Parket bij de Hoge Raad, 25-10-2016, ECLI:NL:PHR:2016:1161, 16/03010

De onderhavige inbeslagneming vond plaats na de inwerkingtreding op 1 maart 2015 van de zogenoemde versnelde beklagprocedure in verschoningsrechtzaken, zodat die procedure in casu van toepassing is. In de op 29 april 2016 ingediende klaagschriften wordt melding gemaakt van – en geklaagd over – een beslissing van de rechter-commissaris van 25 april 2016. Deze beslissing, waarvan een afschrift als bijlage 2 aan de klaagschriften is gehecht, houdt als oordeel van de rechter-commissaris in dat het standpunt van “de advocaat” ([klager 2]) “zonder redelijke twijfel niet juist is”. Gelet daarop heeft de rechtbank, hoewel zij dat niet met zoveel woorden tot uitdrukking heeft gebracht, het door [klager 2] ingediende klaagschrift kennelijk opgevat als een (tijdig ingediend) klaagschrift in de zin van art. 98 lid 4 Sv.

[klager 1] is geen persoon met bevoegdheid tot verschoning. Diens klaagschrift heeft daarom te gelden als een door de beslagene gedaan ‘gewoon’ beklag tegen de inbeslagneming en het voortduren ervan in de zin van art. 552a Sv. Het lot van dit klaagschrift is afhankelijk van het klaagschrift dat door de verschoningsgerechtigde is ingediend. De rechtbank had dan ook, voor zover zij het beklag van [klager 2] ongegrond verklaarde, [klager 1] niet-ontvankelijk moeten verklaren in zijn klaagschrift.² In het verlengde daarvan ligt dat [klager 1] – die enkel klaagde over de schending van het verschoningsrecht van [klager 2] – bij gebrek aan belang niet-ontvankelijk moet worden verklaard in zijn cassatieberoep als het cassatieberoep van [klager 2] door de Hoge Raad ongegrond wordt verklaard.³

Uit de jurisprudentie van de Hoge Raad blijkt met betrekking tot het aan te leggen toetsingskader bij de beoordeling van een beroep op het verschoningsrecht onder meer het volgende. De aard van de hier aan de orde zijnde bevoegdheid tot verschoning brengt volgens vaste jurisprudentie mee dat het oordeel omtrent de vraag of brieven of geschriften object van de bevoegdheid tot verschoning uitmaken, in beginsel toekomt aan de tot verschoning gerechtigde persoon. Oftewel, het is in beginsel aan de verschoningsgerechtigde om te bepalen of een inbeslaggenomen voorwerp gegevens bevat die onder zijn verschoningsrecht vallen.⁴ Het standpunt van de verschoningsgerechtigde dient daarbij door de organen van politie en justitie te worden geëerbiedigd, tenzij redelijkerwijze geen twijfel erover kan bestaan dat dit standpunt onjuist is. Of de stukken waarop het beklag betrekking heeft, zich bij de verschoningsgerechtigde zelf dan wel bij diens cliënt bevonden, doet daarbij niet ter zake.⁵

Het oordeel over de vraag of er redelijkerwijze geen twijfel over kan bestaan dat het standpunt van de verschoningsgerechtigde onjuist is, komt in eerste instantie toe aan de rechter-commissaris. Voor zover dat voor diens oordeelsvorming noodzakelijk is, mag daartoe door de rechter-commissaris van de desbetreffende stukken worden kennisgenomen.⁶ De rechtbank die vervolgens moet oordelen over een op de voet van art. 98 lid 4 Sv jo. art. 552a Sv tegen de beschikking van de rechter-commissaris ingediend klaagschrift, zal zich daaromtrent aan de hand van de stukken en het onderzoek in raadkamer een eigen, zelfstandig oordeel moeten vormen. Voor zover dat noodzakelijk is voor de beoordeling van het klaagschrift, mag de rechtbank eveneens van de desbetreffende stukken kennisnemen.⁷

