken betreffen een samenhangende zaak en twee zaken die zien op grootschalige diefstal en/of heling van exclusieve personenauto’s, oldtimers en kleine bedrijfsvoertuigen in 2011 en 2012 met als pleeggebied Nederland en de aan de politieregio’s van Limburg grenzende gebieden in België en Duitsland.¹⁸

De zaken hebben met elkaar gemeen dat het ging om oude feiten en dat het strafproces na jaren nog steeds niet was voltooid, ofwel omdat er nog onderzoek moest plaatsvinden ofwel omdat de zaak stil had gelegen. In alle zaken heeft de rechtbank het afdoeningsvoorstel gevolgd en daar uitgebreide overwegingen aan gewijd, die in essenti vergelijkbaar zijn met die in de onderhavige zaak.

De rechtbank Rotterdam heeft in haar uitspraak van 24 december 2021, ECLI:NL:RBROT:2021:12699, nadrukkelijk voortgeborduurd op de reeds ontstane praktijk en zelf op de regiezitting het initiatief genomen om tot procesafspraken te komen tussen partijen. Zij heeft daarbij ook de processen-verbaal van de zittingen gepubliceerd, kennelijk met het doel zo veel mogelijk transparantie te geven over de gang van zaken.¹⁹ De tussen het Openbaar Ministerie en de verdediging gemaakte afspraken zijn tijdens de inhoudelijke behandeling besproken. Daarbij was, aldus de rechtbank in haar vonnis, een belangrijk element of de verdachte begreep wat de gemaakte afspraken inhielden en welke gevolgen deze voor hem en zijn strafzaak konden hebben. Daarover is op de zitting met de verdachte gesproken en zijn hem vragen gesteld. Centraal bij het onderzoek op de zitting stond volgens de rechtbank bovenal de beantwoording van de vragen van art. 348 Sv en met name van art. 350 Sv, meer in het bijzonder de vragen naar het bewijs en de straf. Bij de bepaling van de straf en de motivering daarvan besteedde de rechtbank veel aandacht aan de procesafspraken waarbij de totstandkoming, de inhoud, de gevolgde procedure en doorwerking van de procesafspraken door de rechtbank werden besproken. De rechtbank achtte de ten laste gelegde feiten bewezen op basis van de in het vonnis uitgewerkte bewijsmiddelen en nam ook enkele bewijsoverwegingen op in het vonnis. Anders dan bij de rechtbank Limburg, kwamen de procesafspraken pas expliciet aan bod in de strafmotivering.

Bij de beoordeling van de procesafspraken geeft de rechtbank onder meer de vragen weer die zij aan de verdachte heeft gesteld om te toetsen of de verdachte er weloverwogen en vrijwillig voor heeft gekozen het advies van zijn advocaat te volgen om in te stemmen met de procesafspraken en zich bewust is geweest van de inhoud, de procedure en de mogelijke gevolgen daarvan. Daarnaast is door de rechtbank getoetst of de procesafspraken fair zijn, waarbij is bekeken of de straf niet te hoog is en de mogelijke gevolgen van het afzien van de onderzoekswensen en het instellen van hoger beroep werden beoordeeld. De rechtbank geeft aan dat zij in het kader van de overall fairness van de procedure heeft gewaakt over de interne en externe openbaarheid. Verder gaat de rechtbank in op de eigen verantwoordelijkheid die de officier van justitie draagt voor de procesafspraken en de grote mate van vrijheid die de officier van justitie daarbij heeft in het licht van het opportuniteitsbeginsel. Volgens de rechtbank rust op haar de taak om te toetsen of de straf die zij uiteindelijk oplegt niet te laag is “een en ander afgezet tegen de vastgestelde feiten en omstandigheden, de na te streven doelen van straf, het algemeen belang en andere soortgelijke gevallen”. De rechtbank overweegt dat de door de procespartijen voorgestelde straf valt binnen een bandbreedte van een derde onder de straf die in deze zaak eigenlijk zou kunnen/moeten worden opgelegd, hetgeen ook in internationaal verband wordt gezien als een reële bandbreedte. Ten slotte geeft de rechtbank aan waarom in haar ogen de “strafkorting”, die hier aan de orde is, in het algemeen belang te rechtvaardigen is. Daarbij geeft zij onder meer aan dat de matiging relatief is omdat strafmatiging ook aan de orde zou zijn als de zaak pas over jaren zou zijn uitgeprocedeerd en wijst zij op het feit dat de verdachte heeft meegewerkt aan een procedure die leidt tot tijdswinst die in het algemeen belang wordt ingezet om andere zaken te behandelen en zo de strafrechtspleging te dienen.

