Parket bij de Hoge Raad, 08-04-2005, AS5010, R04/005HR

Conclusie inzake:

tegen

Het gaat in deze zaak om de enquête bij Laurus N.V. Het onderzoek heeft betrekking op twee aspecten. In de eerste plaats de zgn. ombouwoperatie waarin een groot aantal winkelformules werden omgebouwd in de Konmar-formule. Deze operatie is mislukt en teruggedraaid. Ten tweede is onderzoek verricht naar de transactie waardoor Laurus onderdeel is geworden van het Franse Casino concern. Over de ombouwoperatie heeft de Ondernemingskamer verstaan dat van wanbeleid is gebleken en overwogen dat zowel de hoofddirectie als de raad van commissarissen daarvoor medeverantwoordelijk is. Zij heeft een nader onderzoek gelast naar de Casino-transactie. Een bijzonderheid in deze zaak is dat degene die verzocht heeft wanbeleid vast te stellen (dat is oud-commissaris [betrokkene 1] via zijn vennootschappen UB Holding B.V. en Lijmar B.V.) zijn wanbeleidverzoek inzake de ombouwoperatie nauwelijks heeft uitgewerkt, maar zich vooral tegen de transactie van Laurus met Casino richt.

1. Feiten(1)

1.1 Laurus N.V. (hierna Laurus te noemen) is een vennootschap met volledig structuurregime, die hoofdzakelijk haar bedrijf maakt van de detailhandel in levensmiddelen (exploitatie van supermarkten). De aandelen in Laurus waren voor het overgrote deel geplaatst bij Stichting Administratiekantoor van gewone aandelen Laurus (hierna Stichting AK te noemen). Stichting AK had daartegenover - aan de Midkap van Euronext N.V. te Amsterdam genoteerde - certificaten van aandelen uitgegeven. De beurskoers van die certificaten bedroeg ultimo 1998, 1999, en 2000 respectievelijk € 21,51, € 17,90 en € 10,10 en is ook daarna blijven dalen.

1.2 Laurus is in 1998 tot stand gekomen als resultaat van een fusie tussen De Boer Unigro N.V. (hierna De Boer Unigro te noemen) en Vendex Food Groep B.V. (hierna Vendex te noemen). De Boer Unigro was in 1997 ontstaan uit een fusie tussen De Boer Winkelbedrijven N.V. en Unigro N.V.

1.3 Het bestuur van Laurus bestond aanvankelijk uit [betrokkene 2] als CEO en [betrokkene 3] als CFO. Onder dit bestuur (sinds 20 november 2000 aangeduid als hoofddirectie) functioneerde een groepsdirectie van niet statutaire directeuren.

1.4 De raad van commissarissen van Laurus werd gevormd door [verzoeker 6], [betrokkene 1], [verzoeker 4], [verzoeker 8], [verzoeker 2], [verzoeker 3], [verzoeker 5] en [verzoeker 7]. Van dezen waren [betrokkene 1], [verzoeker 4] en [verzoeker 8] oud-commissaris van De Boer Unigro en [verzoeker 3] en [verzoeker 5] oud-commissaris van Vendex. [Betrokkene 1] hield voorts, al of niet middellijk, circa een derde deel van de certificaten van het geplaatste aandelenkapitaal. Tevens was hij eigenaar en verhuurder van een groot aantal panden waarin supermarkten van Laurus werden gedreven.

1.5 Laurus was destijds actief in Nederland, België en Spanje. In de "eigen" supermarkten van Laurus werkten blijkens het jaarverslag 1998 ten tijde van de fusie circa 40.000 werknemers, van wie circa 10.000 buiten Nederland. Daarenboven werden nog supermarkten gedreven door franchisenemers.

1.6 Ter gelegenheid van de fusie is een informatiememorandum gepubliceerd waarin als doelstelling van Laurus is vermeld het in Nederland gericht ontwikkelen van een multi-formule strategie, te weten een gedifferentieerde portefeuille van landelijke supermarktformules. Als zodanig beschikte Laurus over de formules Super de Boer en Konmar voor de bovenkant van de markt, Edah voor het middensegment, en Basismarkt als discounter. Daarnaast exploiteerde Laurus een aantal kleinere buurtwinkels, vooral onder de naam Spar.

1.7 In de loop van 2000 heeft Laurus de levensmiddelendivisie van de Groenwoudt Groep overgenomen, met de formules Groenwoudt, Nieuwe Weme en Lekker&Laag. Daardoor nam het aantal supermarkten van Laurus in Nederland met 100 toe en steeg het Nederlandse marktaandeel tot bijna 30%. De betaalde prijs bedroeg € 309 miljoen, waarvan € 268 miljoen voor goodwill, en is geheel door middel van bankkrediet gefinancierd. De netto rentedragende schulden namen daardoor toe van € 187 miljoen ultimo 1999 tot € 555 miljoen ultimo 2000. Na aftrek van interest en van de reguliere afschrijving over de goodwill heeft de Groenwoudt-acquisitie zowel in 2000 als in 2001 een negatieve bijdrage aan het groepsresultaat van Laurus geleverd.

1.8 In Spanje, waar Laurus vooral opereerde via een supermarktketen onder de naam El Arbol, is tot en met 1999 een expansiepolitiek gevoerd. Daarna zijn geen nieuwe investeringen meer in Spanje verricht.

1.9 In februari 2000 heeft de raad van commissarissen het door een studiegroep ontwikkelde voorstel voor een "convergentieplan" goedgekeurd. Dit plan hield - kort gezegd - in dat de formules Super de Boer en Konmar op termijn vergaand zouden worden geïntegreerd, doch met behoud van formule. In een eerste fase zouden administratie, logistiek en ICT ("backoffice") in elkaar worden geschoven; in een vervolgfase zou het streven zijn gericht op synergie van de winkels zelf ("frontoffice"). In het plan werd een tijdsduur van drie tot vier jaar voor een verantwoorde implementatie voorzien. Het plan is nimmer in uitvoering genomen.

1.10 Met het oog op de opvolging van [betrokkene 2], die per 1 november 2000 met pensioen zou gaan, heeft de raad van commissarissen gezocht naar een kandidaat voor de functie van CEO. Via Egon Zehnder is contact gelegd met [betrokkene 4], op dat moment werkzaam bij Unilever N.V. als senior vice-president consumptie-ijs en diepvriesproducten. [Betrokkene 4] had geen retailervaring. Na gesprekken met alle commissarissen is hij per 1 mei 2000 tot statutair bestuurder benoemd. Omdat van het voorgenomen "inwerken" door [betrokkene 2] niet veel terechtkwam, is in overleg met de raad van commissarissen besloten dat [betrokkene 4] reeds per 1 juli als CEO op zou treden en [betrokkene 2] tot zijn pensionering als adviseur aan Laurus verbonden zou blijven.

1.11 [Betrokkene 4] had reeds voor zijn formele indiensttreding bij Laurus aan het Engelse marktresearchbureau Added Value opdracht gegeven een studie te maken naar de meest geschikte supermarktformule(s) voor de Nederlandse markt. Added Value begon met een "market review" waaruit naar voren kwam dat zowel een drie-formulestrategie als een één-formulestrategie als "viable option" moest worden beschouwd.

1.12 Vooruitlopend op de vervolgrapportage van Added Value, heeft [betrokkene 4] met medewerking van onder anderen [betrokkene 3] en het lid van de groepsdirectie [betrokkene 5] een "masterplan" geschreven uitgaande van integratie van de formules Super de Boer, Konmar, Edah, Groenwoudt, Nieuwe Weme en Lekker&Laag tot één, mogelijk twee formule(s). Basismarkt en Spar zouden buiten deze opzet blijven. De met het masterplan verbonden investeringen en reorganisatiekosten zouden worden gefinancierd enerzijds uit voorziene winstgroei, anderzijds uit de verkoop van zogenoemde non-core activiteiten, in de eerste plaats Basismarkt en Spar.

1.13 Het masterplan en het eerste deel van de rapportage van Added Value zijn besproken in de vergadering van de raad van commissarissen van 29 augustus 2000. Ook zijn toen de, zeer teleurstellende, halfjaarcijfers besproken. In Nederland was sprake van sterk gedaalde nettowinst, in Spanje en België van verlies.

1.14 In verband met slechte resultaten en verschil van inzicht is [betrokkene 3] per 31 augustus 2000 op non-actief gesteld. Als interim-CFO trad aan het lid van de groepsdirectie [betrokkene 6]. [Betrokkene 4] heeft [betrokkene 7], de groepsdirecteur die Spanje in zijn portefeuille had, in augustus 2000 van zijn functie ontheven.

1.15 Het masterplan is uitgewerkt in het "Businessplan Groenland" (hierna het businessplan te noemen). De essentie daarvan was de keuze voor een één-formule-strategie. Deze structurele ingreep werd nodig geacht om zowel op de korte als de lange termijn tot "significante nettowinstgroei" te komen.

1.17 Het businessplan voorzag erin dat de eerste 135 supermarkten zouden worden omgevormd in de periode van 15 mei 2001 tot september 2001 en vervolgens de definitieve beslissing "stoppen of doorgaan" zou worden genomen waarna - bij een positieve beslissing - het nieuwe Konmar-concept met veel publiciteit zou worden gelanceerd. In 2001 zouden in totaal 300 winkels worden omgevormd. De ombouw van alle 800 daarvoor aangewezen winkels zou in september 2003 zijn voltooid.

1.18 Wat de financiering betreft hield het businessplan - kort gezegd - in dat over de periode 2001-2004 circa NLG 1,2 miljard extra investeringen zouden plaatsvinden en met reorganisatiekosten een bedrag van NLG 475 miljoen gemoeid zou zijn. Aan normale investeringen werd NLG 700 miljoen voorzien voor Nederland en België en NLG 300 miljoen voor Spanje. De bestaande kredietruimte beliep ultimo 2000 NLG 1.986 miljoen, waarvan NLG 1.500 miljoen nodig was voor de bestaande financieringsbehoefte. Behalve uit de ongetrokken kredietruimte van circa NLG 500 miljoen zouden de nieuwe investeringen worden gefinancierd uit verkoop van non-core activiteiten (NLG 465 miljoen), een hogere verwachte cash-flow (NLG 1.244 miljoen) en reductie van de voorraden (NLG 140 miljoen). Omdat de grote uitgaven zich vooral in het begin zouden voordoen (de maximale kredietbehoefte werd op NLG 2,2 miljard berekend), werd tot uitgangspunt genomen de non-core activiteiten zo snel mogelijk te verkopen en een extra kredietfaciliteit van NLG 300 miljoen aan te trekken. Voor de omgevormde winkels werd uitgegaan van 25% omzetstijging in de eerste twee jaar na de omvorming. De cash flow zou meer dan verdubbelen in de periode 2000-2004. In een "worst case scenario" zou Laurus, ondanks tegenvallers bij de desinvesteringen en de winkelomzet, eind 2001 nog - net - niet onder de met de banken afgesproken ratios komen. Volgens dit scenario zou de totale rentedragende schuld ultimo 2000 NLG 1.126 miljoen bedragen.

1.19 Van de franchisenemers van Edah- en Super De Boer-winkels (respectievelijk 92 en 280) werd verwacht dat zij de kosten van fysieke ombouw van hun winkel zelf zouden dragen.

1.20 Het businessplan ging uit van een bedrijfsresultaat 2000 van NLG 320 miljoen en voorzag voor 2001 een bedrijfsresultaat van NLG 382 miljoen, met een nettowinst vóór afschrijving van goodwill van NLG 213 miljoen.

1.21 Het businessplan is op 25 oktober 2000 door de hoofddirectie - inmiddels bestaande uit [betrokkene 4], [betrokkene 6] en [betrokkene 5] - aan de raad van commissarissen gepresenteerd. De raad van commissarissen heeft het plan goedgekeurd en daarbij de directie gevraagd speciale aandacht te hebben voor - onder meer - het motiveren en gemotiveerd houden van het management en de overige medewerkers, het behoud van omzet en winst tijdens de overgangsfase, de financiering en de "backoffice".

1.22 De uitvoering van het businessplan ("operatie-Groenland" genaamd) werd toevertrouwd aan [betrokkene 5]. Onder zijn leiding is een stuurgroep ingesteld om de operatie te begeleiden.

1.23 In december 2000 zijn in een hangar op Schiphol twee "mock-up" winkels ingericht, waar groepen consumenten zijn ontvangen. Zij konden artikelen in hun wagentjes leggen, maar deze artikelen werden niet feitelijk geleverd en afgerekend maar na het bezoek weer teruggelegd in de schappen.

1.24 Per eind 2000 heeft de groepscontroller, [betrokkene 8] ontslag genomen omdat hij geen verantwoordelijkheid wilde dragen voor de uitvoering van het business plan.

1.25 [Betrokkene 6], die aan [betrokkene 4] had laten weten geen vertrouwen te hebben in [betrokkene 5], is per 1 januari 2001 als CFO opgevolgd door [betrokkene 9] en heeft per 1 februari 2001 Laurus verlaten.

1.26 Op 12 januari 2001 heeft de centrale ondernemingsraad (COR) van Laurus positief geadviseerd over het businessplan, zij het met een aantal kritische kanttekeningen.

1.27 In een vergadering van de raad van commissarissen van 15 januari 2001 is ten aanzien van de verkoop van non-core activiteiten geconstateerd dat er een achterstand is op het schema, de opbrengsten ervan tegenvallen en er vooral weinig belangstelling is voor Basismarkt. Voorts heeft [betrokkene 4] in die vergadering meegedeeld dat de keuze voor het nieuwe hoofdkantoor was gevallen op Rotterdam. Er was een tienjarig huurcontract ter zake van het Van Nelle-gebouw in Rotterdam gesloten. Blijkens de notulen heeft [verzoeker 7] opgemerkt dat hij door de keuze voor Rotterdam was verrast en graag vooraf bij die keuze was betrokken.

1.28 De COR had over de verhuizing naar het nieuwe hoofdkantoor een negatief advies uitgebracht aangezien hij een uitstroom van "heel veel gekwalificeerde medewerkers" verwachtte. Zodra de nieuwe vestigingsplaats bekend werd, heeft een groot aantal van degenen die op het hoofdkantoor werkzaam zouden zijn, ontslag genomen.

1.29 In januari 2001 heeft de raad van commissarissen een audit commissie ingesteld, bestaande uit de commissarissen [verzoeker 7], [verzoeker 8] en [verzoeker 4]. Deze heeft vergaderd op 8 en 26 februari 2001. Daarna is de financiële begeleiding van de operatie-Groenland weer een zaak van de gehele raad van commissarissen geworden.

1.30 In de centrale adviesbrief 2000 van KPMG Accountants N.V. (hierna KPMG te noemen, gedagtekend 29 januari 2001 en gericht aan de hoofddirectie (met afschrift aan de audit commissie), is onder meer aandacht gevraagd voor punten die moesten worden verbeterd bij de implementatie van het businessplan. Met name is gewezen op het belang van goede managementinformatie, van toereikende interne controle rondom de goederenstroom en van betrouwbare geautomatiseerde systemen.

1.31 De centrale adviesbrief van KPMG is besproken in de vergadering van de audit commissie van 8 februari 2001. Blijkens de notulen is in die vergadering geconstateerd dat er bij Laurus vergeleken met andere grote ondernemingen teveel verrassingen zijn en de mate van voorspelbaarheid van de resultaten slecht is. Ook is geconstateerd dat fasering van de investeringen in de nieuwe Konmar-formule een belangrijk middel is om de cash- en schuldenpositie te sturen. Voorts heeft de hoofddirectie in de vergadering van 26 februari 2001 meegedeeld dat Laurus op basis van de voorlopige resultaten 2000 niet meer voldeed aan de voorwaarde van de banken dat de ratio netto rentedragende schuld-ebitda niet meer dan 2,5 mocht zijn. Hierover zou op korte termijn gesproken worden met de vijf grootste van de betrokken banken.

1.32 Blijkens een besluitenlijst van de hoofddirectie van 13 februari 2001 is een "agressieve late payment policy voor leveranciers" ingevoerd.

1.33 In de op 26 februari 2001 gehouden vergadering van de audit commissie is aan de orde geweest dat een mogelijke beperking van de kredietfaciliteiten een grote bedreiging betekent voor de realisatie van de operatie-Groenland.

1.34 Op 12 maart 2001 kon aan de banken worden meegedeeld dat blijkens de definitieve jaarcijfers 2000 toch aan de ratio werd voldaan. Daarna zijn onderhandelingen met ABN AMRO Bank N.V. (hierna ABN AMRO te noemen), ING N.V. (hierna ING te noemen) en Rabobank gevoerd die - naderhand - hebben geresulteerd in een gezamenlijk financieringsarrangement.

1.35 In haar accountantsverslag van 15 maart 2001 heeft KPMG zich - opnieuw - kritisch uitgelaten over de administratieve organisatie, de managementinformatie en de stand van zaken op ICT-gebied.

1.36 Het jaarverslag over het boekjaar 2000 is uitgebracht op 20 maart 2001. Daaruit bleek een bedrijfsresultaat van NLG 252 miljoen. De totale rentedragende schuld was ultimo 2000 NLG 1.223 miljoen. In België werd een gering positief bedrijfsresultaat gehaald. In Spanje was, bij gelijkblijvende omzet, het resultaat van € 28 miljoen winst (1999) omgeslagen in een verlies van € 10 miljoen (2000).