Een aanzienlijk deel van de op het stuk van het verschoningsrecht gevormde jurisprudentie heeft betrekking op de vraag of het desbetreffende stuk al dan niet voorwerp is van het strafbaar feit of tot het begaan daarvan heeft gediend. Daarover gaat het bij de onderhavige cassatieberoepen niet. Het gaat hier om de vraag of de stukken die onder [klager 1] in beslag zijn genomen, überhaupt kunnen worden aangemerkt als object van de bevoegdheid tot verschoning van zijn advocaat [klager 2]. De bevoegdheid tot verschoning strekt zich - zo blijkt uit onder meer HR 10 november 2015, ECLI:NL:HR:2015:3258, rov. 3.3 - enkel uit over hetgeen waarvan de wetenschap aan de verschoningsgerechtigde als zodanig is toevertrouwd. Een advocaat komt daarom alleen een verschoningsrecht toe in het kader van zijn juridische dienstverlening aan een rechtzoekende die zich tot hem heeft gewend vanwege zijn hoedanigheid van advocaat.

Het bijzondere van de onderhavige zaak is dat het geschriften betreft van de hand van [klager 1], die ten tijde van hun inbeslagneming nog niet aan [klager 2] waren toevertrouwd en waarvan hij – naar door de rechtbank is vastgesteld – op dat moment geen weet had. Dat laatste hoeft op zichzelf niet aan een beroep op het verschoningsrecht in de weg te staan. In dit verband kan gewezen worden op HR 1 november 1988, ECLI:NL:HR:1988:AB7789, NJ 1989/349, waarin het ging om de in te woning van een cliënt aangetroffen vertrouwelijke correspondentie, te weten: een niet-geadresseerde enveloppe met daarin een handgeschreven brief met het opschrift “persoonlijk-vertrouwelijk” en gericht aan “mr. H. d.P., D. en P.”. Het feit dat deze brief bestemd was om vertrouwelijk ter kennis van de desbetreffende advocaten te worden gebracht, was voldoende om die brief tot het door het verschoningsrecht beschermde vertrouwelijke verkeer tussen de advocaten en hun cliënt te rekenen. De bedoelde bestemming bleek daarbij uit het stuk zelf. In de onderhavige zaak is dat anders. Volgens de rechtbank was “niet aanstonds evident” dat de inbeslaggenomen geschriften voor de raadsman van [klager 1] bestemd waren.

De middelen die door de klagers en de advocaat-generaal zijn voorgedragen, spitsen zich alle toe op de vraag welke betekenis in een geval als het onderhavige moet worden toegekend aan het standpunt van de Hoge Raad dat de plaats waar de inbeslaggenomen stukken zijn aangetroffen (bij de raadsman of bij zijn cliënt) niet ter zake doet. In de namens de klagers ingediende schrifturen wordt vastgehouden aan de ook bij de rechtbank betrokken stelling dat ook in een geval als het onderhavige heeft te gelden dat het standpunt van de verschoningsgerechtigde moet worden geëerbiedigd, tenzij redelijkerwijze geen twijfel erover kan bestaan dat dit standpunt onjuist is. Daarbij wordt aan dit aan de jurisprudentie ontleende criterium een invulling gegeven die erop neerkomt dat de rechtbank het standpunt van de verschoningsgerechtigde alleen in geval van evidente twijfel mag toetsen. In de door de advocaat-generaal ingediende schriftuur wordt daarentegen de in feitelijke aanleg door de officier van justitie betrokken stelling gehandhaafd dat het bedoelde criterium in het onderhavige geval toepassing mist. Anders zou, zo voerde de officier van justitie aan, “iedereen op het moment van inbeslagname of kort daarna kunnen roepen dat het geheimhouderstukken betreffen”. Daarom meende de officier van justitie dat de rechtbank de stelling dat het om geheimhouderstukken gaat, op aannemelijkheid diende te toetsen. De advocaat-generaal doet er in de cassatieschriftuur nog een schepje bovenop. De maatstaf die de rechtbank had moeten aanleggen, is “of de stukken, naar inhoud en karakter te beoordelen, hoogstwaarschijnlijk bedoeld zijn voor (bespreking met) de raadsman en ook als zodanig kenbaar zijn”. Anders zou het ‘willekeurig” worden of iets een geheimhouderstuk is of niet.