De gang van zaken in de Rotterdamse zaak verschilt in diverse opzichten van de eerder besproken zaken. In de eerste plaats heeft de rechtbank in deze zaak zelf het voortouw genomen om te bevorderen dat partijen afspraken met elkaar zouden maken. In de tweede plaats ging het hier niet om oude feiten; het betrof ten laste gelegde feiten uit 2020 en 2021. In zoverre hebben de procesafspraken in deze zaak een meer anticiperend karakter, waarbij ervan wordt uitgegaan dat de zaak lang zal gaan duren indien geen procesafspraken worden gemaakt. Het Rotterdamse vonnis onderscheidt zich ten slotte door de uitvoerige motivering, waarbij ook de inhoud van de bewijsmiddelen in het vonnis is opgenomen.

In vijf vonnissen van de rechtbank Midden-Nederland van 20 april 2022²⁰ stonden ook procesafspraken centraal. Deze afspraken bevatten onder meer de gezamenlijke zienswijzen van de officier van justitie en de verdediging over de beoordeling van de ten laste gelegde feiten en de op te leggen straf. De feiten in de zaken vertoonden verschillen, maar de afdoeningsvoorstellen waren in essentie vergelijkbaar en hielden onder meer in dat het indienen van onderzoekswensen en het instellen van hoger beroep achterwege zouden blijven wanneer de rechtbank zou meegaan met de procesafspraken.

De rechtbank overweegt in de vonnissen dat de afspraken tijdens de inhoudelijke behandeling de nodige aandacht hebben gekregen. Daarbij was een belangrijk element of de verdachten begrepen wat de gemaakte afspraken inhielden en welke gevolgen deze voor hen en hun strafzaak konden hebben. Daarover is op de zitting van 14 maart 2022 met verdachten gesproken. De verdachten hebben, aldus de rechtbank, bevestigd dat zij weloverwogen, voldoende geïnformeerd en vrijwillig ervoor hebben gekozen in te stemmen met de procesafspraken, en zich bewust zijn geweest van de inhoud, de procedure en de (mogelijke) gevolgen daarvan. Centraal bij het onderzoek op de zitting stond volgens de rechtbank bovenal de beantwoording van de vragen van art. 348 Sv en met name van art. 350 Sv, meer in het bijzonder de vragen naar het bewijs en de straf. De rechtbank lijkt daarmee het model zoals dat door de rechtbank Rotterdam is geïntroduceerd te volgen.

In een van de zaken²¹ had de verdachte bekend en volstond de rechtbank met het opsommen van de bewijsmiddelen. In het vonnis zijn ook enkele bewijsoverwegingen opgenomen en komt de rechtbank op (niet essentiële) onderdelen tot vrijspraken, in afwijking van het afdoeningsvoorstel. Ook in de andere vonnissen is een eigen onderzoek door de rechter naar het bewijs zichtbaar en spreekt de rechtbank op onderdelen vrij. Hoewel procesafspraken tot stand zijn gekomen, is zichtbaar dat de officier van justitie en de verdediging in een aantal van de zaken op kleine onderdelen niet altijd gelijkluidende standpunten innemen. De kern van het verwijt en de gezamenlijk voorgestelde strafmaat blijven echter wel overeind. De rechtbank volgt, na eigen onderzoek, in essentie de procesafspraken.