1.37 In de vergadering van de raad van commissarissen van 20 maart 2001 heeft [betrokkene 4] een - mede door [betrokkene 9] opgesteld - "Framework 2001" gepresenteerd waarin onder meer is vermeld dat succesvolle uitvoering van het business plan impliceert dat er voldoende financiële middelen moeten zijn en het scenario "op het extreem scherp van de snede" is. Uit de presentatie blijkt dat thans wordt uitgegaan van NLG 680 miljoen aan "cash out" voor "store investments" tegenover de NLG 566 miljoen die in het businessplan was voorzien. [Betrokkene 4] en [betrokkene 5] hebben meegedeeld dat de hoofddirectie zich een bedrijfsresultaat 2001 van NLG 360 miljoen ten doel stelt (waarvan Nederland NLG 340 miljoen). Over Spanje is gemeld dat in de eerste twee maanden van 2001 een verlies van circa NLG 27 miljoen was geleden.

1.38 Per 30 april 2001 is [betrokkene 9] afgetreden als CFO. Hij is als zodanig opgevolgd door [betrokkene 10].

1.39 In april 2001 is besloten het aantal in 2001 om te vormen winkels terug te brengen van 300 naar 200.

1.40 In een memo van 4 mei 2001 aan zijn medebestuursleden heeft [betrokkene 5] gemeld compleet overvallen te zijn door een inmiddels geconstateerde daling van de marge.

1.41 Op 6 mei 2001 heeft een grote bijeenkomst van Laurus-medewerkers in de Amsterdam Arena plaatsgevonden tijdens welke onder meer zogeheten peptalks zijn gehouden, artiesten zijn opgetreden en aan community singing is gedaan. Van de meeting zijn tv-opnamen gemaakt.

1.42 In de vergadering van de raad van commissarissen van 14 mei 2001 heeft [betrokkene 4] meegedeeld dat principeovereenstemming met een consortium van banken (ABN AMRO als lead manager en voor 40%, ING voor 40% en Rabobank voor 20%) was bereikt over een totaal gecommitteerd krediet van € 580 miljoen en dat nog met het consortium werd onderhandeld over een "waiver" per 1 juli 2001 van de voorwaarde inzake de ratio rentedragende schuld-ebitda waaraan inmiddels door Laurus niet meer werd voldaan. Met het consortium is de afspraak gemaakt dat "Spanje" niet later dan 1 april 2002 zou zijn verkocht. ABN AMRO zegde een achtergestelde lening van NLG 50 miljoen op. Laurus onderhandelde op dat moment met Banco Santander over een gecommitteerd krediet van NLG 200 miljoen. Een andere belangrijke financier van Laurus, Fortis Bank (Nederland) N.V. (hierna Fortis te noemen) heeft het ongetrokken gedeelte van haar kredietfaciliteit bevroren en enige tijd later de gehele faciliteit van NLG 250 miljoen ingetrokken.

1.43 In diezelfde vergadering heeft [betrokkene 4] meegedeeld dat over het eerste kwartaal 2001 een bedrijfsresultaat van NLG 41 miljoen was behaald (NLG 41 miljoen lager dan in 2000, NLG 62 miljoen lager dan het budget-2001 en NLG 64 miljoen lager dan was voorzien in het business plan). In de notulen van die vergadering is vermeld dat de resultatenontwikkeling niet zodanig was dat de hoofddirectie verwacht de afgegeven prognose voor heel 2001 niet te kunnen handhaven. In de notulen van die vergadering is de "snelle verkoop" van de Basismarkt-winkels genoemd als een van de kritische succesfactoren die de directie voor 2001 heeft geïdentificeerd. Concrete belangstelling was tot dan toe evenwel uitgebleven.

1.44 In de algemene vergadering van aandeelhouders van Laurus van 14 mei 2001 zijn [verzoeker 6], [verzoeker 5] en [verzoeker 2] tussentijds afgetreden als commissaris. [Verzoeker 7] is [verzoeker 6] opgevolgd als voorzitter van de raad van commissarissen. [Verzoeker 3] en [betrokkene 1] zijn herbenoemd. Het aantal personen in de raad van commissarissen is verminderd. Daarop had ook de COR aangedrongen.

1.45 De feitelijke heropening van de eerste nieuwe Konmar-winkels op 15 mei 2001 is met veel publiciteit gepaard gegaan. [Betrokkene 4] presenteerde die avond de nieuwe Konmar-formule in het tv-programma Barend en Van Dorp.

1.46 Al dadelijk na het openen van de omgevormde winkels is gebleken van onbeheersbare problemen op het terrein van bevoorrading en ICT (lege schappen en problemen bij het afrekenen wegens niet functionerende kassa-automatisering).

1.47 [Betrokkene 5] is beschuldigd van onregelmatigheden en belangenverstrengeling en heeft zich ziek gemeld.

1.48 In een presentatie van de hoofddirectie op 12 juni 2001 zijn vier oorzaken genoemd voor het fout gaan van de operatie-Groenland: onvoldoende leiderschap van de Groenland-directie, onvoldoende projectleiderschap van het programma-management, instemgedrag en het niet tot stand gebracht zijn van een team. De optie om onmiddellijk te stoppen en pas verder te gaan nadat de kwaliteit van de omgebouwde winkels op peil is en het ombouwproces beheersbaar is, wordt verworpen. De voorkeur gaat uit naar de optie om onverminderd door te gaan met de ombouw van de eerste 139 winkels en pas daarna te temporiseren.

1.49 Op 26 juni 2001 is de ledenvergadering van de vereniging van Super de Boer-franchisenemers akkoord gegaan met ombouw onder voorwaarde dat Laurus/Konmar eerst marktconform moet presteren, in het bijzonder wat betreft de logistieke prestatie. Uiteindelijk zijn twee op franchisebasis gedreven Super de Boer-winkels omgevormd tot nieuwe Konmars, doch niet dan nadat zij aan Laurus waren verkocht. Van de door franchisenemers gedreven Edah-winkels zijn er uiteindelijk drie omgevormd. Toen ook die winkels grote tekortkomingen bleken te vertonen, hebben de Edah-franchisenemers verder geweigerd aan de operatie-Groenland hun medewerking te verlenen.

1.50 Blijkens de notulen van de vergadering van de raad van commissarissen van 27 juni 2001 is ervoor gekozen de in 1.48 vermelde optie te temporiseren. Daarbij werd tevens een verschuiving beoogd van eigen filialen naar zelfstandige ondernemers. De raad van commissarissen heeft zijn vertrouwen in de hoofddirectie uitgesproken.

1.51 Eveneens in de vergadering van 27 juni 2001 heeft [betrokkene 4] meegedeeld dat het bedrijfsresultaat tot en met periode 5 van 2001 is uitgekomen op NLG 43 miljoen ofwel NLG 88 miljoen beneden het gebudgetteerde cijfer. [Betrokkene 10] heeft meegedeeld dat daarnaast circa NLG 90 miljoen aan negatieve correctieposten is geïdentificeerd. [Betrokkene 10] heeft aangekondigd dat de investeringen in de nieuwe Konmar-formule zullen worden teruggebracht van NLG 1,9 miljard tot NLG 1,3 miljard. Deze bijstelling vond mede op instigatie van [verzoeker 7] plaats.

1.52 Op 1 juli 2001 is de gehele hoofddirectie, bestaande uit [betrokkene 4], [betrokkene 10] en [betrokkene 11], vertrokken voor een reis van een week naar Mexico City, Chicago en Hongkong. Toen [verzoeker 7] hoorde van deze reis, heeft hij de hoofddirectie opdracht gegeven onverwijld terug te keren.

1.53 De achteruitgang van de bedrijfsresultaten in 2000 zette zich voort in het eerste en tweede kwartaal van 2001. Ook in België - waar een gevoel van uitzichtloosheid bestond - en in Spanje was sprake van - zware - tegenvallers.

1.54 In juli 2001 heeft de raad van commissarissen aan Bain & Company (hierna B&C te noemen) de opdracht gegeven een "strategic review" uit te voeren. Kort daarop, ongeveer tezelfdertijd dat B&C met het onderzoek begon, zijn [betrokkene 4], [betrokkene 10] en [betrokkene 11] met vakantie gegaan.

1.55 Het door B&C uitgebrachte rapport is besproken in de vergadering van de raad van commissarissen van 20 augustus 2001. Volgens dit rapport was de strategische keus voor één formule in principe een juiste geweest en was het businessplan ambitieus maar haalbaar. Geconstateerd werd evenwel dat de voor welslagen cruciale uitgangspunten (waaronder NLG 400 miljoen desinvesteringen en scherp toezicht op de uitgaven) geen van alle gerealiseerd waren. B&C constateerde dat Groenland onhaalbaar was en achtte Laurus virtueel failliet.

1.56 Toen dit rapport in de vergadering van de raad van commissarissen van 20 augustus 2001 werd besproken had de hoofddirectie de uitvoering van operatie-Groenland al stopgezet.

1.57 Op 21 augustus 2001 zijn de besprekingen met een consortium van banken over een - vervangende, aan strikte voorwaarden gebonden - kredietfaciliteit van € 580 miljoen afgerond.

1.58 In zijn vergadering van 24 augustus 2001 heeft de raad van commissarissen uit zijn midden [verzoeker 8] aangewezen als gedelegeerd commissaris. Er was toen nog enig vertrouwen in [betrokkene 4]. Na enkele dagen kwam [verzoeker 8] tot de conclusie dat [betrokkene 4] "niet meer te coachen" was en geschorst moest worden. De raad van commissarissen heeft dit inderdaad gedaan en heeft de onafhankelijke management consultant [betrokkene 12] aangesteld als interim-CEO. [Betrokkene 12] heeft een herstelplan ontwikkeld.

1.59 In haar "Bevindingen inzake Halfjaarcijfers 2001", gedateerd 29 augustus 2001, heeft KPMG geconstateerd dat de periodieke informatie, forecasting, budgettering en rapportage niet structureel zijn verbeterd ten opzichte van 2000 en voortgangsrapportages met een analyse van de realisatie van de operatie-Groenland ontbreken.

1.60 [Betrokkene 12] heeft tegenover de onderzoekers de situatie die hij bij Laurus aantrof aangeduid als "complete chaos". Bij wijze van voorbeeld noemde hij onder meer dat geen wekelijkse sales rapportage, geen cash flow planning, geen cash flow rapportage, geen reguliere debiteurenrapportage en geen reguliere voorraadrapportage beschikbaar waren, dat voorraadplanning, ICT, logistiek en salarisadministratie chaotisch waren en de zogeheten derving uit de hand was gelopen.

1.61Op 7 oktober 2001 heeft Laurus een aanvullend financieringsarrangement getroffen met het bankenconsortium. Daarbij zijn een achtergestelde lening van € 150 miljoen en een standby krediet van € 100 miljoen ter beschikking gekomen voor de periode van 9 oktober 2001 tot 9 april 2002. Laurus heeft daarbij - onder meer - de inspanningsverplichting aanvaard om te zoeken naar een (overname)partner. Er liepen inmiddels onderhandelingen tussen Laurus en de Franse vennootschap Casino Guichard Perrachon S.A. (hierna Casino noemen), die een levensmiddelenonderneming in stand houdt.

1.62 In de loop van oktober 2001 is aan ABN AMRO formeel mandaat verstrekt om de onderneming in Spanje te verkopen en aan Deutsche Bank A.G. om "België" te verkopen.

1.63 Op 25 oktober 2001 heeft een buitengewone algemene vergadering van aandeelhouders van Laurus plaatsgevonden, waarin onder meer is gesproken over de falende Konmar-formule en over de gang van zaken in Spanje. In die vergadering heeft de voorzitter van de raad van commissarissen op een vraag van een aandeelhouder "of het herstelplan wellicht gericht is op de verkoop van Laurus, gedeeltelijk dan wel in haar geheel", geantwoord dat "men thans voornamelijk bezig is om Laurus weer winstgevend te maken en een goed functionerende organisatie te creëren. Verkoop van Laurus is nu niet aan de orde."

1.64 Blijkens het door de hoofddirectie opgestelde budget-2002, gedateerd 30 november 2001, werd voor 2002 een geconsolideerd bedrijfsresultaat van € 79 miljoen verwacht en een nettoresultaat van € 60 miljoen. Bij de opstelling van dit budget is ervan uitgegaan dat "Spanje" en "België" uiterlijk 30 juni 2002 verkocht zouden zijn. Het budget is besproken in de vergadering van de raad van commissarissen van 6 december 2001. Op aandringen van de raad van commissarissen is in het budget een post "contingency" opgenomen van € 17 miljoen negatief, zodat het voorziene netto resultaat werd teruggebracht tot € 43 miljoen.

1.65 Het bedrijfsresultaat over 2001, in oktober 2001 nog geschat op € 63 miljoen negatief, is uiteindelijk uitgekomen op € 136 miljoen negatief. Het nettoresultaat, geschat op € 62 miljoen negatief, bleek uiteindelijk € 442 miljoen negatief te belopen.

1.66 Vanaf november 2001 zijn - parallel aan de onderhandelingen met Casino -gesprekken gevoerd met de Amerikaanse investeringsbank Kohlberg Kravis Roberts & Co. Ltd (hierna KKR te noemen). In januari 2001 heeft KKR enige - niet bindende - voorstellen gedaan. Vervolgens is KKR in staat gesteld tot het uitvoeren van een due diligence onderzoek in Nederland en Spanje.

1.67 Ultimo 2001 bedroeg de beurskoers van - een certificaat van - het aandeel Laurus € 4,85.

1.68 In januari 2002 werd in de onderhandelingen tussen Laurus, Casino en de banken uitgegaan van een uitgiftekoers voor nieuwe aandelen van € 3. In een herzien concept Term Sheet van op of omstreeks 20 februari 2002 is het bod van Casino verlaagd tot € 1, waarbij Casino het risico in Spanje op € 260 miljoen heeft geschat. Casino baseerde zich hierbij op een door haarzelf opgesteld businessplan. [Betrokkene 7] - voormalig groepsdirecteur Spanje - is door [betrokkene 12] verzocht een onderzoek naar de situatie in Spanje in te stellen. Hij heeft een overlevingsplan voor Spanje, gedateerd 26 januari 2002, opgesteld. In dat plan komt hij tot de conclusie dat "Spanje" met een cash-injectie van € 67 miljoen op eigen kracht te redden zou zijn. Dit plan is door Laurus niet ingezet bij de onderhandelingen met Casino.

1.69 Bij brief van 20 februari 2002 hebben de banken nadere voorwaarden verbonden aan de verstrekte kredieten ten einde verdere trekkingen op de standby-faciliteit ten behoeve van Spaanse activiteiten mogelijk te maken. In de vergadering van de raad van commissarissen van 21 februari 2002 is daarmee ingestemd. [Betrokkene 12] heeft vervolgens deze voorwaarden namens Laurus schriftelijk aanvaard.

1.70 Bij brief van 5 maart 2002 heeft KKR - na een due diligence onderzoek in Nederland en Spanje te hebben verricht - laten weten alleen geïnteresseerd te zijn in Laurus "zonder Spanje".

1.71 Op 6 maart 2002 is een intentieverklaring tussen Laurus, Casino en het bankenconsortium getekend. In een persbericht van die dag heeft Laurus bekendgemaakt dat in 2001 zeer onbevredigende resultaten waren behaald, dat de herstructurering van "Spanje" duurder zou uitvallen en de opbrengsten van desinvesteringen lager waren dan oorspronkelijk voorzien, en er onderhandelingen werden gevoerd met "een geïnteresseerde partij" en met haar bankiers over een dringend noodzakelijke, aanmerkelijke, versterking van het vermogen op basis van een uitgifte van € 400 miljoen tegen waarschijnlijk een koers van € 1 per aandeel.

1.72 Op 7 maart 2002 is bekend gemaakt dat Laurus voornemens is, na goedkeuring door de aandeelhouders en positief advies van de COR, 200 miljoen nieuwe aandelen uit te geven aan Casino na storting van € 200 miljoen in contanten, 71.132.808 nieuwe aandelen uit te geven aan de banken die zullen worden volgestort door omzetting van € 71.132.808 van de op 7 oktober 2001 verleende achtergestelde converteerbare lening (met een optie van Casino op die aandelen tot 31 december 2008) en 128.867.192 aandelen met een voorkeursrecht aan te bieden aan bestaande aandeelhouders tegen storting in contanten van eveneens € 1 per aandeel.

1.73 Na het vertrek van [betrokkene 12] heeft [verzoeker 3] met ingang van 7 maart 2002 als gedelegeerd commissaris het bestuur van Laurus op zich genomen. Tot de hoofddirectie behoorden toen tevens [betrokkene 10], [betrokkene 13] en [betrokkene 14].

1.74 Bij brief van 18 maart 2002 heeft CVC Capital Partners een bod van € 1 uitgebracht op "Spanje" onder voorwaarde dat Laurus een kapitaalstorting van € 168 miljoen in El Arbol zou verrichten. Aan dit bod waren verdere - opschortende - voorwaarden verbonden.

1.75 Bij persbericht van 20 maart 2002 heeft Laurus de voorlopige jaarcijfers 2001 meegedeeld, uitkomende op een nettoverlies van € 442 miljoen. Daarbij is ook gemeld dat het eigen vermogen ultimo 2001 negatief € 176 miljoen bedraagt.

1.76 Per 21 maart 2002 is bij nadere overeenkomst de in 1.61 vermelde achtergestelde lening verhoogd van € 150 miljoen tot € 200 miljoen en de standby-faciliteit verlaagd van € 100 miljoen tot € 50 miljoen.

1.77 Op 9 april 2002 is namens het bankenconsortium een aantal "waivers" gegeven ter zake van het niet voldoen aan de voorwaarden van het financieringsarrangement. Daarmee werd bereikt dat de desbetreffende kredieten - nog - niet opeisbaar werden. Deze "waivers", aanvankelijk geldig tot 15 juni 2002, zijn naderhand verlengd tot 30 juni 2002.