In gevallen waarin de desbetreffende stukken onder de verschoningsgerechtigde zelf inbeslaggenomen zijn, lijkt de Hoge Raad – in lijn met het zojuist genoemde uitgangspunt - bij de vraag of het standpunt van de verschoningsgerechtigde moet worden gerespecteerd, aan de aard en de inhoud van de stukken weinig betekenis toe te kennen. Illustratief is HR 24 januari 2006, ECLI:NL:HR:2006:AU4666, NJ 2006/109 waarin het standpunt van een advocaat werd geëerbiedigd dat het dagboek dat de moeder van zijn minderjarige cliënt aan hem had overhandigd en bij hem was inbeslaggenomen object uitmaakte van zijn bevoegdheid tot verschoning. Een aanwijzing dat het een slagje anders ligt in gevallen waarin het desbetreffende stuk onder een ander dan de verschoningsgerechtigde in beslag genomen wordt, is te vinden in HR 26 januari 2016, ECLI:NL:HR:2016:110 (rov. 4.1-4.5), waarin het ging om bij een niet-verschoningsrechtigde aangetroffen e-mails die tussen twee contractspartijen waren gewisseld en die aan een notaris waren ge-cc’d. De Hoge Raad stelde voorop dat “correspondentie tussen anderen dan de verschoningsgerechtigde en degene die zich tot hem heeft gewend, niet een brief of een geschrift [is] als bedoeld in art. 98, eerste lid, Sv”. Het enkele feit dat van deze correspondentie een afschrift wordt toegezonden aan een, tot verschoning gerechtigde, notaris maakte dit niet anders. Gelet daarop getuigde het oordeel van de rechtbank dat er redelijkerwijze geen twijfel over kon bestaan dat het standpunt van de notaris voor onjuist moet worden gehouden, niet van een onjuiste rechtsopvatting. Dat oordeel was voorts toereikend gemotiveerd. De aard van het in beslag genomene (correspondentie tussen twee contractspartijen) legde hier klaarblijkelijk een groot gewicht in de schaal. Het gehanteerde criterium bleef dezelfde, maar de invulling ervan verschilt.

In de zaken waarin volgens de Hoge Raad niet ter zake deed dat het inbeslaggenomen stuk niet is aangetroffen bij de verschoningsgerechtigde, maar bij diens cliënt, ging het telkens om stukken die gezien het objectief kenbare karakter ervan ofwel onmiskenbaar deel uitmaakten van de vertrouwelijke communicatie tussen de verschoningsgerechtigde en zijn cliënt, ofwel in elk geval verband hielden met de relatie van de beslagene tot de verschoningsgerechtigde. Naast het onder punt 6.6 al genoemde HR 1 november 1988, ECLI:NL:HR:1988:AB7789, NJ 1989/349 kan gewezen worden op HR 19 november 1985, ECLI:NL:HR:1985:AC9105, NJ 1986/533, waarin het ging om tussen een raadsman en zijn (oud-)cliënten gewisselde brieven die in het pand van een van de cliënten waren aangetroffen en op HR 4 juni 2013, ECLI:NL:HR:2013:BZ0004, NJ 2014/11, waar onder de klaagster, een accounting- en belastingadvieskantoor, digitale bestanden in beslag waren genomen bevattende onder meer mailwisselingen tussen haar en haar raadsman.⁸ Dat bij dit type min of meer duidelijke gevallen geldt dat de plaats waar de stukken zich bevonden, niet ter zake doet, spreekt eigenlijk wel vanzelf. Naast deze gevallen staan gevallen waarin er in elk geval objectieve aanwijzingen zijn dat het inbeslaggenomen stuk verband houdt met de relatie tussen een verschoningsgerechtigde en zijn cliënt. Het behoeft niet te verbazen dat een beroep op het verschoningsrecht in een dergelijk geval niet mag worden afgewezen met het enkele argument dat het stuk niet onder de verschoningsgerechtigde in beslag is genomen. Zie HR 22 september 2015, ECLI:NL:HR:2015:2783 waarin het ging het om de uitslag van een Mantouxtest die in de woning van klaagster (niet zijnde de arts in kwestie) werd inbeslaggenomen. Het behoeft evenmin te verbazen dat een beroep op het verschoningsrecht in een dergelijk niet direct duidelijk liggend geval succesvol kan zijn. Zo oordeelde de Hoge Raad met betrekking tot van een advocaat afkomstige declaraties die in de woning van zijn cliënt waren aangetroffen en inbeslaggenomen, dat de rechtbank tot het oordeel had kunnen komen dat deze stukken, die onderdeel uitmaakten van reeds teruggeven urenspecificaties, onder het beroepsgeheim van de advocaat vallen (HR 24 mei 2011, ECLI:NL:HR:2011:BP4663, NJ 2011/262).