Ook bij de zogenoemde innovatiekamer van het hof Den Haag zijn procesafspraken aan de orde, zo volgt uit een zestal arresten in samenhangende grote drugszaken.²² In deze zaken is een ‘versnelde procedure’ gevolgd, die is “opengesteld voor strafzaken die al (veel) te lang op de plank hebben gelegen”. Het gaat daarbij om procedures die deels schriftelijk zijn gevoerd en waarbij zittingen in de avonduren zijn gehouden. Binnen deze versnelde procedure is volgens het hof het maken van procesafspraken over onderzoekswensen en/of de omvang van het geding mogelijk.

In vijf van de zes zaken heeft het hof het vonnis van de rechtbank bevestigd, behalve wat de opgelegde straf en de motivering daarvan betreft. In de zesde zaak heeft het hof het vonnis van de rechtbank ook grotendeels bevestigd, behalve wat betreft de beslissing ten aanzien van de strafbaarheid van een van de bewezen verklaarde feiten (het witwassen²³) en de opgelegde straf en strafmotivering.

In de strafmotivering gaat het hof eerst in op de “versnelde procedure” en de rol van procesafspraken. Indien er in de versnelde procedure procesafspraken zijn gemaakt, toetst het hof op een regiezitting of afspraken daarover transparant zijn en worden onderschreven door de – van rechtsbijstand voorziene – verdachte. De toetsing vindt plaats zonder op voorhand met die afspraken in te stemmen. Van zogenoemde vonnisafspraken kan volgens het hof geen sprake zijn. Een requisitoir behelst volgens het hof slechts een (zwaarwegend) advies voor strafoplegging. Bij afwijking van dit advies acht het hof zich niet gehouden de zaak ter afdoening te verwijzen naar een ‘reguliere’ kamer, dan wel te heropenen. Een (voorwaardelijk) verzoek daartoe leent zich mogelijk wel voor inwilliging als het hof zich niet kan verenigen met gemaakte procesafspraken of als het hof tot een volstrekt ander inzicht komt over de bewezenverklaring dan partijen.

Het hof overweegt verder dat het wenselijk zou zijn dat het Openbaar Ministerie in zaken die via de versnelde procedure worden afgedaan in gemotiveerde strafvoorstellen bepaalde marges voorstelt waarbinnen de straftoemeting zou kunnen plaatsvinden. Dat geeft de verdediging de gelegenheid zich bij pleidooi (en eventueel bij dupliek) tot de argumentatie van het Openbaar Ministerie te verhouden. Zo behoudt de procedure wat de straftoemeting betreft een contradictoir karakter. Het hof zal op het uitdrukkelijk onderbouwd “advies” van het Openbaar Ministerie gemotiveerd moeten beslissen en het ligt in de rede dat die motiveringsplicht nog eens extra gewicht moet krijgen als de voorgestelde marges niet in acht worden genomen, aldus het hof.

Vervolgens gaat het hof in op de nadelen van een lang tijdsverloop bij de berechting van strafzaken. Het hof acht het tijdsverloop een belangrijke factor bij de straftoemetingsbeslissing. Het hof beoordeelt per zaak of er daadwerkelijk grond is om te komen tot strafvermindering; de enkele bereidheid van de verdachte om mee te werken aan een versnelde berechting is hiertoe ontoereikend. De rechter houdt volgens het hof ten aanzien van alle vragen van de artikelen 348 en 350 Sv – en dus ook ten aanzien van de op te leggen straf of maatregel – zijn eigen verantwoordelijkheid.

Het hof verdisconteert de zeer forse overschrijding van de redelijke termijn en houdt in het voordeel van de verdachten rekening met het feit dat zij hebben ingestemd met afdoening via de versnelde procedure omdat zij daarmee enig procesrisico hebben genomen en constructief hebben meegewerkt aan het voorkomen van een nog langere duur van de procedure in hoger beroep en legt in de meeste zaken zelfs lagere straffen op dan de straffen die overeenkomstig de procesafspraken waren gevorderd.