1.78 Op 29 april 2002 hebben Laurus en Casino een gemeenschappelijk persbericht uitgebracht, waarin onder meer het volgende is meegedeeld:

"In lijn met het gemeenschappelijk persbericht (...) van 15 april jl. is het due diligence onderzoek door Casino en de banken (...) op 25 april 2002 afgerond. De uitkomsten van dit onderzoek hebben geleid tot nader overleg tussen Laurus, Casino en de Banken omdat de waarde van de onderneming, als gevolg van risico's geïdentificeerd tijdens de due diligence, waaronder lagere dan de eerder verwachte opbrengsten uit herstructureringen en hoger dan verwachte noodzakelijke investeringen voor onder meer verbetering van ICT-systemen, lager blijkt te zijn dan de oorspronkelijk bij de onderhandelingen over de intentieverklaring in aanmerking genomen waarde. Er is nu overeengekomen, dat deze lagere waarde van de onderneming gedeeltelijk zal worden verwerkt in een EUR 0,10 lagere emissiekoers, te weten EUR 0,90 per aandeel in plaats van de eerder afgesproken EUR 1,00 per aandeel. Het totale bedrag van de emissie blijft EUR 400 miljoen; het totaal aantal nieuw uit te geven aandelen Laurus bedraagt 444.444.444."

Casino zou tegenover haar storting in contanten van € 200 miljoen derhalve 222.222.222 nieuwe aandelen ontvangen.

1.79 In het voorjaar van 2002 was Laurus begonnen aan het opstellen van een "revised forecast" teneinde een nieuwe resultaatsverwachting op te stellen. Anders dan het budget-2002, dat uitsluitend volgens een "top down"-traject was opgesteld, berustte de "revised forecast" - mede - op een "bottom up"-methode. De opstelling van de "revised forecast", die ook een drie jarenprojectie 2003-2005 bevatte, is meermalen in vergaderingen van de hoofddirectie besproken en is uiteindelijk op 14 mei 2002 aan de raad van commissarissen gepresenteerd. Het geprojecteerde bedrijfsresultaat voor 2002 - dat in het budget nog € 79 miljoen bedroeg - is in de "revised forecast" aangepast tot € 59 miljoen en het nettoresultaat tot € 125 miljoen negatief (volgens het budget € 43 miljoen positief). Een groot deel van het verschil met het "budget" is terug te voeren op de post Buitengewone Lasten Spanje ad € 125 miljoen negatief (volgens het budget € 16 miljoen negatief). In de "revised forecast" is rekening gehouden met een kapitaalsinjectie van € 400 miljoen uit hoofde van de Casino-transactie. Volgens de notulen van de vergadering van de raad van commissarissen van 14 mei 2002 zou zijn besloten dat de "revised forecast" "verder moet worden uitgewerkt en aangepast voor mogelijke risico's ten behoeve van de financiering, voordat deze aan Casino kan worden gegeven". [Betrokkene 1] heeft zich - onder meer in een op 20 mei 2002 gedateerd memo aan [verzoeker 7] - op het standpunt gesteld dat de notulen onjuist zijn en de "revised forecast" in de vergadering van 14 mei 2002 was goedgekeurd.

1.80 Aan [betrokkene 15] is verzocht een opinie ("fairness letter") te geven inzake de voorgenomen Casino-transactie. Laurus, doch ook verscheidene andere partijen, hebben daartoe stukken aan [betrokkene 15] ter hand gesteld. Op 15 mei 2002 hebben twee adviseurs van [betrokkene 1] - [betrokkene 16] en [betrokkene 17] - [betrokkene 15] bezocht. Diezelfde avond heeft [betrokkene 16] aan [betrokkene 15] kopieën gegeven van "position papers" die [betrokkene 1] aan zijn medecommissarissen had gezonden.

1.81 Op 16 mei 2002 hebben [betrokkene 10] en de groepscontroller [betrokkene 18] in opdracht en onder supervisie van [verzoeker 3] een aangepaste versie van de "revised forecast" opgesteld onder de naam "risk adjusted revised forecast". Zowel van de "revised forecast" als van de "risk adjusted revised forecast" is tevens een versie opgesteld, waarin het over 2002 verwachte operationele verlies voor Spanje, België en non-core activiteiten in Nederland is geëlimineerd, ervan uitgaande dat deze bedrijfsonderdelen in de loop van 2002 zouden worden verkocht. "Spanje" en "België" zijn in die alternatieve versies separaat als risicofactoren gewaardeerd.

1.82 Op 17 mei heeft [verzoeker 3] de beide versies van de "risk adjusted revised forecast", buiten medeweten van [betrokkene 13] en [betrokkene 14], naar zijn medecommissarissen gezonden, tezamen met een memo waarin hij aangeeft op welke punten - zijns inziens - de "revised forecast" onrealistisch is. De "risk adjusted revised forecast" is op diezelfde dag ook gezonden aan [betrokkene 15].

1.83 In de "risk adjusted revised forecast" is het begrote resultaat over 2002 (Ebit) van Laurus Nederland verminderd van € 84 miljoen positief tot nul vanwege "non recurring items" ten bedrage van € 28 miljoen negatief en "risk adjustments" van € 56 miljoen negatief. De risicofactor "Spanje" wordt voor dat jaar geschat op € 139 miljoen negatief bij herstructurering en € 455 miljoen negatief bij liquidatie. De "risk adjusted revised forecast" houdt evenals de "revised forecast" rekening met een kapitaalsinjectie van € 400 miljoen en bevat een zes jarenprojectie 2003-2008. Bezien over de periode 2002-2005 zijn Ebit en nettoresultaat gecumuleerd € 130 miljoen lager dan volgens de "revised forecast".

1.84 In een memo van 20 mei 2002 aan [verzoeker 7] en vervolgens in de op de diezelfde dag gehouden vergadering van de raad van commissarissen heeft [betrokkene 1] zich sterk gekant tegen de "risk adjusted revised forecast". [betrokkene 1] heeft zich op het standpunt gesteld dat de "revised forecast" in de vergadering van 14 mei was goedgekeurd. Voor dit standpunt heeft hij geen medestanders gevonden. Op 22 mei 2002 is [betrokkene 1] als commissaris afgetreden omdat hij zich niet met de Casino-transactie kon verenigen.

1.85 Gedagtekend 20 mei 2002 heeft [betrokkene 15] haar "fairness letter" afgegeven met betrekking tot de Casino-transactie. Die fairness letter was gericht aan [verzoeker 3] en hield onder meer het volgende in:

1.86 Per e-mail van 21 mei 2002 heeft [betrokkene 16] cijfermatige informatie aan [betrokkene 15] gezonden.

1.87 Op 22 mei 2002 hebben Laurus en Casino een gemeenschappelijk persbericht uitgebracht waarin onder meer is meegedeeld dat Casino, Laurus en het consortium van banken op 21 mei 2002 een "Master Agreement" hebben getekend ten behoeve van de transacties zoals die zijn aangekondigd in de gemeenschappelijke persberichten van 7 maart 2002 en 29 april 2002. Het persbericht maakt voorts melding van een door [betrokkene 15] afgegeven opinie, waarmee kennelijk is gedoeld op de in 1.85 vermelde fairness letter.

1.88 In aansluiting op de voorgenomen emissie zijn Laurus, Casino en het bankenconsortium overeengekomen om de bestaande leningsfaciliteiten in Nederland van € 830 miljoen om te zetten in nieuwe faciliteiten van € 950 miljoen, bestaande uit een vijf en een half jaar doorlopende kredietfaciliteit van € 450 miljoen, waarop in het vijfde jaar € 100 miljoen zal worden afgelost, een vijf en een half jaar doorlopende rekening-courant faciliteit van € 80 miljoen, een back-up facility inzake België van € 80 miljoen voor een periode van maximaal vijf en een half jaar en een vijf en een half jaar doorlopende back-up facility van € 340 miljoen die bedoeld is voor de reorganisatie in Spanje. In aanvulling hierop is voorts overeengekomen dat de banken aan Laurus Spanje, indien noodzakelijk, een additionele faciliteit zullen verstrekken met een maximum van € 250 miljoen tot het moment dat de reorganisatiecommissie Spanje wordt opgeheven. Deze faciliteit zal voor maximaal € 50 miljoen mogen worden aangewend voor Laurus België. Laurus, als holdingvennootschap, is in beginsel niet aansprakelijk voor rente en aflossing van deze faciliteit. Het tot stand komen van de kredietovereenkomsten is wereldkundig gemaakt in persberichten van 4 en 13 juni 2002.

1.89 Bij brief van 25 juni 2003 heeft het bankenconsortium van banken Laurus aangezegd dat geen verder uitstel ter zake van opeisbaar geworden kredieten zou worden gegeven. Dat zou alleen maar anders kunnen zijn indien de Casino-transactie per 30 juni 2002 haar beslag zou hebben gekregen.

1.90 Op 28 juni 2002 heeft de jaarlijkse algemene vergadering van aandeelhouders van Laurus plaatsgevonden. Tot de vooraf toegezonden stukken behoorde een Toelichtend Memorandum, gedagtekend 13 juni 2002, met betrekking tot de voorgenomen Casino-transactie. In dit Toelichtend Memorandum is de fairness letter van [betrokkene 15] opgenomen.

1.91 Blijkens de daarvan opgemaakte notulen is in de vergadering uitvoerig gesproken over de voorgenomen Casino-transactie. Het desbetreffende voorstel is vervolgens door een grote meerderheid van de aandeelhouders aanvaard.

1.92 Casino heeft na het afsluiten van de transactie met Laurus de onderhandelingen met CVC inzake overname van de Spaanse activiteiten voortgezet. Hieruit is op 17 oktober 2002 een definitief akkoord voortgekomen.

2. Procesverloop

2.1 Bij verzoekschrift gedagtekend 6 mei 2002 heeft de naamloze vennootschap naar het recht van de Nederlandse Antillen Laminco N.V. tezamen met een aantal natuurlijke personen een verzoekschrift ex artikel 2:345 en 2:349a BW bij de Ondernemingskamer ingediend. Zij hebben verzocht een onderzoek te bevelen naar het beleid en de gang van zaken van Laurus over het tijdvak vanaf 1 januari 2000 en onmiddellijke voorzieningen te treffen.

2.2 Verzoekers hebben aan dit verzoek - samengevat weergegeven - ten grondslag gelegd dat het gevoerde beleid en de besluitvorming zich kenmerken door onverantwoord ondernemingsbestuur, hetgeen gegronde redenen om aan een juist beleid te twijfelen oplevert. De gegronde twijfel spitst zich toe op het falen van de nieuwe Konmar-fomule en de wijze van versterking van het eigen vermogen.(2)

2.3 Laurus heeft verweer gevoerd. Zij heeft - kort gezegd - verzocht verzoekers in hun verzoek tot het bevelen van een onderzoek naar het beleid en de gang van zaken van Laurus niet ontvankelijk te verklaren en zich subsidiair gerefereerd aan het oordeel van de Ondernemingskamer ter zake van dit verzoek.

2.4 Bij op 22 mei 2002 ter griffie van de Ondernemingskamer ingekomen verzoekschrift hebben UB Holding B.V. en Lijmar B.V. zich (nog juist op tijd) bij verzoekers aangesloten. UB Holding B.V. en Lijmar B.V. zijn persoonlijke vennootschappen van oud-commissaris [betrokkene 1]. Casino en de Vereniging van Effectenbezitters hebben zich als belanghebbende gemeld. Het verzoek is op 22 mei 2002 ter zitting van de Ondernemingskamer behandeld.

2.5 Bij beschikking van 22 mei 2002 heeft de Ondernemingskamer een onderzoek bevolen naar het beleid en de gang van zaken van Laurus over het tijdvak vanaf 1 januari 2000 tot heden. Vervolgens zijn bij beschikkingen van 28, 29 en 30 mei 2002 tot onderzoekers benoemd: Mr. L.P. van den Blink, Ir. J.M.H. van Engelshoven en Drs. H.J.A.F. Meertens.

2.6 Verzoekers, waaronder UB Holding B.V. en Lijmar B.V., hebben op 21 juni 2002 de Ondernemingskamer verzocht onmiddellijke voorzieningen te treffen. Zij hebben de Ondernemingskamer verzocht de - verdere - uitvoering van de door Laurus met Casino en een aantal andere banken gesloten overeenkomst te verbieden en wel in dier voege dat Laurus wordt verboden die overeenkomst aan de tegen 28 juni 2002 uitgeschreven algemene vergadering van aandeelhouders voor te leggen en de algemene vergadering van aandeelhouders met de overeenkomst samenhangende besluiten te doen nemen, zulks voor de periode van twee maanden om verzoekers de gelegenheid te bieden alternatieve mogelijkheden aan te dragen ter oplossing van de problemen waarmee de vennootschap zich weet geconfronteerd. De Ondernemingskamer heeft dit verzoek afgewezen.

2.7 Bij beschikking van 25 oktober 2002 heeft de Ondernemingskamer bepaald dat het onderzoek zich mede uitstrekt over het tijdvak vanaf de datum van die beschikking tot aan de door de in deze zaak benoemde onderzoekers te bepalen datum.

2.8 De onderzoekers hebben hun verslag gedateerd 20 december 2002 aan de Ondernemingskamer doen toekomen. De Ondernemingskamer heeft bij beschikking van die datum bepaald dat het verslag van het onderzoek met de bijlagen ter griffie van de Ondernemingskamer ter inzage ligt voor een ieder.

2.10 Bij beschikking van 5 juni 2003 heeft de Ondernemingskamer het primaire onderdeel van het verzoek van verzoeksters afgewezen en iedere verdere beslissing aangehouden; zij heeft bepaald dat de verdere behandeling van het verzoekschrift tezamen met de behandeling van de zaak 173/2003 OK (het verzoek van de VEB tot vaststelling van wanbeleid, waarin zij op 16 oktober 2003 niet ontvankelijk is verklaard en dat (derhalve) in cassatie geen rol meer speelt) zal plaatsvinden op 19 juni 2003.

2.10 De commissarissen (voor alle duidelijkheid: behalve [betrokkene 1]; hij was op 22 mei 2002 afgetreden, zie hiervóór 1.84) hebben op 12 juni 2003 een verweerschrift ingediend. Zij hebben daarin aangegeven belanghebbenden te zijn omdat: i) het onderzoek blijkens het verslag van de uitkomsten daarvan, mede betrekking heeft gehad op het functioneren van de raad van commissarissen van Laurus, ii) zij in de periode waarop het onderzoek betrekking heeft gehad samen met [betrokkene 1] lid van de raad van commissarissen zijn geweest, en iii) de verzoeken van [betrokkene 1] mede betrekking hebben op het functioneren van de raad van commissarissen in de onderzoeksperiode. Zij hebben verzocht - voorzover zou worden uitgesproken dat uit het verslag van wanbeleid is gebleken - daarbij te verstaan dat dit geen betrekking heeft op het functioneren van de commissarissen en gedelegeerd commissaris [verzoeker 3].

2.11 Ter gelegenheid van de mondelinge behandeling van het verzoek tot het vaststellen van wanbeleid op 19 juni 2003 heeft Casino geconcludeerd tot referte ten aanzien van het verzoek van [betrokkene 1] tot het vaststellen van wanbeleid. Laurus heeft verzocht dit verzoek af te wijzen en de (oud) commissarissen hebben gepersisteerd bij hun hiervoor vermelde verzoek.

2.12 De Ondernemingskamer heeft bij beschikking van 16 oktober 2003 verstaan dat uit het verslag van het onderzoek blijkt van wanbeleid van Laurus N.V. in de periode 1 januari 2000 tot medio augustus 2001 (fase I) in voege zoals in de rechtsoverwegingen 3.4 tot en met 3.10 is omschreven. Voorts heeft de Ondernemingskamer de in deze zaak eerder benoemde onderzoekers verzocht hun verslag aan te vullen en uit te breiden in voege zoals in de rechtsoverwegingen 3.18 tot en met 3.23 van de beschikking is omschreven.

2.13 De Ondernemingskamer overwoog in de zojuist genoemde rechtsoverwegingen 3.4 tot en met 3.10 het volgende:

"3.4 De Ondernemingskamer gaat er - met de onderzoekers - van uit dat de strategische keuze voor één formule voor alle supermarkten van Laurus in Nederland in beginsel verantwoord was en het businessplan in beginsel op zichzelf niet onhaalbaar. Tegelijk was evenwel van meet af aan duidelijk dat het plan uiterst ambitieus was, zowel financieel als operationeel, en dat het alleen zou kunnen slagen als werd voldaan aan de in het businessplan omschreven randvoorwaarden. Uit het verslag van de onderzoekers blijkt evenwel dat aan cruciale voorwaarden op het punt van financiering, administratieve organisatie, managementinformatie en logistiek op geen enkel moment is voldaan, hetgeen de hoofddirectie in een vroeg stadium heeft kunnen en moeten onderkennen. Door ondanks alle negatieve signalen de uitvoering van het businessplan voort te zetten voorbij een punt waarbij geen aanvaardbare weg terug meer mogelijk was, heeft de hoofddirectie onverantwoorde risico's genomen waarbij uiteindelijk ook het voortbestaan van Laurus op het spel is komen te staan, met alle nadelige gevolgen van de betrokken belangen van dien. Moge voor het doorgaan op een onverantwoorde koers nog een psychologische verklaring denkbaar zijn - een zeer sterke focus op en geloof in het succes van de vernieuwde winkels -, rationeel kan daarvoor geen enkele rechtvaardiging worden gegeven, omdat de aantrekkingskracht van de nieuwe winkelformule - laat staan de haalbaarheid van de gehele ombouwoperatie - niet aan enige serieuze test is onderworpen. Het had dan ook reeds snel duidelijk moeten zijn geweest dat voormelde focus op een illusie berustte.