In de onderhavige zaak gaat het om de vraag hoe moet worden geoordeeld als objectieve aanknopingspunten die kunnen worden ontleend aan de aard en de inhoud van het desbetreffende stuk zo goed als geheel ontbreken. Geldt dan dat volstrekt irrelevant is dat de stukken niet onder de verschoningsgerechtigde, maar onder diens cliënt in beslag zijn genomen? In mijn conclusie die voorafging aan de onder punt 6.9 genoemde beschikking van 26 januari 2016 maakte ik een aantal verkennende opmerkingen met betrekking tot de reikwijdte van het verschoningsrecht.⁹ Ik zou daar kortheidshalve naar willen verwijzen en herhaal slechts dat het enkele feit dat bijvoorbeeld het dagboek van de verdachte onder diens raadsman wordt aangetroffen, een sterke indicatie oplevert dat dit dagboek deel uitmaakt van het vertrouwelijk verkeer tussen de verdachte en zijn advocaat en dat het daarom aanvaardbaar is dat het standpunt van de raadsman dat dit inderdaad het geval is, wordt gerespecteerd behoudens duidelijke aanwijzingen van het tegendeel. Als datzelfde dagboek bij de verdachte thuis in beslag wordt genomen, ontbreekt de genoemde sterke indicatie. Het is dan veel minder aanvaardbaar om zonder meer op het oordeel van de raadsman af te gaan.

Daarmee is niet gezegd dat in gevallen waarin het desbetreffende stuk niet onder de verschoningsgerechtigde zelf in beslag is genomen, een ander criterium dient te worden gehanteerd dan de Hoge Raad tot nu toe bezigt. Ik merk daarbij in de eerste plaats op dat de vraag of op het woord van de verschoningsgerechtigde dient te worden afgegaan, veel van haar scherpte heeft verloren. Aangezien de rechter-commissaris en de rechtbank van het desbetreffende stuk kennis mogen nemen, is van een blind vertrouwen geen sprake meer. Het standpunt van de raadsman kan aan de hand van de inhoud van het stuk betrekkelijk ver gaand worden getoetst. Ik merk in de tweede plaats op dat het in de jurisprudentie van de Hoge Raad niet ongebruikelijk is dat een bepaald criterium afhankelijk van de omstandigheden van het geval een verschillende invulling krijgt. Wat ik dan ook zou willen verdedigen, is dat de plaats waar het stuk in kwestie werd aangetroffen, een factor vormt bij de beoordeling van de vraag of het door de verschoningsgerechtigde ingenomen standpunt redelijkerwijze voor onjuist kan worden gehouden. Toegespitst op het voorbeeld van het dagboek betekent dit dat het ‘ja, tenzij’ dat geldt als de raadsman dat dagboek onder zich heeft, verandert in een ‘nee, tenzij’ als het bij de verdachte thuis ligt. In dat laatste geval mag van de raadsman die zich op het standpunt stelt dat zijn verschoningsrecht zich tot dat dagboek uitstrekt, worden verwacht dat hij feiten en omstandigheden aanvoert die dat aannemelijk doen zijn.