Ook in het arrest van het hof Den Haag van 17 maart 2022, ECLI:NL:GHDHA:2022:410, volgde de innovatiekamer de gemaakte procesafspraken in het kader van de zogenoemde ‘versnelde procedure’. Het arrest is vooral interessant omdat het hof nadrukkelijk ingaat op de vraag welke gevolgen het zou moeten hebben indien de procesafspraken niet één op één (maar bijvoorbeeld wel gedeeltelijk) zouden worden gevolgd. Zowel de verdediging als het Openbaar Ministerie had zich op het standpunt gesteld dat het onderzoek heropend zou moeten worden indien het hof in een bepaalde mate afweek van de voorstellen. Het hof is van oordeel dat het onderzoek niet heropend hoeft te worden zolang geen sprake is van een zodanige afwijking van de procesafspraken dat het “verbazingscriterium” aan de orde is. De in de desbetreffende zaak licht afwijkende bewezenverklaring en kwalificatie waren volgens het hof niet zodanig dat heropening van de zaak reeds om die reden zou zijn geboden.

Ten aanzien van de gemaakte procesafspraken overweegt het hof onder meer dat de afspraak dat geen cassatie zal worden ingesteld niet bindend kan worden geacht omdat de verdachte niet van zijn recht van het instellen van cassatie kan worden afgehouden.

Het hof wijdt in het arrest zelfstandig overwegingen aan het bewijs, maar heeft het arrest (vooralsnog) niet aangevuld met de bewijsmiddelen. Wat de straf betreft, overweegt het hof dat het de voorgestelde straf “marginaal [zal] toetsen aan min of meer geobjectiveerde criteria (de duur van de schending van de redelijke termijn, alsmede de LOVS-oriëntatiepunten en de procesopstelling van de verdachte, mede gerelateerd aan zijn justitiële documentatie) en binnen het kader van die min of meer geobjectiveerde criteria [zal] komen tot een passende en geboden strafoplegging”. Hoewel het hof niet uitsluit dat in het concrete geval strafvermindering kan plaatsvinden wegens het door de verdachte instemmen met de ‘versnelde procedure’, ziet het hof daar hier geen aanleiding voor omdat door de procesdeelnemers niet is aangegeven of en in hoeverre sprake zou moeten zijn van strafvermindering op deze grond. Het hof komt wel tot strafvermindering vanwege de schending van de redelijke termijn en legt straf op overeenkomstig de vordering van de advocaat-generaal.

Ten slotte wijs ik in dit verband op twee ongepubliceerde arresten van het hof Arnhem-Leeuwarden van 23 februari 2022, waarin het hof in zowel de hoofzaak als in de ontnemingszaak een afdoeningsvoorstel heeft gevolgd.²⁴

Het ging hier om een zaak van lange adem, waarin de bewezen verklaarde feiten dateerden uit 2005 en 2008. Het hof bevestigde in de hoofdzaak het vonnis van de rechtbank, met uitzondering van de strafoplegging. Het legde conform het afdoeningsvoorstel een straf op van gelijke duur als het voorarrest. In de ontnemingszaak bevestigde het hof het vonnis van de rechtbank, in zoverre dat het geschatte wederrechtelijk verkregen voordeel gelijk bleef (220.747,55 euro). Het hof stelde de betalingsverplichting echter op nihil aangezien de verdachte inmiddels afstand had gedaan van de in beslag genomen goederen die (destijds) een waarde representeerden van 188.629,34 euro.