3.5 Het oordeel kan dan ook slechts luiden dat het ter zake van de operatie Groenland door de hoofddirectie van Laurus gevoerde beleid dient te worden gekwalificeerd als wanbeleid.

3.6 Bij de beantwoording van de vraag of - ook - de raad van commissarissen verantwoordelijkheid draagt voor dit wanbeleid, stelt de Ondernemingskamer voorop dat volgens het Nederlandse wettelijke systeem van bestuur en toezicht en de in Nederland gangbare opvattingen van "corporate governance", de raad van commissarissen in beginsel mag afgaan op de informatie die hem, gevraagd of ongevraagd, door het bestuur wordt verstrekt. Uit het verslag is gebleken dat de hoofddirectie zich bij voortduring - en tegen beter weten in - positief is blijven uitlaten over de operatie-Groenland. Voorts staat vast dat de raad van commissarissen in juli-augustus 2001 resoluut en daadkrachtig heeft ingegrepen teneinde de continuïteit van Laurus, althans haar onderneming, veilig te stellen. Tegen deze achtergrond komt de vraag op of de raad van commissarissen zodanige signalen heeft kunnen opvangen dat hij eerder had moeten ingrijpen dan hij heeft gedaan.

3.7 De Ondernemingskamer kan het verweer van belanghebbenden onder 1 tot en met 7 in zoverre aanvaarden dat een ingreep van commissarissen in mei 2001 bij of aanstonds na de - met veel interne en externe publiciteit omgeven - opening van de eerste "nieuwe Konmars", onverantwoord zou zijn geweest met het oog op de enorme imagoschade en vertrouwensschade die van zo een ingreep het gevolg zou zijn geweest. De Ondernemingskamer verenigt zich op dit punt met de bevindingen van de onderzoekers op de pagina's 28 en 29 van hun verslag.

3.8 Dat houdt evenwel nog niet in dat een actiever optreden op enig aan 6 mei 2001 - de dag van de bijeenkomst in de Amsterdam Arena - voorafgaand moment niet mogelijk en zelfs geboden zou zijn geweest. Naar ook de raad van commissarissen zich bewust moet zijn geweest, hield de keuze voor het businessplan een zeer ambitieuze doelstelling in en werd met de uitvoering daarvan op een scherpe koers gevaren. Bekend was onder meer dat de financiering afhankelijk was van een vlotte desinvestering van non-core activiteiten en van winstgroei als gevolg van de omvorming zelf. Voorts is van belang dat - zoals de onderzoekers hebben vastgesteld - het businessplan wat betreft de voortgang van de uitvoering niet voorzag in controlemomenten waarop die uitvoering tijdig kon worden bijgesteld en zo nodig worden gestopt. Tegen deze achtergrond is de Ondernemingskamer van oordeel dat van de raad van commissarissen ook en juist in de periode voorafgaande aan de omvorming van de eerste winkels een scherper toezicht verwacht mocht worden dan bij voortzetting van een bestendig beleid gebruikelijk zou zijn geweest. Dat was te meer van belang omdat onlangs een nieuwe voorzitter van de hoofddirectie was benoemd, die geen ervaring had met winkelformules.

3.10 Op grond van vorenvermelde vaststellingen en bevindingen, die in het verweerschrift van de commissarissen onvoldoende - gemotiveerd - zijn weersproken, is de Ondernemingskamer van oordeel dat - ook al zou de raad van commissarissen aanvankelijk het voordeel van de twijfel hebben mogen geven aan de hoofddirectie - uiterlijk per eind maart 2001 het moment was aangebroken waarop een scherper toezicht had moeten worden uitgeoefend, en dat de raad van commissarissen door zulks na te laten in zoverre medeverantwoordelijk is voor het geconstateerde wanbeleid. De Ondernemingskamer neemt hierbij nog in aanmerking dat - naast de meer dan normale alertheid die van de raad reeds mocht worden verwacht in verband met de gedurfdheid van het businessplan - het in snel tempo elkaar opvolgen van een drietal chief financial officers, het zonder overleg verplaatsen van het hoofdkantoor naar - het Van Nelle-gebouw in - Rotterdam, de door die verplaatsing veroorzaakte uitstroom van gekwalificeerd personeel, en het ontbreken van draagvlak bij de franchisenemers, de raad van commissarissen bewust had horen maken van de risico's die hij nam door de hoofddirectie niet korter aan de teugel te nemen."

2.14 Laurus en de commissarissen (behalve [betrokkene 1]) hebben tijdig(4) cassatieberoep ingesteld. UB Holding en Lijmar hebben een verweerschrift ingediend. Zij hebben zich ten aanzien van de onderdelen 1 tot en met 7 van het middel gerefereerd aan het oordeel van de Hoge Raad. Zij hebben verweer gevoerd tegen onderdeel 8 en voorzover het cassatieberoep op dat onderdeel steunt verzocht het beroep te verwerpen.

3. Bespreking van het middel

Inleiding

3.1 De enquêteprocedure bestaat uit twee afzonderlijke procedures.(5) In de eerste procedure beslist de Ondernemingskamer of een onderzoek plaatsvindt naar het beleid en de gang van zaken van een rechtspersoon (art. 2:345 lid 1 BW); zij wijst het verzoek slechts toe, wanneer blijkt van gegronde redenen om aan een juist beleid te twijfelen (art. 2:350 lid 1 BW). Deze eerste procedure wordt afgesloten met het neerleggen van het verslag van de uitkomst van het onderzoek ter griffie van het gerechtshof te Amsterdam.(6) Dit verslag vormt de kern van het enquêterecht. De tweede fase wordt weer ingeleid met een verzoekschrift. Veelal wordt daarin verzocht vast te stellen dat van wanbeleid is gebleken en voorzieningen te treffen (art. 2:355 lid 1 BW).

3.2 Over het doel en strekking(7) van het enquêterecht overwoog de Hoge Raad in zijn Text Lite(8) beschikking:

"De basis van het enquêterecht is het onderzoek naar het beleid en de gang van zaken van de rechtspersoon, met het doel na te gaan of sprake is (geweest) van wanbeleid. Tot de doeleinden van een enquête behoren, zoals ook in het arrest van de Hoge Raad van 10 januari 1990, NJ 1990, 466 (Ogem) is overwogen, onder meer de opening van zaken en de vaststelling bij wie de verantwoordelijkheid berust voor mogelijk blijkend wanbeleid, waarbij in de eerste plaats is te denken aan de verantwoordelijkheid van de onderscheiden organen van de rechtspersoon."

Aan de invoering in 1970 van de het (huidige) enquêterecht lag blijkens de parlementaire geschiedenis in de eerste plaats de gedachte ten grondslag dat het preventief zou werken.(9) Voorts beoogde de wetgever opening van zaken en een mogelijkheid tot correctie te introduceren.(10) Bovendien voorzag de wetgever dat het enquêterecht de vennootschap weer gezond zou kunnen maken.(11) Het belang van de vennootschap stond centraal.(12) Ten slotte zag de wetgever als een van de doeleinden het vaststellen waar de verantwoordelijkheid ligt.(13) Enige bedoeling van de wetgever om organen of functionarissen als aansprakelijken voor het wanbeleid aan te wijzen is in de wetsgeschiedenis niet te vinden. Ook de Hoge Raad heeft een koppeling tussen wanbeleid en individuele aansprakelijkheid afgewezen. Hij heeft in zijn Ogem-beschikking (rov. 5) weliswaar geoordeeld dat de vaststelling wanbeleid door de Ondernemingskamer - behoudens cassatie - voor partijen ook in andere procedures bindend is(14), maar overweegt voorts dat daarmee niet is vastgesteld of en in hoeverre dit wanbeleid aan iedere individuele functionaris kan worden verweten en deze daarvoor aansprakelijk kan worden gesteld. In de Text Lite beschikking (rov. 4.1.3) oordeelde de Hoge Raad dat de Ondernemingskamer niet bevoegd is een oordeel te geven over de persoonlijke aansprakelijkheid voor de gevolgen van geconstateerd wanbeleid.(15) Niettemin zal in de praktijk de vaststelling van wanbeleid door de Ondernemingskamer de opmaat voor een aansprakelijkstelling (in een gewone dagvaardingsprocedure) kunnen zijn.(16) [verzoeker 5] wijst er op dat een dergelijke OK-beschikking de (bewijs)positie van de eiser in een aansprakelijkheidsprocedure in voordelige zin kan beïnvloeden.(17)

3.3 Op het recht van enquête als bedoeld in Afdeling 2 van Titel 8 van Boek 2 zijn van toepassing de algemene bepalingen van de verzoekschriftprocedure, geregeld in de art. 261-291 Rv.(18) Art. 284 lid 1 Rv. bepaalt dat de negende afdeling van de tweede titel (art. 149-207 Rv.) van overeenkomstige toepassing is op de verzoekschriftprocedure, tenzij de aard van de zaak zich hiertegen verzet.(19) Voor de enquêteprocedure betekent dit dat het bewijsrecht (art. 149 e.v. Rv.) van toepassing is. Van de verzoekschriftprocedure wordt gezegd dat zij, in vergelijking met de dagvaardingsprocedure, informeler, sneller en goedkoper is. Dit doet uiteraard niet af aan het gegeven dat voor iedere verzoekschriftprocedure de algemene voorschriften voor procedures gelden, waaronder in de eerste plaats art. 19 Rv. dat het recht op hoor en wederhoor garandeert. Dit recht op hoor en wederhoor voorziet er niet alleen in dat partijen zich mogen uitlaten over elkaars standpunten maar bepaalt ook dat zij op alle bescheiden en andere gegevens die ter kennis van de rechter zijn gebracht mogen reageren.(20)

3.4 Het verzoekschrift van UB Holding en Lijmar waarmee zij de tweede procedure (art. 2:355 BW) hebben ingeleid is als volgt opgebouwd. In de inleiding (par. 1) stellen verzoekers dat "het verzoek tot het instellen van nader onderzoek [zich] voornamelijk [concentreert] op de gang van zaken met betrekking tot de Casino transactie. Naar de mening van verzoekers is dit aspect met onvoldoende onafhankelijkheid en diepgang onderzocht". En verderop in par. 2: "Zoals gezegd, gaat het verzoekers thans met name om de gang van zaken met betrekking tot de Casino-transactie." Het verzoekschrift gaat vervolgens in op het onderzoek zoals dat was verzocht waarin vooral op de Casino-transactie. In par. 3 behandelt het verzoekschrift het onderzoeksrapport. Daarin verwoorden verzoekers allereerst specifieke bezwaren tegen deel I van het rapport, door hen aangeduid als het "Konmar debacle"(21). Zij vangen hun korte beschouwing hierover van twee bladzijden aan met de opmerking: "Hoewel het onderhavige verzoekschrift zich met name richt tegen het onderzoeksrapport voor zover dat betrekking heeft op de Casino-transactie (deel 2), signaleren verzoekers ook de volgende lacunes in deel 1 van het rapport (Het Konmar debacle). Kern hiervan is dat allerlei mededelingen van ([betrokkene 1] namens) verzoekers door de enquêteurs zijn genegeerd en niet in het verslag tot uitdrukking komen. Zij concluderen: "Van dit alles is niets terug te vinden in het rapport. Sterker: het is de raad van commissarissen als geheel die een pluim krijgt voor het snelle ingrijpen nadat de mislukking van de Konmaroperatie bekend was geworden, en de schorsing van [betrokkene 4] wordt aan commissaris [verzoeker 8] toegeschreven". Vervolgens verwoorden verzoekers inhoudelijke bezwaren ten aanzien van deel II (de Casino-transactie) van het onderzoek (blz. 10 e.v.). In § 4 ("wanbeleid", blz. 25 e.v.) stellen verzoekers voorop dat een aantal aspecten (i t/m v) van de Casino-transactie aanleiding geeft voor de conclusie dat sprake is van wanbeleid. Voorts op blz. 25: "Verzoekers tekenen daarbij aan dat het onderzoeksrapport (afgezien van de hiervoor gesignaleerde gebreken) voldoende aanknopingspunten biedt om ter zake het Konmar debacle tot wanbeleid te concluderen.". Hierna gaat het verzoekschrift nader in op de punten i) tot en met v) van ten aanzien van de Casino-transactie. In § 5 ("maatregelen", blz. 29) ten slotte stellen UB Holding en Lijmar: "De rechten van de aandeelhouders zijn met de voeten getreden. Er is niet sprake van een incidentele beleidsfout maar van het stelselmatig en bij herhaling negeren van de belangen van de aandeelhouders en zelfs van misleiding. (...)" Het verzoekschrift mondt uit in het volgende petitum:

3.5 In hun verweerschrift hebben de commissarissen primair verzocht verzoekers niet-ontvankelijk te verklaren. Zij hebben aangevoerd dat aan de hiervóór geciteerde passage op blz. 25 van het verzoekschrift (wanbeleid ten aanzien van het Konmar debacle) verder geen woord in het verzoekschrift wordt gewijd. De commissarissen stellen in dit verband dat de Ondernemingskamer volgens HR 31 mei 2000, NJ 2000, 555 (Vie d'Or) niet buiten de rechtsstrijd van partijen mag treden en slechts een oordeel mag geven over hetgeen haar door het verzoek in het kader van het geding is voorgelegd; de Ondernemingskamer mag niet het oordeel geven dat onzorgvuldig is gehandeld als de verzoeker dat niet in zijn verzoek heeft opgenomen. Ingevolge art. 278 Rv dient het verzoekschrift een duidelijke omschrijving van het verzoek en de gronden daarvan te vermelden. De verzoeker moet aangeven waarom en op welke punten zijns inziens van wanbeleid is gebleken, aldus de commissarissen.(22) Vervolgens gaan de commissarissen - subsidiair - in op hetgeen uit deel I van het verslag over de raad van commissarissen blijkt.

3.6 Bij de mondelinge behandeling van het verzoek op 19 juni 2003 hebben UB Holding en Lijmar verzoekers het volgende gesteld: "Verzoekers menen dat uit het verslag blijk dat door Laurus wanbeleid is gevoerd. Met betrekking tot deel 1 van het verslag volstaan verzoekers met een verwijzing naar hetgeen zij in het verzoekschrift van 19 februari 2003 hebben gesteld en refereren zij zich aan het oordeel van de ondernemingskamer. Het gaat verzoekers hier om de kern, te weten het wanbeleid dat door Laurus is gevoerd inzake de Casino-transactie."(23) De commissarissen hebben hun niet-ontvankelijkheidsverweer gehandhaafd en subsidiair - ten aanzien van deel I - betoogd dat de raad van commissarissen niet eerder had kunnen ingrijpen. Laurus heeft blijkens haar pleitnota het verzoekschrift aldus begrepen dat het uitsluitend gaat om de vijf (i t/m v) aangevoerde en toegelichte gronden.(24)

3.7 Tegen deze achtergrond bespreek ik het cassatiemiddel dat is opgebouwd uit acht onderdelen.

Onderdeel 1

3.8 Onderdeel 1 van het middel is gericht tegen de rechtsoverwegingen 3.1 en 3.2 van de beschikking van de Ondernemingskamer:

"3.1 Verzoeksters hebben betoogd dat het verslag van het onderzoek hen aanleiding heeft gegeven om primair te verzoeken tot het instellen van een nader onderzoek - meer in het bijzonder met betrekking tot fase II - en subsidiair tot het vaststellen van wanbeleid en het treffen van maatregelen op de voet van artikel 2:356 BW. Hoewel het verzoekschrift - evenals de overige van verzoeksters afkomstige stukken - zich vooral richt op fase II, wordt - op pagina 25 - in het verzoekschrift met zoveel woorden gesteld dat "het onderzoeksrapport (...) voldoende aanknopingspunten biedt om ter zake het Konmar debacle tot wanbeleid te concluderen". Voorts hebben verzoeksters - op pagina 29 van het verzoekschrift - in algemene zin gesteld dat - naar de ondernemingskamer begrijpt: door (het gevoerde beleid van) Laurus - de rechten van aandeelhouders met voeten zijn getreden en dat niet sprake is van een incidentele beleidsfout maar van het stelselmatig en bij herhaling negeren van de belangen van de aandeelhouders en zelfs van misleiding, en hebben zij in het petitum verzocht dat de Ondernemingskamer bepaalt dat van wanbeleid is gebleken en een of meer van de in artikel 2:356 BW genoemde voorziening(en) treft die de Ondernemingskamer geraden acht, zonder dat zij daarin enige beperking hebben aangebracht in de periode waarop of in de onderwerpen met betrekking tot welke haar stelling onderscheidenlijk het verzochte ziet. Bij pleidooi ter terechtzitting van 19 juni 2003 is namens verzoeksters met betrekking tot het eerste deel van het verslag verwezen naar het verzoekschrift en hebben verzoekers zich gerefereerd aan het oordeel van de Ondernemingskamer.

3.2 Anders dan commissarissen blijkens onderdeel 7 van hun verweerschrift hebben betoogd, staat naar het oordeel van de Ondernemingskamer aan ontvankelijkheid van het verzoek, voorzover het fase I betreft, niet in de weg dat verzoeksters - naast de zojuist geciteerde verwijzing naar het verslag van het onderzoek - verder "geen duidelijke omschrijving hebben gegeven van het verzoek en de gronden daarvan". Die verwijzing naar het - juist omtrent fase I zeer uitvoerige - verslag, de hiervoor vermelde stelling in het verzoekschrift en de formulering van het petitum, maken het voorwerp van de rechtsstrijd voldoende duidelijk. Niet kan worden gezegd dat de commissarissen in het voeren van verweer zijn geschaad door de wijze waarop verzoeksters haar verzoek - waar het betreft fase I - aan de orde hebben gesteld. Verdergaande eisen kunnen aan het verzoek niet worden gesteld. Zodanige eisen vermag de Ondernemingskamer ook niet te lezen in de door de vennootschap ter terechtzitting ingeroepen beschikking van de Hoge Raad van 18 april 2003 (ARO 2003, 80, JOR 2003, 110, NJ 2003, 286) inzake Rodamco North America N.V. De Ondernemingskamer verwerpt mitsdien het hier beoordeelde beroep op niet ontvankelijkheid van verzoeksters."

3.9 Het onderdeel klaagt dat de Ondernemingskamer in strijd met het recht en onbegrijpelijk gemotiveerd het beroep op niet-ontvankelijkheid heeft verworpen. Het onderdeel stelt voorop dat art. 278 lid 1 Rv. bepaalt dat het verzoekschrift een duidelijke omschrijving van het verzoek en de gronden waarop het berust vermeldt. Ten aanzien van fase I bevat het verzoekschrift geen uitgewerkte stelling; daarvan is slechts ten aanzien van fase II sprake en wel in de (hiervóór genoemde) stellingen i) tot en met v); de aantekeningen op blz. 25 en 29, waarnaar de beschikking in rov. 3.1 verwijst is geen voldoende specifieke stelling. Het onderdeel tekent daarbij aan dat het niet uit het oog verliest dat mogelijk de regel van art. 278 lid 1 Rv. in deze zin moet worden geïnterpreteerd dat het de verzoeker tot op zekere hoogte vrijstaat zijn verzoek te verbeteren of aan te vullen zodat wel aan de eisen van art. 278 lid 1 Rv. wordt voldaan. Dat hebben verzoeksters blijkens de pleitnota van hun advocaten echter niet gedaan; zij hebben verwezen naar het verzoekschrift en zich gerefereerd aan het oordeel van de Ondernemingskamer, waarna zij mededeelden dat het hen om de kern gaat en dat is de Casino-transactie.

3.10 Zowel het art. 429d lid 1 (oud)(25) Rv als het in deze zaak toepasselijke art. 278 lid 1 Rv. bepalen (onder meer) dat het verzoekschrift een duidelijke omschrijving van het verzoek en de gronden waarop het berust vermeldt. Uit het verzoekschrift moet dus blijken wat verzoeker aan de rechter verzoekt en waarop hij dat verzoek baseert.(26) De verzoeker kan de gronden zodanig veranderen dat zij wel aan de eis van duidelijkheid beantwoorden (art. 283Rv). Art. 278 Rv. stemt overeen met art. 111 lid 2 sub d Rv. (art. 5 sub 3 (oud) Rv.), dat geldt in procedures die met een dagvaarding worden ingeleid. De eis (petitum) en de gronden daarvan (fundamentum petendi) is de belangrijkste vermelding die de dagvaarding moet inhouden.(27) Het fundamentum petendi vormt de motivering van hetgeen eiser vordert.(28) De voor de dagvaardingsprocedure geldende substantiëringsplicht en bewijsaandraagplicht (art. 111 lid 3 Rv) is niet in de wettelijke regeling van de verzoekschriftprocedure opgenomen.(29)

3.11 Het gaat er om dat de gedaagde - in de verzoekschriftprocedure: belanghebbende - zich moet kunnen verdedigen.(30) Dit wordt gezien als een aspect van het beginsel van hoor en wederhoor.(31) Dit hoofdbeginsel van burgerlijk procesrecht geldt uit zijn aard in de verzoekschriftprocedure evenzeer als in de dagvaardingprocedure. Bovendien heeft de verzoekschriftprocedure zich ontwikkeld tot een volwaardige procedure die de vergelijking met de dagvaardingsprocedure ruimschoots kan doorstaan.(32)

3.12 Indien aan de eisen voor inhoud of ondertekening van het verzoekschrift niet of onvoldoende is voldaan, leidt dit volgens de wetsgeschiedenis niet tot nietigheid. De rechter zal, in overeenstemming met zijn actievere rol in deze procedure, naar bevind van zaken gelegenheid kunnen geven het gebrek te herstellen.(33) Dit past bij de deformalisering die inhoudt dat fouten alleen moeten worden "bestraft" indien het belang dat de geschonden norm beoogt te beschermen daadwerkelijk is aangetast.(34) Deze deformalisering en het verdedigingsbeginsel vindt men o.m. terug in een uitspraak van de Hoge Raad, waarin het ging om de gevolgen van het ontbreken van een - op straffe van nietigheid voorgeschreven - petitum in een (kort geding) dagvaarding.(35) De Hoge Raad overweegt het volgende:

Mijns inziens kan deze overweging ook een rol spelen bij de beantwoording van de vraag of het verzoekschrift in de onderhavige zaak ten aanzien van fase I (de Konmar-operatie) een duidelijke omschrijving van het verzoek en de gronden waarop het berust vermeldt. Als het voor de commissarissen "zonder meer duidelijk" was tegen welk verzoek zij zich hadden te verweren, is het verdedigingsbeginsel niet geschonden en heeft de Ondernemingskamer het beroep op niet-ontvankelijkheid terecht verworpen. Vermeldenswaard is in dit verband nog een arrest van de Hoge Raad waarin een partij in een civiele procedure een strafdossier in het geding brengt en in cassatie klaagt over onbegrijpelijkheid van uitleg van stellingen, nu in het strafdossier gegevens zijn vermeld die niet stroken met die uitleg.(36) De Hoge Raad overwoog:

"(...) De partij die een beroep wil doen op zodanige feiten en omstandigheden, dient dit op een zodanige wijze te doen dat voor de rechter duidelijk is welke stellingen hem ter beoordeling worden voorgelegd en dat voor de wederpartij duidelijk is waartegen hij zich dient te verweren. Een andere opvatting zou in strijd komen met de eisen van een behoorlijke rechtspleging."

3.13 Ik stel voorop dat de Ondernemingskamer op zich de juiste maatstaf heeft aangebracht: zij overwoog immers dat niet kan worden gezegd dat de commissarissen in het voeren van verweer zijn geschaad door de wijze waarop verzoekers haar verzoek - wat betreft fase I - aan de orde hebben gesteld en verdergaande eisen aan het verzoek niet kunnen worden gesteld. Dat oordeel wordt gesteund door HR 1 oktober 1986, NJ 1987, 914. In die zaak had de Ondernemingskamer overwogen dat het verzoekschrift in samenhang met een brief waarnaar het verwijst een duidelijke omschrijving bevat van de gronden waarnaar het verwijst. Tussen de daarin vermelde bezwaren en de in het verzoekschrift opgesomde redenen bestaat een zodanig verband dat gezegd moet worden dat zij op hetzelfde onderwerp betrekking hebben. Voorts blijkt - aldus de Ondernemingskamer in de beschikking a quo - uit het verweerschrift dat verweerder heeft begrepen waarover het verzoekschrift handelt. De Hoge Raad verwierp de klacht dat het verzoekschrift niet voldeed aan de eisen van art. 429d lid 1 Rv omdat het geen duidelijke omschrijving van de gronden zou bevatten met de overweging dat het oordeel van de Ondernemingskamer niet blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting en overigens als van feitelijke aard en niet onbegrijpelijk in cassatie niet met vrucht kan worden bestreden.(37)

3.14 Bij toepassing van deze maatstaf in de zaak die nu voorligt, heeft de Ondernemingskamer een verwijzing (rov. 3.2, tweede volzin) in het verzoekschrift naar het onderzoeksverslag voldoende geacht. Voorts heeft de Ondernemingskamer kennelijk geoordeeld dat de commissarissen wisten waartegen zij zich hadden te verweren, nu zij in rov. 3.10 overweegt dat de commissarissen de uit het onderzoeksverslag geciteerde vaststellingen en bevindingen onvoldoende - gemotiveerd - hebben weersproken. Hiertegen bestaan bij mij de volgende bedenkingen.

3.15 Het EHRM heeft in de Text Lite-uitspraak geoordeeld dat de onderzoekers geen rechten en verplichtingen vaststellen en hun bevindingen de Ondernemingskamer niet binden.(38) Dit betekent evenwel niet dat art. 6 EVRM geen rol speelt. Immers, eerst aan het eind van de tweede procedure kan worden beoordeeld of de procedure als geheel aan art. 6 EVRM beantwoordt en het onderzoek is onderdeel - vormt zelfs de kern(39) - van de enquêteprocedure. Josephus Jitta is dit verband kritisch. Hij stelt dat het onderzoek door enquêteurs niet door waarborgen omgeven is. Onderzoekers zijn in de praktijk vrij in de wijze waarop zij hun onderzoek uitvoeren en van een recht op hoor en wederhoor is geen sprake.(40) Volgens Josephus Jitta kan dit tot een zekere onevenwichtigheid leiden en doet dit in de praktijk ook: door onderzoekers geconstateerde feiten hebben de neiging een eigen leven te gaan leiden.(41) En voorts dezelfde schrijver:

"The system shows three structural weaknesses: The first is the selection by the investigators of the facts that they consider relevant or worth mentioning in their report. The second is that only the information in their report and the annexes is available, while it may be unclear which process the investigators have followed in determining what they considered worth reporting. The third is the human tendency to consider that what the investigators have found must be "true", which puts parties that dispute the facts established by the investigators on an unequal footing with those who want to base their arguments on the report. In the second procedure the Companies en Business Court tends to share this human tendency somewhat when it requires that parties disputing findings by the investigators indicate precisely what they dispute and how they propose to provide evidence to the contrary."(42)

Hij tekent (t.a.p.) hierbij nog aan dat e.e.a. te meer klemt in zaken waarin persoonlijke verantwoordelijkheid of zelfs aansprakelijkheid - indirect - aan de orde is. Ook Sanders/Westbroek is kritisch wanneer zij spreken over de "bindende kracht" in andere procedures van door onderzoekers in het verslag vastgestelde feiten(43):

"Daar komt bij dat bestuurders en commissarissen er in de wettelijke bepalingen betreffende het recht van enquête qua rechtsbescherming uiterst karig afkomen. Slechts met behulp van de art. 429a-t Rv. komen zij als "belanghebbenden" min of meer aan hun trekken. De Hoge Raad heeft hen hierbij stevig moeten helpen door hen met onder meer een verwijzing naar art. 6(1) EVRM een recht op beroep in cassatie tegen uitspraken van de OK toe te kennen (OGEM, NJ 1990, 466). Van belang is ook dat de enquête-procedure slechts één feitelijke instantie kent en als verzoekschriftprocedure minder bewijsrechtelijke waarborgen biedt dan de dagvaardingsprocedure die voor de aansprakelijkheid geldt."

3.16 In de tweede procedure (art. 2:355 BW) worden burgerlijke rechten en verplichtingen in de zin van art. 6 EVRM vastgesteld; het wanbeleidoordeel is ook in andere procedures bindend (zie de inleiding hierboven). Dit geldt voor verschenen belanghebbenden en de rechtspersoon waartegen het onderzoek zich richt.(44) Het is juist in deze fase van de enqueteprocedure van groot belang dat rechtspersoon en de verschenen belanghebbenden voldoende gelegenheid krijgen om de bevindingen van de onderzoekers en de stellingname van verzoekers(s) (mede) naar aanleiding daarvan te bestrijden om te trachten te voorkomen dat de Ondernemingskamer tot het oordeel komt dat van wanbeleid is gebleken en de verantwoordelijkheid hiervoor bij die belanghebbenden rust. Dit zal in het algemeen niet eenvoudig zijn nu de Ondernemingskamer de in het verslag als resultaat van het onderzoek gerelateerde feiten in beginsel voor juist houdt.(45) Ik vermeld in dit verband dat de Hoge Raad heeft uitgemaakt dat het fundamentele beginsel van behoorlijke rechtspleging volgens hetwelk een burgerlijk geding op tegenspraak wordt gevoerd - van welk beginsel dat van hoor en wederhoor deel uitmaakt - meebrengt dat de rechter zich bij de vaststelling van gegevens van wezenlijke aard alleen op die feiten mag baseren waarvan partijen de juistheid en volledigheid hebben kunnen nagaan en ten processe ter discussie hebben kunnen stellen.(46) In dit verband merk ik terzijde op dat verzoekers - sprekend over de Casino-transactie - tijdens de mondelinge behandeling aan de orde hebben gesteld dat bijlagen bij het verslag van het onderzoek ontbreken, zodat zij het debat met beperkingen moeten aangaan en daarbij opmerken dat een werkelijk en deugdelijk debat omtrent de vraag of wanbeleid aan de orde is eigenlijk niet gevoerd kan worden.(47)

3.17 De mogelijkheid voor partijen om adequaat te reageren op het onderzoeksverslag is belangrijk, maar niet altijd voldoende om uiteindelijk tot een afgewogen oordeel te kunnen komen omtrent wanbeleid en wie daarvoor verantwoordelijkheid dragen. Daarvoor is naar mijn mening een partijdebat ten overstaan van de Ondernemingskamer vereist. In het partijdebat speelt het recht van hoor en wederhoor een onmisbare rol. Dit begrip houdt volgens Asser niet alleen in dat de rechter "ook de andere partij" hoort, dus gelegenheid geeft tot een reactie, maar dat partijen het recht hebben om hun standpunt aan de rechter te laten kennen over alles wat in het proces hun belangen raakt.(48) Asser heeft voorts betoogd dat het debat de ontwikkeling van de argumentatie en daarmee van de zaak dient. Hij stelt:(49)

3.18 Het partijdebat(50) zou in de tweede procedure een grote rol moeten spelen. Deze contentieuze verzoekschriftprocedure kent immers één schriftelijke ronde en vervolgens een mondelinge behandeling. Er is slechts één feitelijke instantie en de Ondernemingskamer kan (zowel zakelijk als persoonlijk) ingrijpende beslissingen nemen met mogelijk verstrekkende gevolgen, omdat in deze fase van de toepassing van het enqueterecht burgerlijke rechten en plichten worden vastgesteld; in de inleiding heb ik verder op het aansprakelijkheidsaspect gewezen. Voorts geldt dat de Ondernemingskamer niet aan het verslag van het onderzoek is gebonden(51): er is dus voor zowel verzoeker als belanghebbenden alle reden te trachten de Ondernemingskamer te overtuigen van het eigen standpunt. Naar mijn mening kan verzoeker in de tweede procedure niet volstaan met een verwijzing naar het onderzoeksverslag, maar dient hij uiteen te zetten wat de gronden zijn voor het wanbeleid en - indien daartoe aanleiding bestaat - op grond waarvan functionarissen verantwoordelijk zijn. Het partijdebat en in het verlengde daarvan de partijen zelf kunnen in de knel komen wanneer de ene partij slechts verwijst naar een (vaak omvangrijk)(52) onderzoeksverslag, waaraan nogal eens de bijlagen ontbreken en waarvan vaak niet altijd duidelijk is of het totstandgekomen is met in achtneming van hoor en wederhoor(53) en de andere partij(en) alles wat hem/hen van belang lijkt eenzijdig ter discussie moeten stellen. Een en ander klemt te meer wanneer de Ondernemingskamer, zoals in het onderhavige geval, haar oordeel mede motiveert met verwijzingen naar het onderzoeksverslag die naar de mening van de Ondernemingskamer onvoldoende - gemotiveerd - zijn weersproken. Ik stip hierbij nog eens aan dat de gedachte achter de uitspraak van het EHRM in de Text Lite zaak is dat - ook indien de commissarissen in de onderzoeksfase onvoldoende verweer hebben kunnen voeren - art. 6 EVRM niet is geschonden nu in de enquêtefase geen burgerlijke rechten en verplichtingen worden vastgesteld(54), de procedure als geheel(55) moet worden bezien en de commissarissen in de tweede procedure nog voldoende kans hadden gekregen om het verslag van het onderzoek te bestrijden. Het beginsel van hoor en wederhoor dient in de enquêteprocedure in de tweede procedure waarin de Ondernemingskamer wordt verzocht wanbeleid vast te stellen goed tot zijn recht te komen.(56)

3.19 Tegen het voorgaande kan men m.i. niet inbrengen dat art. 2:355 lid 1 bepaalt dat uit het verslag van wanbeleid moet blijken, zodat de gronden niet in het verzoekschrift behoeven te worden opgenomen. Dit voorschrift is door de Hoge Raad gerelativeerd in de RNA-beschikking(57) en - belangrijker - de tweede procedure is contradictoir van aard(58) en de rechtsstrijd speelt zich af tussen verzoekers - dus niet: onderzoekers - en belanghebbenden.

3.20 Het bepaalde in art. 278 Rv. dat het verzoekschrift een duidelijke omschrijving van het verzoek en de gronden bevat dient aldus niet alleen het verdedigingsbeginsel maar ook de ontwikkeling van een partijdebat en daarmee een goede oordeelsvorming. Die oordeelsvorming is niet alleen van belang in de enquêteprocedure zelf, maar zij speelt een indirecte rol bij de eventuele latere vaststelling van aansprakelijkheid van betrokkenen.