Het hof overweegt over de afspraken in zowel de hoofdzaak als de ontnemingszaak dat het in het kader van het voortbouwend appel mogelijk is dat partijen afspraken maken over de afdoening. Het is aan het hof om te beoordelen of die overeengekomen afdoening in het voorliggende geval passend is. Het hof heeft zich ervan vergewist dat partijen over en weer aan elkaar voldoende en duidelijke informatie hebben verstrekt ten aanzien van hetgeen werd beoogd. Partijen hebben voldoende tijd gehad weloverwogen tot een ondubbelzinnige beslissing te komen en hebben zonder dwang deelgenomen aan de daartoe strekkende onderhandeling. Ook hebben partijen zich rekenschap gegeven van de inhoud, de strekking en de consequenties van hun voorstel. In dat licht hecht het hof waarde aan het feit dat de verdachte zich door een raadsman heeft laten bijstaan. Verder is in deze zaak geen sprake van benadeelde partijen of slachtoffers die belang hebben bij de wijze van afdoening.

Afzonderlijke aandacht behoeft de afdoening van ontnemingszaken waarin procesafspraken zijn gemaakt. Ik wees al op uitspraken van de rechtbank Noord-Nederland van 12 mei 2022, ECLI:NL:RBNNE:1510, 1511 en 1514 en van het hof Arnhem-Leeuwarden van 23 februari 2022. Daarnaast valt te wijzen op een arrest van het hof Amsterdam van 8 april 2021, ECLI:NL:GHAMS:2021:1933 en een arrest van het hof ’s-Hertogenbosch van 27 januari 2022, ECLI:NL:GHSHE:2022:518. In beide zaken was een ontnemingsschikking op de voet van art. 511c Sv door het aanbrengen van de vordering en de beslissing daarop door de rechtbank een gepasseerd station. Toch zijn het Openbaar Ministerie en de verdediging in deze zaken tot afspraken gekomen over de hoogte van het wederrechtelijk verkregen voordeel en de betalingsverplichting.

Het hof Amsterdam volgt het afdoeningsvoorstel nadat het zich ervan heeft vergewist dat partijen over en weer aan elkaar voldoende en duidelijke informatie hebben verstrekt, dat zij voldoende tijd hebben gehad weloverwogen tot een ondubbelzinnige beslissing te komen, zonder dwang hebben deelgenomen aan de onderhandeling en zich rekenschap hebben gegeven van de inhoud, de strekking en de consequenties van hun voorstel.

Het hof ’s-Hertogenbosch oordeelt in vergelijkbare zin. In de desbetreffende zaak kwam het initiatief voor de procesafspraken niet van het Openbaar Ministerie, maar van de verdediging.

Projecten

Ten slotte wijs ik op twee projecten die relevant zijn voor de gedachtevorming over procesafspraken. Het gaat om het project ‘vonnisvoorstel en versnelde berechting’ bij de rechtbank Oost-Brabant en het project ‘Uitvoeringsplan lokale innovatiekamers strafrecht tweede lijn’ van de vier gerechtshoven in ons land.

Het project ‘vonnisvoorstel en versnelde berechting’ is ontwikkeld in het kader van het experimenteer-, leer- en innovatieprogramma Koers en Kansen. Dit programma heeft als doel een visie voor de sanctie-uitvoering in brede zin te ontwikkelen, waarbij de doelen van vergelding en resocialisatie centraal staan.²⁵ Het project bij de rechtbank Oost-Brabant, bekend onder de noemer ‘wijkrechtbank’²⁶, heeft tot doel om op maatschappelijk relevante wijze te interveniëren bij verdachten met “multi-problematiek”.²⁷ Het gaat hierbij om politierechterzaken met als voorwaarde dat de verdachte bekent of de feiten zo duidelijk zijn, dat de advocaat zich kan refereren aan het bewijs. In gezamenlijk overleg tussen de verdachte, de advocaat, het Openbaar Ministerie en de reclassering wordt voorafgaand aan de terechtzitting tot een door ieder gedragen voorstel tot afdoening van de zaak gekomen dat aan de rechter wordt voorgelegd. Voor het (eventuele) slachtoffer is Slachtofferhulp Nederland betrokken. De in het voorstel gekozen afdoeningsmodaliteit betreft meestal een voorwaardelijk strafdeel met een op de situatie van verdachte toegesneden pakket aan bijzondere voorwaarden teneinde recidive zoveel als mogelijk te beperken. De verdachte heeft mee kunnen denken over die voorwaarden en heeft zich daaraan gecommitteerd. Het project is (ook) bedoeld als alternatief voor voorwaardelijk sepots waarbij minder mogelijkheden zijn en die vaak meer tijd kosten. Door rechterlijke tussenkomst wordt ook getracht de legitimiteit van de afdoening te vergroten.²⁸