3.21 In het licht van hetgeen ik hiervoor heb opgemerkt over het belang van het partijdebat en over de onderhavige zaak zelf, had de Ondernemingskamer het beroep van de commissarissen op niet-ontvankelijkheid van UB Holding en Lijmar (ten aanzien van fase I) dienen te honoreren.(59) Er doet zich - om in termen van het hiervoor aangehaalde arrest HR 15 november 1991, NJ 1992, 724 te spreken - niet het uitzonderingsgeval voor dat zonder meer duidelijk is geweest tegen welk verzoek de commissarissen zich hadden te verdedigen; als gezegd speelt hierbij een rol dat het ging om een verzoekschrift in eerste (en enige feitelijke) aanleg. Voorts herhaal ik hier - samengevat - hetgeen ik in de inleiding heb gesteld: verzoekers hebben de procedure geheel en al gericht op de Casino-transactie en hebben slechts een terloopse verwijzing aan de Konmar-operatie gegeven. Het feit dàt de commissarissen zich - subsidiair - hebben verdedigd is niet voldoende om aan de eisen van art. 278 Rv. te ontkomen reeds omdat die omstandigheid niet wegneemt dat zich over de Konmar operatie in het geheel geen partijdebat heeft ontwikkeld. Ik beoordeel het onderdeel gegrond.

3.22 Ten aanzien van Laurus bevat de beschikking van de Ondernemingskamer geen beslissing met betrekking tot de ontvankelijkheid van UB Holding en Lijmar. De Ondernemingskamer had evenwel ambtshalve te onderzoeken of het verzoekschrift aan de daaraan te stellen eisen voldeed en daarop te beslissen met een niet-ontvankelijkverklaring.(60) Een daarop gerichte klacht ligt in nr. 24 van het cassatieverzoekschrift besloten.

Onderdeel 2

3.23 Onderdeel 2 richt zich tegen de eerste alinea van het dictum van de beschikking van de Ondernemingskamer, die als volgt luidt:

"Verstaat dat uit het verslag van het onderzoek blijkt van wanbeleid van Laurus N.V. in de periode 1 januari 2000 tot medio augustus 2001 (fase I) in voege zoals hiervoor in de rechtsoverwegingen 3.4 tot en met 3.10 is omschreven."

3.24 Het onderdeel klaagt dat de Ondernemingskamer door zo te oordelen buiten de door partijen afgebakende rechtsstrijd is getreden en zij art. 24 Rv. heeft geschonden. UB Holding en Lijmar hebben in hun verzoekschrift geen enkele concrete stelling met betrekking tot vermeend wanbeleid in fase I aan de Ondernemingskamer voorgelegd. De Ondernemingskamer had over eventueel wanbeleid in fase I geen oordeel mogen geven.

3.25 De klacht doet een beroep op de beschikking HR 31 mei 2000, NJ 2000, 555 m.nt. Ma (Vie d'Or). In die zaak klaagde het middel onder meer dat de ondernemingskamer buiten de grenzen van de rechtsstrijd is getreden door als wanbeleid te wraken het handelen van de verzekeringskamer in verband met de wijze van afrekening door Merrill Lynch van contracten. De Hoge Raad stelde voorop dat de Ondernemingskamer slechts een oordeel mag geven over hetgeen haar door de vordering van de PG in het kader van dit geding is voorgelegd. Vervolgens overwoog hij:

"Het desbetreffende rekest laat geen andere conclusie toe dan dat de PG niet in zijn vordering heeft opgenomen dat de Verzekeringskamer onzorgvuldig heeft gehandeld met betrekking tot de afrekening van de ML-contracten. De Ondenemingskamer is door desondanks het oordeel te geven dat de Verzekeringskamer te dezer zake onzorgvuldig heeft gehandeld, buiten de rechtsstrijd getreden."

3.26 Het onderdeel faalt. De strekking van art. 24 Rv. is onder meer dat de rechter niet meer mag toewijzen dan is gevraagd.(61) Bij de vaststelling van wat is verzocht dient niet alleen naar het petitum gekeken te worden. Voor het bepalen van de omvang van het verzochte kan men ook elders in het verzoekschrift terecht; beslissend is of voor belanghebbenden duidelijk is, tegen welke vordering zij zich kunnen verdedigen.(62) Zeker wanneer een declaratoir wordt verzocht ("te bepalen dat van wanbeleid is gebleken") zal men elders in het verzoekschrift moeten nagaan welke omvang dat heeft.

3.27 In het petitum hebben UB Holding en Lijmar - subsidiair - verzocht te bepalen dat de Ondernemingskamer van wanbeleid is gebleken, zonder aan te geven of dit oordeel betrekking moest hebben op de Konmar-operatie, de Casino-transactie, of op beide. Voorts hebben zij - zoals ik hiervoor in 3.5. reeds heb aangegeven - in het lichaam van het verzoekschrift (blz. 25) gesteld dat het onderzoeksrapport voldoende aanknopingspunten biedt om ten aanzien van het "Konmar-debacle" tot wanbeleid te concluderen. Dit betekent dat het petitum aldus moet worden begrepen dat het de verzochte verklaring voor recht tevens betrekking had op de Konmar-operatie (fase I). Uit de pleitnota d.d. 19 juni 2003 van Laurus (nr. 14) en het verweerschrift en de pleitnota van de commissarissen leid ik af dat zij dit ook zo hebben begrepen.(63) Ten slotte merk ik op dat de verwijzing van UB Holding en Lijmar op blz. 25 van het verzoekschrift naar het onderzoeksrapport voor de vaststelling van de omvang van het petitum niet zonder betekenis is nu dat onderzoeksrapport tot de gedingstukken behoort en de kern van het enquêterecht vormt. De Ondernemingskamer heeft derhalve niet meer of anders toegewezen dan was verzocht.

Onderdeel 3

3.28 Onderdeel 3 stelt voorop dat de Ondernemingskamer het door de commissarissen gedaan beroep op niet-ontvankelijkheid heeft verworpen en heeft verstaan dat van wanbeleid is gebleken zoals in de beschikking nader omschreven. De Ondernemingskamer heeft dat - aldus het onderdeel - gedaan ofschoon UB Holding en Lijmar, nadat zij kennis hadden genomen van het tot niet-ontvankelijkverklaring strekkende betoog van de commissarissen, zich daarover hadden uitgelaten als volgt:

"Met betrekking tot deel 1 van het verslag volstaan verzoekers met een verwijzing naar hetgeen zij in het verzoekschrift van 19 februari 2003 hebben gesteld en refereren zij zich aan het oordeel van de Ondernemingskamer"

en vervolgens

"Het gaat verzoekers hier om de kern, te weten het wanbeleid dat door Laurus is gevoerd inzake de Casino-transactie"

en zij (UB Holding en Lijmar) niet hadden gereageerd op de stellingname van Laurus in de pleitaantekeningen d.d. 19 juni 2003 die alleen betrekking hadden op fase II (de Casino-transactie). De Ondernemingskamer heeft zo geoordeeld zonder UB Holding en Lijmar uit te nodigen zich nader over hun standpunt uit te laten en zonder verzoekers in cassatie in de gelegenheid te stellen daarop te reageren. Door aldus te oordelen heeft de Ondernemingskamer in strijd met fundamentele regels van procesrecht, althans met te stellen eisen van goede procesorde, een "verassingsbeslissing" gegeven, aldus het onderdeel.

3.29 Volgens Asser is het criterium om uit te maken of sprake is van een ontoelaatbare verrassingsuitspraak of de partij die door de beslissing is benadeeld redelijkerwijs rekening heeft moeten houden met datgene waarmee de rechter haar heeft verrast.(64) Het gaat er om dat de wending in het proces theoretisch wel voorzienbaar was, maar niet verwacht behoefde te worden.(65)

3.30 Van een verassingsbeslissing kan sprake zijn indien partijen het debat bewust beperken tot een bepaald onderwerp, maar de rechter toch over een andere kwestie waarop partijen hun debat niet hebben geconcentreerd een uitspraak doet.(66) In dat geval handelt de rechter - zoals de Hoge Raad het formuleert - "in strijd met het fundamentele beginsel van procesrecht dat partijen over de wezenlijke elementen die ten grondslag liggen aan de rechterlijke beslissing, voldoende moeten zijn gehoord en niet mogen worden verrast met en beslissing van de rechter waarmee zij, gelet op het verloop van het processuele debat, geen rekening behoefden te houden."(67)

Onderdeel 4

3.32 Dit onderdeel komt op tegen de eerste volzin van rechtsoverweging 3.10 van de beschikking, die als volgt luidt:

"3.10 Op grond van vorenvermelde vaststellingen en bevindingen, die in het verweerschrift van de commissarissen onvoldoende - gemotiveerd - zijn weersproken, is de Ondernemingskamer van oordeel dat - ook al zou de raad van commissarissen aanvankelijk het voordeel van de twijfel hebben mogen geven aan de hoofddirectie - uiterlijk per eind maart 2001 het moment was aangebroken waarop een scherper toezicht had moeten worden uitgeoefend, en dat de raad van commissarissen door zulks na te laten in zoverre medeverantwoordelijk is voor het geconstateerde wanbeleid.(...)."

Het onderdeel bouwt voort op de onderdelen 1 tot en met 3. Het betoogt dat zelfs indien de rechtsoverwegingen 3.1 en 3.2 de toets van art. 24 en 278 Rv. kunnen doorstaan en de Ondernemingskamer geen verrassingsbeslissing heeft gegeven, dit niet geldt voor het specifiek ten aanzien van de commissarissen gegeven oordeel in rechtsoverweging 3.10. Aangenomen al dat de in rechtsoverwegingen 3.1 en 3.2 door de Ondernemingskamer aangehaalde passages uit het verzoekschrift van 19 februari 2003 kunnen worden geïnterpreteerd als tezamen vormende een duidelijke omschrijving van een verzoek om ook ten aanzien van fase I te bepalen dat van wanbeleid is gebleken, en als tezamen weergevende een duidelijke omschrijving van de gronden waarop dat verzoek berust, dan kan daarin niet worden gelezen een verzoek om specifiek ten aanzien van de raad van commissarissen vast te stellen dat deze medeverantwoordelijk is voor geconstateerd wanbeleid.

3.33 Bij de bespreking van onderdeel 1 is al een verbinding gelegd met de hier aangevallen overweging. Ik kan er nu dan ook betrekkelijk kort over zijn. Het onderdeel is gegrond, nu in het verzoekschrift onvoldoende gronden zijn aangedragen die het oordeel dat de commissarissen medeverantwoordelijk zijn steunen. Hierbij laat ik meewegen dat het oordeel van de Ondernemingskamer mede gebaseerd is op de overweging dat de commissarissen stellingen uit het verslag van het onderzoek onvoldoende hebben weersproken. Ik heb uiteengezet waarom ik er geen voorstander van ben om belanghebbenden als het ware te laten zoeken naar verwijten die jegens hen in het verslag staan geformuleerd.

3.34 Het onderdeel acht ik ongegrond voorzover het ziet op het petitum. Het door UB Holding en Lijmar geformuleerde petitum (zie hiervóór nr. 3.4) sluit in dat de Ondernemingskamer een oordeel geeft over wie verantwoordelijk is voor gebleken wanbeleid, dat hoeft niet met zoveel woorden in het petitum worden vermeld. Ik verwijs overigens naar hetgeen ik over onderdeel 2 heb gezegd.

3.35 Voorzover het onderdeel voortbouwt op onderdeel 3 is het naar mijn mening weer gegrond. Nadat UB Holding en Lijmar blijkens de pleitnota van 19 juni 2003 het debat hadden beperkt tot de Casino-transactie hoefde Laurus en de commissarissen redelijkerwijs geen rekening te houden met een oordeel over medeverantwoordelijkheid voor de Konmar-operatie.

Onderdeel 5

3.36 Onderdeel 5 klaagt dat de Ondernemingskamer in de rechtsoverwegingen 3.6 tot en met 3.10 (zie hiervóór nr. 2.13) voor de vraag of de raad van commissarissen medeverantwoordelijk is voor het geconstateerde wanbeleid een verkeerde maatstaf heeft aangelegd. Het onderdeel gaat er van uit dat de term "medeverantwoordelijk" zo moet worden begrepen dat naar het oordeel van de Ondernemingskamer de rechtspersoon Laurus zich niet alleen door toedoen van de hoofddirectie (rov. 3.5) maar ook door toedoen van de raad van commissarissen, heeft schuldig gemaakt aan wanbeleid. De Ondernemingskamer geeft echter niet aan naar welke maatstaf zij heeft beslist dat de raad van commissarissen "medeverantwoordelijk" is voor het geconstateerde wanbeleid; zij overweegt dat de raad van commissarissen heeft nagelaten "scherper toezicht" uit te oefenen. Dat de raad van commissarissen door dit nalaten elementaire beginselen van verantwoord ondernemerschap zou hebben geschonden of in ernstige mate tekort is geschoten in enige verplichting of dat er sprake is van een ernstig tekortschieten in ander opzicht, wordt niet vastgesteld. Uit de aangevallen overwegingen volgt niet dat de Ondernemingskamer heeft geoordeeld dat de raad van commissarissen de in art. 2:140 lid 2 BW omschreven taak niet zou hebben vervuld of zou hebben verwaarloosd; zij oordeelt slechts dat dit toezicht uiterlijk per eind maart 2001 "scherper" had moeten zijn, aldus het onderdeel.

3.37 De Hoge Raad heeft in zijn Ogem-beschikking omtrent het begrip wanbeleid het volgende overwogen(69):

"Blijkens de ontstaansgeschiedenis van art. 2:355 BW heeft de wetgever het niet nodig geacht in de wet een omschrijving van het begrip "wanbeleid" op te nemen, omdat het wordt gebruikt in een betekenis die niet van het spraakgebruik afwijkt en de rechter toch in elk afzonderlijk geval zal moeten beslissen of de gemaakte beleidsfouten zo ernstig zijn dat van wanbeleid moet worden gesproken (m.v.a. p. 14, Tweede Kamer 1968-1969, 9595, 9596, nr. 6). Hieruit volgt dat niet iedere beleidsfout als wanbeleid kan worden aangemerkt, maar dat de fout van voldoende ernst moet zijn om deze kwalificatie te rechtvaardigen. Voorts blijkt uit de ontstaansgeschiedenis van de bepaling dat naar het oordeel van de wetgever een incidentele beleidsfout niet als wanbeleid kan worden beschouwd (m.v.a., t.a.p.)."(70)

3.38 Voor een overzicht van hetgeen in de parlementaire stukken over wanbeleid is geschreven en gezegd verwijs ik naar de conclusie (nr. 7) van A-G Mok voor deze beschikking.(71) Voorts wijs ik op zijn conclusie (nr. 3.3.2.1 e.v.) voor HR 1 maart 2002, NJ 2002, 296 m.nt. Ma waarin hij uiteenzet dat wanbeleid zich in vele vormen kan voordoen en men uit de Ogem-beschikking niet mag afleiden dat alleen bij strijd met beginselen van verantwoord ondernemerschap van wanbeleid kan worden gesproken. Wanbeleid kan ook betrekking hebben op het (onvoldoende) functioneren van de vennootschap als rechtspersoon; beide aspecten kunnen met elkaar verweven zijn.(72) De Hoge Raad overwoog in de Ogem-beschikking voorts dat wanbeleid van de organen van een rechtspersoon of degenen die daarvan deel uitmaken aan de rechtspersoon moet worden toegerekend (rov. 7.4) en het voor het aannemen van wanbeleid niet nodig is dat aan bestuurders en/of commissarissen persoonlijk wanbeleid moet kunnen verweten en evenmin dat schade het gevolg is (rov. 7.6). Ten slotte vermeld ik dat de Hoge Raad in de Ogem-beschikking heeft overwogen dat de Ondernemingskamer niet blijk had gegeven van een onjuiste rechtsopvatting met haar oordeel dat de raad van commissarissen zijn toezichthoudende taak niet of niet naar behoren heeft vervuld. Dat oordeel was onder meer er op gegrond dat de raad ondanks dat hem signalen bereikten die hem aanleiding hadden behoren te geven tot het vragen van nadere gegevens, generlei initiatief op dit punt heeft ontwikkeld en niet heeft ingegrepen (rov. 10.2).

3.39 De terminologie "scherper toezicht" in rov. 3.8 en 3.10 betekent dat de raad van commissarissen aanvankelijk met het houden van een bepaald niveau van toezicht kon volstaan, maar vanaf eind maart 2001 dit toezicht moest intensiveren. De Ondernemingskamer heeft met de overweging dat de commissarissen hebben nagelaten scherper toezicht uit te oefenen tot uitdrukking gebracht dat zij het toezicht houden niet hebben geïntensiveerd en het dus onder het - op dat moment - vereiste niveau lag. Door na eind maart 2001 niet de "meer dan normale alertheid" te betrachten is het toezicht volgens de Ondernemingskamer onvoldoende geweest. De Ondernemingskamer hoefde niet met zoveel woorden te overwegen dat sprake was van "strijd met elementaire beginselen van verantwoord ondernemerschap", nu het begrip wanbeleid zelf de norm is en zich in vele vormen kan voordoen. De Ondernemingskamer heeft n.m.m. de juiste maatstaf gehanteerd, zodat het onderdeel faalt.

Onderdeel 6

3.40 Onderdeel 6 valt uiteen in de subonderdelen 6.1 tot en met 6.5, die motiveringsklachten bevatten over de overwegingen 3.8 tot en met 3.10 van de Ondernemingskamer. Het stelt daarbij voorop dat de Ondernemingskamer in rov. 3.10 oordeelt dat uiterlijk per eind maart 2001 het moment was aangebroken waarop een scherper toezicht had moeten worden uitgeoefend. In rov. 3.7 aanvaardt de Ondernemingskamer het verweer van de commissarissen dat een ingreep begin mei 2001 onverantwoord zou zijn geweest. In rov. 3.6 oordeelt de Ondernemingskamer dat de raad van commissarissen in juli-augustus 2001 daadkrachtig heeft ingegrepen. Het verwijt dat de raad van commissarissen heeft nagelaten scherper toezicht te houden, heeft volgens het onderdeel dus alleen, althans voor zover dat scherper toezicht had kunnen leiden tot concrete maatregelen, betrekking op de maand april 2001.

3.41 Bij de klachten verwoord in de subonderdelen gaat het er om - aldus het onderdeel - dat de Ondernemingskamer in rechtsoverweging 3.9 een aantal bevindingen van de onderzoekers zonder meer overneemt en de commissarissen tegen elk van deze bevindingen gemotiveerd verweer hebben gevoerd. De ondernemingskamer had dit verweer - essentiële stellingen van de commissarissen - niet onbehandeld mogen laten dan wel mogen verwerpen met de enkele, niet nader uitgewerkte overweging dat de bevindingen van de onderzoekers "in het verweerschrift van de commissarissen onvoldoende - gemotiveerd - zijn weersproken" (rov. 3.10).

3.42 Bij de beoordeling van klachten dat de feitenrechter heeft verzuimd essentiële stellingen te behandelen gaat het er om na te gaan of de rechter heeft nagelaten om bij zijn beoordeling een stelling van de klagende partij te betrekken die, indien die juist zou zijn, waarschijnlijk zou hebben geleid tot een andere beslissing.(73)

3.43 Subonderdeel 6.1 stelt dat de commissarissen in de feitelijke instantie gemotiveerd hebben betoogd dat het businessplan, anders dan het verslag van het onderzoek vermeldt, voor wat betreft de voortgang van de uitvoering wel degelijk voorzag in controlemomenten waarop de uitvoering tijdig kon worden bijgesteld en zonodig worden gestopt (zie de stellingen aangehaald op blz. 23/24 van het cassatieverzoekschrift). Aan deze kernstellingen is de Ondernemingskamer - aldus het subonderdeel - ten onrechte voorbijgegaan in rechtsoverweging 3.8 en 3.9, eerste alinea:

"3.8 (...) Voorts is van belang dat - zoals de onderzoekers hebben vastgesteld - het businessplan wat betreft de vooruitgang van de uitvoering niet voorzag in controlemomenten waarop die uitvoering tijdig kon worden bijgesteld en zo nodig worden gestopt. (...).

3.9 Dat oordeel doet de Ondernemingskamer voorts steunen op de volgende bevindingen van de onderzoekers:

Geconstateerd moet worden dat, ondanks de onderkende grote risico's, door de raad van commissarissen geen concrete en harde voorwaarden zijn bedongen ter voorkoming dat de raad in geval van dreigend misgaan van de operatie Groenland, daarmee pas zou worden geconfronteerd op een moment dat er reeds van een de continuïteit van Laurus bedreigende situatie sprake zou zijn. Aan de enquêteurs konden geen noodscenario's (...) worden getoond (pagina 22);

3.45 Subonderdeel 6.2 heeft betrekking op de door de Ondernemingskamer in rechtsoverweging 3.9 (tweede alinea) weergegeven bevinding van de onderzoekers:

"Nooit is getest in hoeverre de na hun omvorming te heropenen winkels bedrijfsklaar zouden blijken te zijn, zowel wat betreft bestellen en bevoorrading enerzijds als het afrekenen aan de kassa anderzijds. Dat alles zou derhalve pas blijken op het moment dat de eerste klanten in de heropende winkels stonden (Pagina 27);"

Het subonderdeel formuleert allereerst onder nr. 51 een begrijpelijkheidsklacht die tot uitgangspunt neemt dat een test van enkele omgevormde winkels niet vóór 6 mei 2001 (de datum waarvóór een actiever optreden van de commissarissen volgens de Ondernemingskamer gewenst was) had kunnen plaatsvinden. Nu ik dit uitgangspunt niet in de beschikking van de Ondernemingskamer terugvind, mist de klacht feitelijke grondslag en kan zij niet tot cassatie leiden.

3.46 Voorts klaagt het subonderdeel dat de Ondernemingskamer ten onrechte voorbij is gegaan aan de kernstellingen van de commissarissen omtrent het op belangrijke punten afwijken van het businessplan - o.m. het laten vervallen van de life tests van de winkels - door de hoofddirectie (verweerschrift nr. 47 en pleitnota nr. 6). Volgens het subonderdeel had de Ondernemingskamer deze essentiële stellingen van de commissarissen niet onbehandeld mogen laten, dan wel mogen verwerpen, met de enkele overweging dat de commissarissen de bevinding van de onderzoekers onvoldoende gemotiveerd hebben weersproken.

3.47 De klacht faalt. De stellingen van de commissarissen komen er op neer dat het businessplan voorzag in life tests van enkele omgevormde winkels voorafgaand aan de heropening van de eerste winkels op 15 mei 2001, zij niet konden voorzien dat de hoofddirectie de life tests zou laten vervallen en zij voor een voldongen feit werden geplaatst. De gewraakte overweging van de beschikking heeft op iets anders betrekking; daar gaat het er om dat de commissarissen scherper toezicht hadden moeten uitoefenen onder meer omdat de lifetests niet hadden plaatsgevonden. Voor dat oordeel is het hoe en waarom van het vervallen van die tests niet van belang; de Ondernemingskamer heeft derhalve geen essentiële stelling gepasseerd. Voorts is juist het oordeel dat de commissarissen het feit dàt de life tests zijn vervallen niet hebben weersproken, zodat ook de daarop gerichte motiveringsklacht mislukt.

3.48 Subonderdeel 6.3 klaagt dat de Ondernemingskamer essentiële stellingen heeft gepasseerd. Het gaat hier om stellingen vervat in het verweerschrift en de pleitnota (zie het cassatieverzoekschrift nr. 53). Volgens het subonderdeel is de Ondernemingskamer ten onrechte aan deze essentiële stellingen voorbijgegaan door zonder nadere motivering de volgende bevindingen van de onderzoekers ten grondslag te leggen aan haar oordeel dat van de raad van commissarissen per eind maart 2001 een scherper toezicht mocht worden verwacht:

3.49 De klacht slaagt, nu de commissarissen in hun verweerschrift en de pleitnota uitgebreid en gedocumenteerd hebben aangegeven dat en waarom de hiervóór weergegeven bevindingen onjuist waren dan wel gerelativeerd dienden te worden. Voorzover de Ondernemingskamer deze stellingen heeft behandeld door te overwegen dat de geciteerde bevindingen onvoldoende - gemotiveerd - zijn weersproken heeft zij dit niet met afdoende redenen omkleed gedaan. De stellingen van de commissarissen noopte de Ondernemingskamer tot een uitgebreidere motivering.(74)

3.50 Subonderdeel 6.4 is gericht tegen de volgende overwegingen van de Ondernemingskamer:

"3.8 (...) Dat was te meer van belang omdat onlangs een nieuwe voorzitter van de hoofddirectie was benoemd, die geen ervaring had met winkelformules."

en

"3.10 (...)De Ondernemingskamer neemt hierbij nog in aanmerking dat (...) het in snel tempo elkaar opvolgen van een drietal chief financial officers, (...) de raad van commissarissen bewust had horen maken van de risico's die hij nam door de hoofddirectie niet korter aan de teugel te nemen."

Het subonderdeel klaagt dat de Ondernemingskamer in deze overwegingen niet had mogen voorbij gaan aan de kernstellingen van de commissarissen (zie cassatieverzoekschrift nr. 57), althans had mogen verwerpen zonder nadere motivering.

3.51 De klacht faalt bij gebrek aan belang, nu zij zich richt tegen ten overvloede gegeven overwegingen (zie "te meer" en "neemt hierbij nog in aanmerking"). Ook indien (een van) de voorgaande subonderdelen zou(den) slagen, worden de twee overwegingen niet zelfstandig dragend.

3.52 Subonderdeel 6.5 stelt voorop dat de Ondernemingskamer haar oordeel dat van de raad van commissarissen per eind maart 2001 een scherper toezicht mocht worden verwacht, mede doen steunen op de volgende bevindingen van de onderzoekers:

"3.9 (...) Uit de notulen van de vergaderingen van de raad van commissarissen blijkt gebrek aan enige door de directie verstrekte, inhoudelijke en concrete informatie over uitvoering, voortgang, fasering, checkpoints en de mogelijkheid de operatie Groenland alsnog verantwoord te kunnen stoppen, althans opschorten (pagina 51);"

3.53 Het gaat hier m.i. om de constatering dat de raad van commissarissen geen concrete informatie had over uitvoering, voortgang, fasering, checkpoints aangaande de Konmar-operatie. Aan onder andere dit gebrek aan informatie koppelt de Ondernemingskamer in rov. 3.10 het oordeel dat de commissarissen per eind maart 2001 scherper toezicht moesten uitoefenen. De klachten in de nrs. 60 tot en met 62 van het cassatieverzoekschrift miskennen dat het hier gaat om het afwezig zijn van informatie en de vaststelling dat de commissarissen scherper toezicht hadden moeten uitoefenen; niet aan de orde is òf het businessplan voorzag in controlemomenten, wie verantwoordelijk is voor het niet verstrekken van informatie en of de commissarissen zelf vragen aan de hoofddirectie hadden moeten stellen.

3.54 Voorts klaagt het subonderdeel over onbegrijpelijkheid van de navolgende verwijzing naar het verslag:

"De raad van commissarissen heeft blijkens de notulen van zijn vergaderingen nooit kritische vragen gesteld, althans heeft nooit doorgevraagd, over onderdelen of aspecten van het businessplan die van doorslaggevende betekenis waren voor het succes ervan (pagina 52)."

3.56 Bij de bespreking van deze subonderdelen merk ik nog op dat de motiveringsklachten n.m.m. voortvloeien uit hetgeen deze zaak kenmerkt (nl. kort gezegd: verzoekers die met een verwijzing naar het verslag van het onderzoek volstaan, commissarissen die in het (omvangrijke) verslag op zoek gaan naar verwijten die hen worden gemaakt en de Ondernemingskamer die haar oordeel mede baseert op het niet weerspreken van bevindingen van onderzoekers). Het gevolg is dat de commissarissen (die met name klagen over het passeren van essentiële stellingen) menen dat zij niet voldoende "gehoord" zijn; als gezegd kan dit in beginsel worden voorkomen door de ontwikkeling van een partijdebat.

Onderdeel 7

3.57 Onderdeel 7 voert aan dat de commissarissen in het verweerschrift (nr. 132) hebben aangeboden al hun in het verweerschrift geponeerde stellingen, voor zover de juistheid daarvan niet blijkt uit het verslag van het onderzoek, te bewijzen door getuigenverklaringen en andere bewijsmiddelen. Zij hebben dit bewijsaanbod herhaald tijdens de mondelinge behandeling van 19 juni 2003 (pleitnota, nr. 1). De ondernemingskamer heeft dit bewijsaanbod onbehandeld gelaten dan wel (impliciet) verworpen. Daarmee heeft de Ondernemingskamer blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, althans haar beschikking niet (voldoende) naar de eis der wet met redenen omkleed, aldus het onderdeel.

3.58 Over het bewijsrecht in verzoekschriftprocedures onder het oude procesrecht schrijft Boekman, na voorop gesteld te hebben dat van de bepalingen over het bewijs in de derde Titel van Boek I Rv slechts enkele van overeenkomstige toepassing zijn verklaard in verzoekschriftprocedures, onder meer het volgende:

"(...) Ook ten aanzien van de verplichting om op een bewijsaanbod in te gaan - hetgeen nu juist een belangrijke reden was om indertijd de algemene regelen van het bewijsrecht niet van toepassing te doen zijn - vertoont de rechtspraak een kentering: aanvankelijk werd iedere klacht op dit punt afgewezen omdat het aan het beleid van de rechter was overgelaten of hij een partij tot bewijslevering zou toelaten, maar de laatste tijd komt de goede procesorde steeds meer op de voorgrond en die kan meebrengen dat een reële mogelijkheid tot het leveren van tegenbewijs moet worden gegeven (...)."(75)

Voor een uitgebreid overzicht van de ontwikkeling van het bewijsrecht in de verzoekschriftprocedure verwijs ik naar de conclusie van A-G Bakels voor HR 9 januari 1998, NJ 1999, 413 m.nt. HJS. In deze beschikking over de terugvordering van bijstand oordeelde de Hoge Raad: "Ook in procedures als de onderhavige geldt de algemene regel van bewijsrecht, neergelegd in art. 178 lid 2 Rv., dat tegenbewijs vrijstaat tenzij de wet het uitsluit."(76) De Hoge Raad oordeelde voorts dat specificatie van dit bewijsaanbod onnodig was nu het om tegenbewijs ging.

3.59 Onder het nieuwe procesrecht (in werking sinds 1 januari 2002) is het wettelijk bewijsrecht van toepassing op de verzoekschriftprocedure ingevolge het bepaalde in art. 284 lid 1 Rv. De aard van de zaak kan zich - gelijk onder het oude recht gold(77) - evenwel verzetten tegen overeenkomstige toepassing van het gehele wettelijke bewijsrecht. De parlementaire geschiedenis vermeldt in dit verband het volgende(78):

"(...) Dientengevolge verklaart het eerste lid van artikel 284 (3.4.7) het gehele wettelijke bewijsrecht zoals neergelegd in afdeling 2.8 van overeenkomstige toepassing op de verzoekschriftprocedure, echter: tenzij de aard van de zaak (in wetsvoorstel 24 651: procedure) zich hiertegen verzet. Zo zal in een zaak waarin er alleen een verzoeker is en geen belanghebbende, het recht op tegenbewijs van artikel 151 (2.8.3), tweede lid, geen rol kunnen spelen. Maar ook de spoedeisendheid van een zaak kan aan toepassing van de bewijsrechtelijke voorschriften in de weg staan. Hierbij kan met name worden gedacht aan conservatoire maatregelen, spoedeisende artikel 7:685 BW-procedures en voorlopige voorzieningen."

3.60 Naar mijn mening verzet de aard van de enquêteprocedure zich in beginsel tegen toepassing van het wettelijke bewijsrecht. Ik zou dan ook geen algemene regel willen aannemen op grond waarvan de Ondernemingskamer verweerder of belanghebbenden moet toelaten tot tegenbewijs in de zin van art. 151 lid 2 Rv.(79) Bij de aard van de procedure denk ik aan de snelheid waarmee de gehele enquêteprocedure moet plaatsvinden, wil deze zinvol zijn. Het toelaten tot (tegen)bewijs, dat zeer langdurige getuigenverhoren kan meebrengen, zou de voortvarende afwikkeling van het geding - een van de assets van de enquêteprocedure - geheel kunnen wegnemen.(80) Nu de hiervóór geciteerde passage uit de wetsgeschiedenis spoedeisendheid noemt als reden die aan toepassing van bewijsrechtelijke regels in de weg kan staan, is er voldoende grondslag om art. 151 lid 2 Rv. niet onverkort van toepassing te laten zijn. Voorts vind ik hiervoor steun in de volgende passage uit de parlementaire geschiedenis van het enquêterecht, waarin het ging om het ontbreken van hoger beroep als gevolg van onderbrenging van het enquêterecht en het jaarrekeningrecht bij de Ondernemingskamer van het Gerechtshof te Amsterdam(81):

"Men zou ook nog hebben kunnen denken aan de instelling van een ondernemingskamer bij één rechtbank. Daarbij merkt de ondergetekende op dat de aard van de procedures het wenselijk maakt dat deze niet lang duren. Het is wenselijk na de afsluiting van een boekjaar niet te lange tijd onzekerheid blijft bestaan over de vraag hoe de jaarrekening moet luiden. En wat het ontwerp enquêterecht betreft, ook daar is het van belang dat spoedig een beslissing wordt genomen."

Ook wijs ik op navolgende opmerking van Minister Polak in de Eerste Kamer(82):

"(...) Daarbij komt dan het reeds door mij aangevoerde argument, dat bij de behandeling van enquêteverzoeken, juist omdat zij de onderneming in opspraak brengen - de geachte afgevaardigde heeft er zelf al op gewezen - en het geldt ook voor geschillen over de jaarrekening, die de onderneming evenmin goed doen - de grootste spoed geboden is. Als men maanden of jaren zou kunnen procederen over de vraag, of een enquête nodig is en daarna wellicht weer over de vraag, of er aanleiding bestaat tot het nemen van maatregelen, zou de onderneming wel eens uit haar lijden verlost kunnen zijn voordat de procedure tot een einde is gekomen."

3.61 Voor de volledigheid maak ik melding van een beschikking van de Ondernemingskamer van 9 januari 2004(83) in de Laurus-procedure die tot een reeks van beschikkingen heeft geleid over een verdergaande vraag dan die welke het middelonderdeel aan de orde stelt, namelijk of een voorlopig getuigenverhoor naar feiten en omstandigheden die van belang kunnen zijn voor de beoordeling van het beleid van de rechtspersoon mogelijk dient te zijn. De Ondernemingskamer beantwoordde deze vraag mijns inziens ontkennend. Ik citeer de volgende overwegingen van de Ondernemingskamer:

"3.2. Wat het stelsel van het recht van enquete betreft geldt dat-zoals is uiteengezet in de beschikking van de Hoge Raad van 27 september 2000 (NJ 2000, 653, JOR 2000/217)- de wet voorziet in een aparte rechtsgang bij een speciaal daartoe aangewezen instantie terzake van het instellen van een onderzoek naar het beleid en de gang van een rechtspersoon. Dat onderzoek vormt de kern van het enqueterecht. De Ondernemingskamer kan in aansluiting op het verslag van het onderzoek voorzieningen treffen indien uit het verslag van wanbeleid van de rechtspersoon is gebleken.