Uit het overzicht van de feitenrechtspraak blijkt dat in Nederland in korte tijd een praktijk is ontstaan waarbij procesafspraken tussen het Openbaar Ministerie en de verdediging tot stand komen. In alle gevallen heeft het gebruik van procesafspraken ten minste mede tot doel om bij te dragen aan een efficiëntere en effectievere strafrechtspleging.

De praktijk wordt gekenmerkt door een grote mate van verscheidenheid. De reacties van de rechter op procesafspraken verschillen. Niet alle (aanzetten tot) procesafspraken zijn gevolgd. Het ontbreken van een specifieke wettelijke grondslag heeft daarbij in een enkel geval een rol gespeeld. Ook komt het voor dat de rechtbank van oordeel is dat de tussen het Openbaar Ministerie en de verdediging tot stand gekomen afspraak gelet op de omstandigheden van het geval onvoldoende toetsbaar is dan wel geen recht doet aan de aard en ernst van de zaak. In andere gevallen volgen rechtbanken of hoven de afdoeningsvoorstellen wel. De intensiteit van de toetsing is niet in alle gevallen gelijk.

De einduitspraken verschillen. In het oog springt het verschil tussen het niet-ontvankelijk verklaren van de officier van justitie in de vervolging wegens het tot stand komen van een – tardieve – ‘transactie’ aan de ene kant en het volgen van een afdoeningsvoorstel door strafoplegging aan de andere kant. Een bijzondere categorie betreft procesafspraken in hoger beroep. Daar blijken het voortbouwend appel en de daarop geënte tweede en derde lid van art. 416 Sv de sleutel voor niet-ontvankelijkheid in het hoger beroep ingeval het Openbaar Ministerie en de verdediging alsnog tot overeenstemming komen.

Procesafspraken kunnen ook specifiek betrekking hebben op ontneming van het wederrechtelijk voordeel. Door de afzonderlijke ontnemingsprocedure moeten deze worden onderscheiden van de hiervoor beschreven procesafspraken die zijn toegesneden op de strafzaak. Procesafspraken ten aanzien van de ontneming moeten verder worden onderscheiden van schikkingen als bedoeld in art. 511c Sv, waarvoor de wetgever wel een voorziening heeft getroffen en die (vooralsnog) zonder rechterlijke tussenkomst tot stand kunnen komen.

Daarnaast verschilt de rolverdeling tussen de procesdeelnemers. Hoewel aanvankelijk het initiatief tot procesafspraken steeds vanuit het Openbaar Ministerie kwam, is niet uitgesloten dat het initiatief ook van de verdediging komt. Daarnaast illustreren de besproken uitspraken van de rechtbank Rotterdam en de rechtbank Zeeland-West-Brabant dat ook de rechter in het concrete geval soms zelf het initiatief neemt om tot procesafspraken tussen procesdeelnemers te komen. De rol van het slachtoffer/de benadeelde partij is niet in alle gevallen duidelijk. Bij procesafspraken die ook betrekking hebben op de vordering benadeelde partij en die door de rechter zijn gevolgd, is de benadeelde partij wel telkens betrokken geweest.

In veel gevallen gaat het bij procesafspraken om oude zaken die al lang op de plank liggen, maar dat is niet altijd het geval. De soorten zaken verschillen ook ten aanzien van de ten laste gelegde feiten. Ook in dit opzicht vertoont de praktijk een grote mate van variëteit.