3.3. Daaraan zij toegevoegd dat, zoals is neergelegd in artikel 2:351 lid 1 BW, de door de Ondernemingskamer benoemde onderzoeker of onderzoeker bepaalt onderscheidelijk bepalen, zulks met inachtneming van de door de Ondernemingskamer geformuleerde onderzoeksopdracht, op welke wijze het onderzoek plaatsvindt, welke personen inlichtingen dienen te geven, welke boeken, bescheiden andere gegevensdragers van de rechtspersoon worden geraadpleegd en welke bezittingen van de rechtspersoon desverlangd moeten worden getoond. Indien de onderzoeker zulks ten behoeve van het onderzoek nodig oordeelt kan hij aan de voorzitter van de Ondernemingskamer de verzoeken doen als bedoeld in artikelen 2:351, lid 2, 2:352 lid 1 en 2:352a, waaronder het verzoek tot het doen horen als getuige van door hem te benoemen personen.

3.4. In dat stelsel past niet dat en dat stelsel zou op onaanvaardbare wijze worden doorkruist indien -naast het onderzoek dat plaatsvindt of heeft plaatsgevonden onder de regie van de benoemde onderzoeker zoals hiervoor in 3.2. is beschreven- de Ondernemingskamer op verzoek van (een) partij(en) zelfstandig onderzoek zou -kunnen- doen, in de vorm van het horen van getuigen in het kader van een voorlopig getuigenverhoor, naar feiten of omstandigheden die van belang -kunnen- zijn voor de beoordeling van het beleid en de gang van zaken van een rechtspersoon als bedoeld in artikel 2:355, lid 1 BW. In zoverre dient de wettelijke regeling omtrent de wijze waarop het onderzoek naar de van belang zijnde feiten plaatsvindt, indien een onderzoek als bedoeld in artikel 2:345 lid 1 BW is bevolen, te worden aangemerkt als lex specialis die het doen plaatsvinden van een voorlopig getuigenverhoor uitsluit, ongeacht de voorgestelde onderwerpen waarop het voorlopig getuigenverhoor betrekking zou moeten hebben.

3.5 Aan het vorenoverwogene doet, anders dan verzoeksters hebben betoogd, niet af dat -zoals uiteengezet in de rechtsoverweging 3.13 en 3.21 van de beschikking van de Hoge Raad van 18 april 2003 (NJ 2003/ 286, ARO 2003/ 80, JOR 2003/110- de Ondernemingskamer bij het nemen van een beslissing als bedoeld in artikel 2:355 lid 1 BW zich een eigen oordeel kan vormen, mede aan de hand van hetgeen partijen aanvoeren en mede op basis van hetgeen voorts in de procedure is gesteld of is gebleken. Bij het verstaan van de betreffende overwegingen van de Hoge Raad kan immers niet uit het oog worden verloren dat zij telkens betrekking hebben op beslissingen van de Ondernemingskamer op de grondslag van het verslag over onderwerpen waaraan de onderzoekers in de betreffende zaak in hun verslag aandacht hadden besteed en waaromtrent zij van een opvatting hebben blijk gegeven."

3.62 Een en ander neemt niet weg dat de Ondernemingskamer een partij tot (tegen)bewijs kan toelaten wanneer de omstandigheden van het geval daartoe aanleiding geven. Als omstandigheid waaraan de Ondernemingskamer in dit verband gewicht kan toekennen, noem ik onder meer het antwoord op de vraag of de onderzoekers degenen die bij het onderzoek betrokken zijn in de gelegenheid hebben gesteld te reageren op bijv. schriftelijke stukken en gespreksverslagen en - voorts - het type enquêteprocedure, waarbij voor het toelaten tot (tegen)bewijs in een enquête waarin partijen scherp tegenover elkaar stelling nemen meer aanleiding kan zijn dan in een enquête waarin partijen gezamenlijk een oplossing voor een probleem wensen. De Ondernemingskamer besliste in mijns inziens gelijke zin in de hierboven aangehaalde beschikking:

"3.6. Aan hetgeen hiervoor in 3.4. is overwogen doet ook niet af dat niet is uitgesloten dat de Ondernemingskamer, staande voor de in het kader van artikel 355 lid 1 BW te beantwoorden vraag op welke wijze het beleid van een rechtspersoon moet worden beoordeeld, indien zij het wenselijk acht of noodzakelijk acht getuigen te horen, daartoe kan besluiten. Ook aan een zodanige beslissing kan immers slechts worden toegekomen naar aanleiding van -debat over en in het verlengde van- hetgeen de onderzoeker in het verslag van onderzoek als zijn bevindingen heeft neergelegd".

Ik meen dat met deze benadering een evenwicht gevonden kan worden tussen een voortvarende afhandeling van de enqueteprocedure en het geven van bescherming aan degene die in de wanbeleidfase iets wil bewijzen.

3.63 De rechtsklacht van het onderdeel faalt op grond van het voorgaande. De Ondernemingskamer was niet gehouden te motiveren op grond waarvan zij het bewijsaanbod van de commissarissen passeerde.

Onderdeel 8

3.64 Onderdeel 8 stelt de vraag aan de orde of de Ondernemingskamer een nader onderzoek kan gelasten, zoals zij in de tweede en derde alinea van het dictum van de beschikking heeft gedaan. Aan deze beslissing heeft de Ondernemingskamer de volgende overwegingen ten grondslag gelegd.

"3.12 Met betrekking tot fase II hebben verzoeksters de Ondernemingskamer primair verzocht een nader onderzoek te gelasten op een groot aantal punten. Laurus en belanghebbende Casino hebben hiertegen verweer gevoerd van - kort gezegd - de strekking dat er na de neerlegging ter griffie van de Ondernemingskamer van het verslag van het onderzoek geen wettelijke grondslag is voor een - verder - onderzoek.

3.13 Naar het oordeel van de Ondernemingskamer verzet de tekst noch de systematiek van de wettelijke regeling inzake het recht van enquête zich ertegen dat de Ondernemingskamer na de neerlegging van het verslag in zijn initiële vorm, al of niet op verzoek van partijen, de onderzoeker verzoekt het verslag op een of meer punten aan te vullen of haar te voorzien van bescheiden waarop de bevindingen van de onderzoeker berusten en die niet bij het verslag zijn gevoegd of niet door partijen in het geding zijn gebracht. De bevoegdheid daartoe ziet de Ondernemingskamer als het sequeel van de haar in artikel 2:345 lid 1 BW gegeven bevoegdheid tot het benoemen van onderzoekers teneinde een onderzoek in te stellen en op het algemene uitgangspunt met betrekking tot rechterlijke oordelen dat de rechter kennis dient te nemen van feiten die voor zijn oordeel van belang zijn. Op - kort gezegd - de bevoegdheden van de onderzoeker zijn ook bij een "nader onderzoek" als hier bedoeld de artikelen 2:351 en 2:352 BW van toepassing. Op de neerlegging ter griffie van de Ondernemingskamer van het verslag van het onderzoek blijft artikel 2:353 BW toepasselijk en voor de - verdere - procedure geldt opnieuw de regeling van de artikelen 2:354 tot en met 2:359 BW, met dien verstande dat alsdan het verslag en het nadere verslag gezamenlijk ter discussie staan en gezamenlijk de grondslag vormen voor het oordeel of - al of niet - sprake is van wanbeleid en voor de beslissing omtrent een eventueel verzoek tot het treffen van voorzieningen.

3.13 Artikel 2:355 BW brengt mee dat de Ondernemingskamer op verzoek van een of meer zich daartoe kwalificerende partij(en) kan verstaan dat uit het verslag van wanbeleid is gebleken. Zoals volgt uit rechtsoverweging 3.13 van de eerder genoemde beschikking van de Hoge Raad inzake Rodamco North America N.V., kan niet de eis worden gesteld dat bedoeld oordeel uitsluitend wordt gebaseerd op de feitelijke vaststellingen in het verslag. Dat oordeel kan ook - mede - worden gemotiveerd met gronden die worden ontleend aan hetgeen in de procedure - overigens - feitelijk is komen vaststaan, met dien verstande evenwel dat het - onderwerp van het - onderzoek het kader van het debat van partijen dient te vormen.

3.14 De Ondernemingskamer acht het derhalve mogelijk dat bij de behandeling van een verzoek naar aanleiding van het verslag van een onderzoek in zijn initiële vorm zodanige feiten worden gesteld onderscheidenlijk dat zodanige stellingen worden geponeerd, dat de Ondernemingskamer het in het kader van haar oordeelsvorming over de vraag of - al of niet - sprake is van wanbeleid, geraden acht de onderzoeker te verzoeken het verslag op het (de) desbetreffende punt(en) aan te vullen."

3.65 Het onderdeel klaagt dat de Ondernemingskamer hiermee blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting. Het onderdeel betoogt - kort samengevat - dat de eerste procedure rechtens en feitelijk op 20 december 2002 is afgesloten doordat de onderzoekers het verslag op de voet van art. 2:353 lid 1 BW ter griffie van de Ondernemingskamer hebben neergelegd, althans door de beslissing van de Ondernemingskamer waarbij is bepaald dat het verslag ter griffie ter inzage ligt voor een ieder. De beslissing van de Ondernemingskamer tot het bevelen van een nader onderzoek is gegeven in het kader van de tweede procedure van het enquêterecht. Deze procedure strekt er echter niet toe de vraag te beantwoorden of behoefte bestaat aan een nader onderzoek. De Ondernemingskamer heeft de bevoegdheid tot het instellen van een nader onderzoek blijkens rechtsoverweging 3.13 (onder meer) willen ontlenen aan artikel 2:345 lid 1 BW, maar zij heeft daarbij miskend dat deze bepaling uitsluitend betrekking heeft op de eerste - inmiddels afgesloten - procedure. Het systeem van het enquêterecht en de rechtszekerheid verzetten zich ertegen dat partijen als gevolg van een beslissing van de Ondernemingskamer worden teruggeworpen van de tweede naar de eerste procedure. Het onderdeel wijst voorts op vragen van processuele aard, waardoor afbreuk wordt gedaan aan de rechtszekerheid.

3.66 Bij de bespreking van het onderdeel stel ik voorop dat het bevelen van een nader onderzoek een nuttige functie kan vervullen in het enquêterecht; mede naar aanleiding van het processuele debat in de tweede procedure kunnen vragen rijzen waarop het antwoord slechts is te geven naar aanleiding van verder onderzoek. In de praktijk wordt een dergelijk nader onderzoek uitgevoerd door dezelfde onderzoekers, zij het dat het ook is voorgekomen dat de Ondernemingskamer voor het nadere onderzoek andere onderzoekers heeft benoemd. Een aantrekkelijk aspect van het toelaten van een nader onderzoek is dat in het enqueterecht het door een onderzoeker te verrichten (nadere) onderzoek centraal blijft staan. Als een nader onderzoek wordt toegelaten, is het ook beter te verdedigen dat de weg van het voorlopig getuigenverhoor is afgesneden en het wettelijk bewijsrecht niet onverkort in een enqueteprocedure kan worden toegepast. Ik moet echter toegeven dat het gelasten van een nader onderzoek slecht in het systeem van het enquêterecht van Boek 2 BW past; het onderdeel legt in zoverre de vinger op de zere plek. De wetgever heeft er destijds waarschijnlijk niet aan gedacht.

3.67 Volgens het Handboek en Asser-Maeijer is het in beginsel mogelijk een nader onderzoek te gelasten.(84) De meeste auteurs onderschrijven die gedachte; de discussie in de literatuur gaat meer om de technische uitwerking. Geerts meent bijvoorbeeld dat de enquêteur een deskundige is in de zin van art. 194 Rv e.v. en dat art. 194 lid 5 Rv. aldus de mogelijkheid tot het gelasten van een aanvullend onderzoek verschaft. Hij onderkent het systematische bezwaar waar het onderdeel een beroep op doet, maar meent dat een redelijke uitleg van art. 194 lid 5 Rv meebrengt dat de Ondernemingskamer na afloop van de eerste fase procedure een nader onderzoek kan gelasten.(85) Ook is geopperd dat het nader onderzoek zou moeten plaatsvinden in de vorm van een deskundigenbericht ex art. 194 e.v. Rv. in de tweede procedure, zodat de systematiek van het enquêterecht niet in de weg ligt. De enquêteurs kunnen in de tweede procedure als deskundige worden benoemd.(86) Ook Hermans meent dat de onderzoeker geen deskundige in de zin van art. 194 Rv. is, hetgeen volgens hem niet wegneemt dat het onderzoek in de enquêteprocedure veel gemeen heeft met een deskundigenonderzoek en diverse bepalingen opgenomen in de artikelen 194-200 Rv. zich voor overeenkomstige toepassing lenen.(87)Volgens Josephus Jitta is een wetswijziging vereist.(88)

3.68 Naar mijn mening dient het argument dat een nader onderzoek kan bijdragen tot goede oordeelsvorming het zwaarst te wegen. Ofschoon de eerste procedure is afgesloten moet de Ondernemingskamer in de tweede procedure, ingeleid met een verzoekschrift op de voet van art. 2:355 lid 1 BW, een nader onderzoek in de zin van art. 2:345 BW kunnen gelasten. De gedachte die aan art. 194 lid 5 Rv. ten grondslag ligt namelijk dat de rechter een nader deskundigenonderzoek kan bevelen verdient een zekere analogische toepassing (het gaat mijn inziens in ieder geval om een enigszins vergelijkbare problematiek. Terzijde: Ik zeg hiermee niet dat een onderzoeker zonder meer als deskundige in de zin van Rv. beschouwd dient te worden. Dat heeft de wetgever waarschijnlijk in ieder geval niet bedoeld. Anders had hij de onderzoeker wel deskundige genoemd). Dit brengt daarmee met zich dat de Ondernemingskamer in de tweede fase van de enqueteprocedure een nader onderzoek kan bevelen waarop de regels van Boek 2 voor het gewone onderzoek van toepassing zijn. Daarmee is tevens het bezwaar ondervangen dat ingevolge art. 2:355 lid 1 BW wanbeleid uit het verslag moet blijken.(89) Voor de gedachte dat een nader onderzoek mogelijk dient te zijn is ook een zekere steun in de wetsgeschiedenis te vinden. In de MvT bij Wetsvoorstel 22.400, blz. 6 en 7 wordt opgemerkt: "Indien nodig kan een verslag worden gedeponeerd betreffende feiten die het onderzoek belemmeren of dreigen te belemmeren en op grond daarvan kan de Ondernemingskamer een nader verslag vragen en haar beslissing over voorzieningen aanhouden". Uit deze passage blijkt dat de wetgever de gedachte van een nader onderzoek niet zonder meer heeft willen uitsluiten.

3.69 Het bestreden oordeel van de Ondernemingskamer getuigt aldus in zoverre niet van een onjuiste rechtsopvatting dat het mogelijk is een nader onderzoek te gelasten, op basis van de in het enquêterecht van Boek 2 geldende voorschriften. Niet geheel duidelijk is evenwel hoe de Ondernemingskamer dit nader onderzoek inpast in het wettelijk stelsel van twee afzonderlijke procedures, met daartussen het onderzoek.(90) Ik begrijp rechtsoverweging 3.13 zo dat de eerste procedure weliswaar is geëindigd, maar aan art. 2:345 lid 1 BW een soort nawerking in de tweede procedure toekomt. Aldus opgevat heeft de Ondernemingskamer het wettelijk stelsel van twee afzonderlijke procedures niet miskend.

3.70 Wat hier verder van zij, deze gedachte brengt mee dat het nader onderzoek in de tweede procedure bij tussenbeschikking is bevolen. Daartegen staat normaal gesproken geen cassatieberoep open; wel kan later tegelijkertijd met een cassatieberoep tegen de eindbeschikking cassatie van de tussenbeschikking worden verzocht. In de onderhavige zaak is de beschikking echter niet alleen tussenbeschikking maar ook eindbeschikking, een zogenaamde deelbeschikking derhalve. Cassatieberoep tegen die beschikking is steeds mogelijk, ook wat betreft het tussenvonnisgedeelte ervan.(91) Hierop gerichte klachten falen derhalve.

3.71 De klacht onder nr. 82 van het cassatieverzoekschrift dat de Ondernemingskamer ambtshalve een nader onderzoek heeft gelast nu zij dit verzoek reeds bij beschikking van 5 juni 2003 heeft afgewezen mist feitelijke grondslag. In deze beschikking heeft de Ondernemingskamer in rov. 2.8 overwogen dat dit verzoek niet op voorhand kan worden toegewezen, maar eerst na een debat ten gronde. Dat heeft zij vervolgens - nog steeds naar aanleiding van het verzoek van UB Holding en Lijmar - in de bestreden beschikking gedaan.

Slotsom

3.72 De slotsom van het voorgaande luidt de beschikking van de Ondernemingskamer niet in stand kan blijven en dat wegens gegrondbevinding van onderdeel 1 de Hoge Raad de zaak zelf kan afdoen door UB Holding en Lijmar niet-ontvankelijk te verklaren in hun verzoekschrift voorzover dit fase I van het onderzoek betreft.

Conclusie

De conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden beschikking en tot niet-ontvankelijkverklaring van UB Holding B.V. en Lijmar B.V. in hun verzoekschrift van 19 februari 2003 voor zover het fase I van het onderzoek betreft.

A-G